Πέρα από την ασυναρτησία, την παράνοια και τον ανορθολογισμό, που έχουν επικαλύψει τη χώρα ως τοξικό νέφος[1], ένα ακόμα στοιχείο που έχει κυριαρχήσει στον δημόσιο βίο το 2015 είναι η διαρκής και συστηματική χρήση του ψέματος, ως συστατικού στοιχείου της κυβερνητικής πολιτικής ρητορείας. Αναδημοσίευση από το τεύχος 61 του Books” Journal, Δεκέμβριος 2015.
Σειρά στελεχών του ΣΥΡΙΖΑ, με προεξάρχοντα τον πρωθυπουργό, εκστομίζουν, με απόλυτη φυσικότητα, τερατώδη ψεύδη, που στη συνέχεια αναπαράγονται από τα φιλικά μέσα ενημέρωσης και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αποκτώντας διαστάσεις αυτονόητων αληθειών στον «κοινό νου». Αξίζει να μνημονεύσουμε κάποια από αυτά, ως ενδεικτικά μιας γενικευμένης πρακτικής, που δεν γνωρίζει όρια. Μιας πρακτικής που την συμπύκνωσε υποδειγματικά ο Γιάννης Μηλιός, όταν συμμετείχε στην κυβέρνηση, δηλώνοντας ότι «αν προεκλογικά λέγαμε ότι συμφωνούμε με το 70% του μνημονίου θα ήμαστε τρίτο κόμμα».
Από τις πρώτες ημέρες που ο ΣΥΡΙΖΑ ανέλαβε κυβερνητικές ευθύνες, η κοινή γνώμη βομβαρδιζόταν με δηλώσεις στελεχών και υπουργών ότι η συμφωνία με τους εταίρους και δανειστές «επίκειται». Ο Δημήτρης Μάρδας τοποθετούσε τη συμφωνία την 1η Απριλίου, ο Γιώργος Σταθάκης «τη Μεγάλη Τετάρτη (8 Απριλίου)», ο Αλέκος Φλαμπουράρης δήλωνε ότι «στο Eurogroup της 24ης Απριλίου θα υπάρχει 100% συμφωνία», το Μαξίμου άφηνε να γίνει γνωστό ότι η συμφωνία «καθαρογραφόταν» στις 27 Μαΐου, ο Γιώργος Σταθάκης επανερχόταν με νέες προβλέψεις, επικαιροποιώντας τις προηγούμενες, για συμφωνία στις 29 ή στις 30 Μαΐου, ο Γιάνης Βαρουφάκης την 5η Ιουνίου, ενώ το αποκορύφωμα ήταν οι δηλώσεις Μάρδα το απόγευμα της 14ης Ιουνίου ότι «τα βρήκαμε στο 90%», για να ακολουθήσει, λίγες ώρες αργότερα, η αποχώρηση της ελληνικής αντιπροσωπείας από τις διαπραγματεύσεις, και η ρήξη. Αξίζει επίσης να αναφερθεί η σουρεαλιστική δήλωση Κατρούγκαλου, στις 10 Ιουνίου 2015, ότι «πάμε για μια τίμια συμφωνία που δεν θα είναι μνημόνιο. Το βράδυ θα έχουμε συμφωνία».
Τώρα πλέον γνωρίζουμε, από τα στοιχεία που έχουν στο μεταξύ αποκαλυφθεί, ότι όλες αυτές οι δηλώσεις δεν ήταν τίποτα άλλο από ένας ψεκασμός ψεμάτων. Η κυβέρνηση αναζητούσε άλλες λύσεις, φαντασιωνόταν καταλήψεις στο Νομισματοκοπείο με παράλληλο τραπεζικό σύστημα και περιφερόταν διεθνώς ζητώντας οικονομική ενίσχυση από αυταρχικά και αντιευρωπαϊκά καθεστώτα που, ευτυχώς, δεν πήραν ποτέ στα σοβαρά αυτές τις εκκλήσεις. Παράλληλα, διέσπειρε ασύστολα ψεύδη, για τους ιθαγενείς[2].
Η ίδια συστηματική χρήση ψέματος έγινε με την κατάργηση, το «σκίσιμο» του Μνημονίου, με ένα άρθρο και ένα νόμο, που ήταν το κεντρικό προεκλογικό σύνθημα του ΣΥΡΙΖΑ[3]. Ο Αλέξης Τσίπρας, που στις 11 Μαΐου 2014 δήλωνε στο Έθνος της Κυριακής ότι «θα σκίσουμε τα μνημόνια μέρα μεσημέρι» και ότι «το μνημόνιο τελειώνει την πρώτη μέρα της κυβέρνησης της Αριστεράς», δεν είχε κανέναν δισταγμό να δηλώσει στις 29 Ιουλίου 2015 ότι «εγώ δεν είπα ότι θα σκιστούν τα μνημόνια με έναν νόμο και κανένας δεν το είπε». Είχαν προηγηθεί, ο Γιάννης Μπαλάφας, στις 13 Μαΐου 2015, με τη δήλωση ότι «δεν είπαμε ποτέ ότι θα σκίσουμε τα μνημόνια» και η Ζωή Κωνσταντοπούλου με τον ισχυρισμό ότι η κατάργηση του μνημονίου μ’ έναν νόμο κι ένα άρθρο ήταν «σχήμα λόγου».
Η ανενδοίαστη χρήση του ψέματος χαρακτηρίζει τον δημόσιο λόγο του ίδιου του πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα ακόμα και στις συναντήσεις του με ξένους ηγέτες. Σε συνάντησή του με την Άνγκελα Μέρκελ, τον Απρίλιο του 2015, της είπε ότι «το συνταξιοδοτικό δεν μας κοστίζει 14% του ΑΕΠ όπως ισχυρίζεστε, αλλά 7%». Σε άρθρο που έγραψε τον Ιούνιο του 2015, στην Der Tagesspiegel, υποστήριξε ότι «το συνταξιοδοτικό μάς κοστίζει 16,2% του ΑΕΠ». Στο ίδιο άρθρο ισχυρίζεται ότι «η μέση ηλικία αποχώρησης από την αγορά εργασίας των αντρών στην Ελλάδα είναι στα 64,4 χρόνια, δηλαδή 8 μήνες νωρίτερα από τα 65,1 χρόνια της Γερμανίας, ενώ οι Ελληνίδες αποχωρούν από την εργασία τους στα 64,5 χρόνια, 3,5 περίπου μήνες αργότερα από τις Γερμανίδες που αποχωρούν στα 64,2 χρόνια». Όμως, η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία δίνει εντελώς διαφορετικά στοιχεία (2013): «Στην ηλικία των 57 ετών και 8 μηνών προσδιορίζει η Ελληνική Στατιστική Αρχή τη μέση ηλικία συνταξιοδότησης, σύμφωνα με τα αποτελέσματα ειδικής έρευνας που διεξήγαγε…»[4].
Θα μπορούσε κανείς ν’ αναφέρει δεκάδες περιπτώσεις όπου το ψέμα είναι το κυρίαρχο στοιχείο στις πολιτικές δηλώσεις στελεχών του ΣΥΡΙΖΑ. Από τη δήλωση της Όλγας Γεροβασίλη ότι «το 50% του προγράμματος της Θεσσαλονίκης έχει ήδη υλοποιηθεί», τις δηλώσεις του Πάνου Σκουρλέτη «λεφτά για μισθούς και συντάξεις υπάρχουν εις το διηνεκές», έως τους ισχυρισμούς του Δημήτρη Βίτσα ότι «όταν προστατεύεται η συντριπτική πλειοψηφία και κατά πάσα πιθανότητα το σύνολο των φτωχών, λαϊκών νοικοκυριών, το σύνθημα “κανένα σπίτι σε χέρια τραπεζίτη” είναι πραγματικότητα», με κορυφαία τη δήλωση του Νίκου Παππά ότι «η χώρα έχει σταθερότητα, ανακάμπτει και προχωρά σε μεγάλες αλλαγές»[5].
Ενδιαφέρουσα είναι επίσης η περίπτωση του Νίκου Φίλη, που το πρωί της 10ης Ιουνίου 2015 δήλωνε ότι«η ελληνική κυβέρνηση δεν θα εφαρμόσει μνημόνιο, αλλά θα καταργήσει το μνημόνιο», για να επανορθώσει το βράδυ της ίδιας ημέρας ότι «το μνημόνιο καθιερώθηκε με εκβιασμό χρέους, αλλά δεν καταργείται. Δεν μπορεί να ξηλωθεί το μνημόνιο», ενώ εκτός κωδικοποίησης είναι η περίπτωση Βαρουφάκη, με τις διαρκώς αυτοδιαψευδόμενες δηλώσεις, όπως, για παράδειγμα η δήλωσή του«έχω καταγράψει το Eurogroup της Ρίγας», που συνοδεύτηκε, έπειτα από λίγες ημέρες, με τη δήλωση του ιδίου «παραμύθια η ηχογράφηση της συνεδρίασης του Eurogroup». Πρόκειται για τον ίδιο άνθρωπο που στις 6 Απριλίου 2015δήλωνε,μετά την έκτακτη συνάντηση με την Κριστίν Λαγκάρντ την Κυριακή του Πάσχα των Καθολικών, ότι η Ελλάδα θα πληρώνει τις υποχρεώσεις της στο ΔΝΤ «στο διηνεκές», τη στιγμή που, όπως ο ίδιος αποκάλυψε αργότερα, προσπαθούσε να πείσει τον Αλέξη Τσίπρα να προχωρήσει σε χρεοκοπία της χώρας και σε αθέτηση όλων των διεθνών υποχρεώσεων.
Το καθολικό ψεύδος
Υπάρχει κάποια εξήγηση για όσα προαναφέρθηκαν; Πρόκειται για περιπτώσεις αδίστακτων πολιτικάντηδων που χρησιμοποιούν κάθε μέσον για την απόκτηση και διατήρηση της εξουσίας, ή μήπως υποκρύπτεται κάτι βαθύτερο;
Θεωρούμε ότι θα άξιζε τον κόπο να διερευνηθεί η σχέση ανάμεσα στη συστηματική χρήση του ψέματος και στον ιδεολογικό πυρήνα της πλειονότητας των στελεχών του ΣΥΡΙΖΑ, που δεν είναι άλλος από τον σκληρό μαρξισμό – λενινισμό, κάτι που οδηγεί στον απόλυτο κυνισμό.
Ας ξεκινήσουμε από το ίνδαλμα πολλών στελεχών του ΣΥΡΙΖΑ, του Πρωθυπουργού συμπεριλαμβανομένου[6], δεδομένου ότι έχει χρησιμοποιήσει πολλές φορές αποσπάσματα από κείμενά του, προκειμένου να τεκμηριώσει τις δικές του απόψεις, τον Βλαντιμίρ Ίλιτς Λένιν. Ο Λένιν δεν διστάζει να υποστηρίξει τα ακόλουθα:
Οι κομμουνιστές πρέπει να συγκαλύπτουν την αλήθεια, να χρησιμοποιούν παράνομες μεθόδους. […] Μας κατηγορούν ότι τότε τάζαμε λαγούς με πετραχήλια και τώρα δεν κρατάμε τις υποσχέσεις μας. Τότε όμως σκοπός μας ήταν η επανάσταση. Γίνεται επανάσταση χωρίς να δίνουμε απλόχερα υποσχέσεις; Τώρα είμαστε εξουσία και τα πράγματα αλλάζουν[7].
Περιγράφοντας αυτό το φαινόμενο ο Κολακόφσκι, ένας από τους σημαντικότερους διανοούμενους στην ανάλυση του σταλινικού φαινομένου, προχωρεί σε μια εκπληκτική επισήμανση:
Στη σοσιαλιστική χώρα το ψέμα δεν είναι ψέμα, αν σχετίζεται με τον ανώτατο στόχο. […] Η αστική τάξη εξαπατά το λαό για να κυβερνήσει. Το σοσιαλιστικό κράτος, απ’ τη φύση του, δεν μπορεί να εξαπατήσει το λαό, γιατί οι φαινομενικές απάτες υπηρετούν μελλοντικούς θριάμβους της αλήθειας, άρα δεν είναι απάτες[8].
Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Κολακόφσκι στο εξαιρετικό κείμενό του «Ο ολοκληρωτισμός και οι αρετές του ψέματος», γραμμένο μετά την επιβολή στρατιωτικής δικτατορίας στην Πολωνία, το 1981, «αυτή η ολοκληρωτική ιδεολογία ασκεί το ρόλο της και εξηγεί με τον δικό της τρόπο τη σημασία του ψέματος στη σύγχρονη ολοκληρωτική κοινωνία, ρόλος που είναι τόσο ιδιαίτερος και δημιουργικός που και η ίδια η λέξη “ψέμα” ηχεί ακατάλληλα. […] Την εποχή του Στάλιν όλη η πνευματική ζωή των λαών της Σοβιετικής Ένωσης είχε βυθιστεί στην πλημμύρα του καθολικού ψέματος (υπογράμμιση δική μας)[9].
Ο Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης, ο σημαντικότερος στην Ελλάδα μελετητής του φαινομένου του σταλινισμού, επισημαίνει ότι «ήταν τέτοια η απόλυτη εξουσία του Στάλιν, χωρίς ιστορικό προηγούμενο, που έδινε εντολές για συλλήψεις, εκτελέσεις, βασανισμούς, οι οποίες στόχο είχαν να τσακίσουν τη σπονδυλική στήλη της κοινωνίας και να καταργήσουν τη διάκριση αλήθειας και ψέματος».
Καθολικό ψέμα, λοιπόν. Όπως τονίζει ο Πέτρος Μαρτινίδης, «[κ]λειδί στη θεοποίηση του ψεύδους, όπως δείχνει ο Χατζηπροδρομίδης, ήταν ο βολονταρισμός – η παράδοξη για υλιστές αντίληψη πως αν κλείσουν τα μάτια στις αδικίες που οι ίδιοι διαπράττουν, η κοινωνία δικαίου κι αλληλεγγύης θα προκύψει χάρη στη θέλησή τους να την οικοδομήσουν»[10].
Αξίζει, βέβαια, να θυμίσουμε ότι όλα αυτά τα φαινόμενα τα είχε επισημάνει και ο Λέων Τρότσκι, που υποστήριζε τα ακόλουθα:
Χιλιάδες συγγραφείς, ιστορικοί και οικονομολόγοι στην ΕΣΣΔ διατάσσονται να γράφουν αυτό που δεν πιστεύουν. Καθηγητές σε πανεπιστήμια και δάσκαλοι σε σχολεία εξαναγκάζονται να αλλάζουν βιαστικά γραμμένα εγχειρίδια για να προσαρμοστούν στα διαδοχικά στάδια του επίσημου ψέματος. Το πνεύμα της Ιεράς Εξέτασης που διαποτίζει πλήρως την ατμόσφαιρα της χώρας τρέφεται […] από βαθιές κοινωνικές πηγές. Για να δικαιολογήσει τα προνόμιά του το κυβερνών κοινωνικό στρώμα διαστρέφει την θεωρία που έχει σαν σκοπό της την εξάλειψη όλων των προνομίων. Το ψέμα χρησιμεύει, επομένως, σαν το θεμελιακό ιδεολογικό τσιμέντο της γραφειοκρατίας. Όσο πιο ασυμβίβαστη γίνεται η αντίφαση ανάμεσα στη γραφειοκρατία και τον λαό, τόσο πιο χοντροκομμένο γίνεται το ψέμα, τόσο πιο ξεδιάντροπα μετατρέπεται σε εγκληματική πλαστογράφηση και δικαστική σκευωρία. Όποιος δεν έχει κατανοήσει την εσωτερική διαλεκτική του σταλινικού καθεστώτος θα αποτύχει επίσης να κατανοήσει τις δίκες της Μόσχας[11].
Με όσα εκτέθηκαν ανωτέρω, μπορούμε αβίαστα να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι σταλινισμός και ψέμα είναι έννοιες αλληλένδετες. Είναι, όμως, αυτό προνόμιο μόνο του ερυθρού ολοκληρωτισμού; Όπως φαίνεται από το απόσπασμα που ακολουθεί, γραμμένο από τον Αδόλφο Χίτλερ, ακριβώς η ίδια αντίληψη για το ρόλο του ψέματος υπάρχει και στο άλλο άκρο του πολιτικού φάσματος, το ναζιστικό. Ο Χίτλερ υποστήριζε ότι
Ένας παράγοντας για να γίνει πιστευτή η ψευτιά είναι το μέγεθός της. Με την πρωτόγονη αφέλεια των μαζών, ένα μεγάλο ψέμα είναι πιο αποτελεσματικό από ένα μικρό. […] Δεν θα συμβεί ποτέ η μεγάλη μάζα να υποπτευθεί ένα τόσο μεγάλο ψέμα, και θα σταθεί τέλεια ανίκανη να πιστέψει πως θα μπορούσε να είχε κανείς τη σατανική ξετσιπωσιά να διαστρέψει την αλήθεια σε τέτοια έκταση[12].
Οι άλλοι δεν έλεγαν ψέματα;
Αυτονόητα, προκύπτει το ερώτημα: Μόνον οι οπαδοί του φαιοκόκκινου ολοκληρωτισμού έχουν το προνόμιο του ψέματος; Δεν έχουμε πολλές περιπτώσεις πολιτικών που χρησιμοποίησαν και χρησιμοποιούν το ψέμα στις φιλελεύθερες δυτικές δημοκρατίες;
Θα ήταν αφέλεια ή εθελοτυφλία να υποστηρίξει κανείς ότι αυτό το φαινόμενο δεν απαντάται στις δυτικές δημοκρατίες. Υπάρχει, όμως, μια κρίσιμη διαφορά. Το πολιτικό ψέμα, στις φιλελεύθερες δημοκρατίες, είναι απολύτως κατακριτέο. Είναι εκτός δημοκρατικών κανόνων. Όποτε αποκαλύπτεται, στιγματίζεται και πολλές φορές τιμωρείται παραδειγματικά. Κάποιες συγκαλύπτεται. Είναι, όμως, η παρέκκλιση, η παραβίαση των κανόνων. Δεν είναι ο κανόνας, όπως συμβαίνει στον ολοκληρωτισμό.
Όσο πιο ουσιαστική είναι η συγκρότηση μιας δημοκρατικής κοινωνίας και όσο πιο ώριμοι είναι οι πολίτες, τόσο πιο περιθωριακό γίνεται το ψέμα ως πολιτική πρακτική.
Από την αρχαιότητα, το ψέμα συναντάται σε εκείνες τις περιστάσεις όπου οι δημαγωγοί συναντούν «λαό» πρόθυμο να τους ακολουθήσει. Mundusvultdecipi, ergodecipiatur[Ο κόσμος θέλει να εξαπατηθεί, άσ’ τον λοιπόν να εξαπατηθεί], έγραφε ο Γάιος Πετρώνιος[13].
Έπρεπε, όμως, να έλθει ο ολοκληρωτισμός, μαύρος και κόκκινος, για να αναγάγει το ψέμα σε κορυφαίο στοιχείο πολιτικής στρατηγικής[14]. Αυτό συμβαίνει σήμερα στην Ελλάδα, με τη φαιοκόκκινη κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ και Ανεξαρτήτων Ελλήνων, χωρίς να προκαλεί ιδιαίτερες αντιδράσεις από τη φιλοευρωπαϊκή αντιπολίτευση. Εξαίρεση ίσως ο Ευάγγελος Βενιζέλος που πρόσφατα υποστήριξε ότι «υπάρχει συνεπώς μια και μόνη τράπεζα στην οποία το χαρτοφυλάκιο μετοχών του ΣΥΡΙΖΑ και των εταίρων του, εμφανών και αφανών, πάει καλά: η Τράπεζα του Ψεύδους που δεν περιέχει θυρίδες αυτοσυνειδησίας και συγγνώμης και ευτυχώς δεν μπορεί να ανακεφαλαιοποιηθεί πλέον εύκολα»[15].
Η αλλαγή της σημασίας των λέξεων
Η πρακτική του ψέματος ως πολιτικής μεθόδου συνδυάζεται και με ένα ακόμα χαρακτηριστικό των κυβερνητικών επιλογών. Πρόκειται για τη συστηματική προσπάθεια να αλλάξει η σημασία των λέξεων. Επειδή δεν μπορούν να αλλάξουν την πραγματικότητα, αλλάζουν τις λέξεις.
Με τον τρόπο αυτό, το μνημόνιο έγινε μια απαγορευμένη λέξη και μετονομάστηκε σε πρόγραμμα-γέφυρα. Αντιστοίχως, η «Τρόικα», που απαρτιζόταν από το ΔΝΤ, την ΕΚΤ και την ΕΕ, μετονομάστηκε σε «Θεσμούς», που φυσικά όχι μόνο εξακολούθησε και με το νέο της όνομα να απαρτίζεται από το ΔΝΤ, την ΕΚΤ και την ΕΕ, αλλά και από τα ίδια πρόσωπα.
Στις 2 Απριλίου 2015, όταν πλέον έγινε φανερό ότι ο ΕΝΦΙΑ δεν μπορούσε να καταργηθεί, η τότε αρμόδια υπουργός Νάντια Βαλαβάνη δήλωσε σοβαρά ότι «ψάχνουμε τη νέα ονομασία για τον ΕΝΦΙΑ». Οι μειώσεις συντάξεων από τον υπουργό Γιώργο Κατρούγκαλο βαφτίστηκαν ασυναρτήτως σε «ισοδύναμα που θα προκύπτουν από την αρχιτεκτονική του συστήματος».
Είναι προφητικά για την πραγματικότητα που ζούμε, τα λόγια του Θουκυδίδη:
Για να δικαιολογούν τις πράξεις τους άλλαζαν ακόμα και τη σημασία των λέξεων. Η παράλογη τόλμη θεωρήθηκε ανδρεία και αφοσίωση στο κόμμα (φιλέταιρος), η προσωπική διστακτικότητα θεωρήθηκε δειλία που κρύβεται πίσω από εύλογες προφάσεις και η σωφροσύνη προσωπίδα της ανανδρίας. Η παραφορά θεωρήθηκε ανδρική αρετή, ενώ η τάση να εξετάζονται προσεκτικά όλες οι όψεις ενός ζητήματος θεωρήθηκε πρόφαση για υπεκφυγή. Όποιος ήταν έξαλλος γινόταν ακουστός, ενώ όποιος έφερνε αντιρρήσεις γινόταν ύποπτος[16].
Πρόκειται για μια εφιαλτική πραγματικότητα. Η Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία καταρρέει. Ανυπεράσπιστη. Το ψέμα κυριαρχεί στη δημόσια σφαίρα, οι λέξεις αποκτούν μιαν άλλη σημασία, η ασυναρτησία καταργεί την κριτική σκέψη και ανοίγει το δρόμο στον ανορθολογισμό και τη συνωμοσιολογία[17]. Νέοι «αντιμνημονιακοί» μύθοι αναδύονται[18]. Όποιος διαφωνεί είναι εχθρός[19] και εκτός «εθνικής γραμμής»[20]. Η Αστυνομία της Σκέψης έχει κάνει την εμφάνισή της. Η πολιτική συνθηκολόγηση του ΣΥΡΙΖΑ συνοδεύεται από την ιδεολογική σκλήρυνση εναντίον των δανειστών και εταίρων[21]. Η Νέα Ομιλία εξαπλώνεται. Με τον τρόπο αυτό, ο λόγος του μίσους, που εκφέρεται από τους ασκούντες εξουσία, μετατρέπεται σε λόγο του ολοκληρωτισμού.
Με τα λόγια του Όργουελ:
Το Κόμμα είπε ότι η Ωκεανία δεν ήταν ποτέ σύμμαχη με την Ευρασία. Αυτός, ο Γουίνστον Σμιθ, ήξερε ότι η Ωκεανία ήταν σύμμαχη με την Ευρασία μόλις τέσσερα χρόνια πριν. Αλλά πού υπήρχε αυτή η γνώση; Μόνο στη συνείδησή του που οπωσδήποτε σύντομα θα εκμηδενιζόταν. Και εάν όλοι οι άλλοι παραδέχονταν το ψέμα που επέβαλε το Κόμμα –αν όλα τα αρχεία έλεγαν το ίδιο παραμύθι– τότε το ψέμα περνούσε στην ιστορία και γινόταν αλήθεια[22]
[1] Πέτρος Παπασαραντόπουλος, «Η ασυναρτησία σκέπει τη χώρα», The Books’ Journal, τεύχος 57, Ιούλιος-Αύγουστος 2015.
[2] Νίκος Δήμου, «Οι μικροί Γκαίμπελς», Protagon, 29 Απριλίου 2015, http://www.protagon.gr/?i=protagon.el.article&id=40750 (ανάκτηση 29 Νοεμβρίου 2015).
[3] Κατερίνα Παναγοπούλου, «10 φορές που ο ΣΥΡΙΖΑ είπε ότι “θα σκίσει το μνημόνιο”… ως “σχήμα λόγου”»,AthensVoice, 18 Μαΐου 2015, http://www.athensvoice.gr/article/city-news-voices/%CF%80% (ανάκτηση 29 Νοεμβρίου 2015).
[4] Χριστίνα Κοψίνη, «Παρά την αύξηση των ορίων, στα 57,8 έτη η μέση ηλικία συνταξιοδότησης το 2012», Η Καθημερινή, 24 Δεκεμβρίου 2013.
[5] Πάσχος Μανδραβέλης, «Η μάχη για τη Δημοκρατία (ΙΙ)», Η Καθημερινή, 1 Ιουλίου 2015, όπου ο αρθρογράφος υποστηρίζει ότι βρισκόμαστε μπροστά σε «διολίσθηση σε ένα αυταρχικό καθεστώς».
[6] Συνέντευξη Αλέξη Τσίπρα στον ραδιοσταθμό «Στο Κόκκινο» και στον δημοσιογράφο Κώστα Αρβανίτη, στις 29 Ιουνίου 2015.
[7] Β. Ι. Λένιν, Κράτος και Επανάσταση – Η διδασκαλία του μαρξισμού για το κράτος και τα καθήκοντα του προλεταριάτου στην επανάσταση, Σύγχρονη Εποχή, 1976.
[8] Αναφέρεται στο Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης, Ο σταλινισμός και οι μεταμοντέρνοι θαυμαστές του, Επίκεντρο, 2013, σ. 38-39.
[9] Στο ίδιο.
[10] Πέτρος Μαρτινίδης, «Ο θεός-ιστορία: από την τραγωδία στην απάτη», AthensReviewofBooks, τεύχος 52, Ιούνιος 2014.
[11] Leon Trotsky, The Stalin School of Falsification, New Park Publications, 1974.
[12] Αδόλφος Χίτλερ, Ο Αγών μου, Κάκτος, 2006.
[13] Γάιος Πετρώνιος (Gaius Petronius, 27 – 66 μ.Χ.), ο αποκαλούμενος arbiter elegantiae (διαιτητής της κομψότητος), ήταν αυλικός του Νέρωνα και θεωρείται ο συγγραφέας του «Σατυρικού».
[14] Αχιλλέας Γραβάνης, «Υποδόρια διολίσθηση», Μεταρρύθμιση, 23 Οκτωβρίου 2015, όπου ο αρθρογράφος μιλάει για «υποχθόνια ολοκληρωτική πολιτική»http://metarithmisi.gr/%CF%85%CF%80%CE%BF%CE%B4%CF%8C%CF%81%CE%B9%CE%B1-(ανάκτηση 29 Νοεμβρίου 2015).
[15] Ευάγγελος Βενιζέλος, «Η Τράπεζα του Ψεύδους δεν ανακεφαλαιοποιείται εύκολα», Capital, 23 Νοεμβρίου 2015, http://www.capital.gr/story/3082769 (ανάκτηση 29 Νοεμβρίου 2015).
[16] Θουκυδίδου Ιστορίαι, Παπαδήμας, 1998, Βιβλίο 3, Κεφάλαιο 82.
[17] Παπασαραντόπουλος, «Η ασυναρτησία σκέπει τη χώρα», όπ. παρ.
[18] Φώτης Γεωργελές, «10 νέοι αντιμνημονιακοί μύθοι», AthensVoice, τεύχος 531, 17 Ιουνίου 2015.
[19] Είναι χαρακτηριστικές οι δηλώσεις Τσίπρα στις 23 Μαΐου 2015:«Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο αντίπαλος δεν βρίσκεται μόνο στο Βερολίνο, τις Βρυξέλλες ή την Ουάσιγκτον. […] Ίσως ο πιο σκληρός βρίσκεται και εντός των τειχών: δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι εκτός από την τρόικα των ξένων υπήρξε όλα τα χρόνια και το λόμπι των υποστηρικτών της τρόικας των ξένων στη χώρα μας».
Από τις βολές Τσίπρα δεν ξέφυγαν και οι πρώην σύντροφοί του που δημιούργησαν τη Λαϊκή Ενότητα: «Ας το καταλάβουν επιτέλους ότι όποιος θέλει έξοδο από το ευρώ, είναι με τον Σόιμπλε, που θέλει να πάει τη χώρα μας στο ευρωπαϊκό περιθώριο», δήλωσε, σύμφωνα με την ειδησεογραφία, στις 18 Μαΐου 2015, ο Αλέξης Τσίπρας σε συνεργάτες του. Το κομματικό στέλεχος που γίνεται εχθρός, όπως περιγράφεται στο Άρθουρ Καίσλερ, Το μηδέν και το άπειρο, Πατάκης, 2014.
[20] Αλέξης Τσίπρας απευθύνοντας προειδοποίηση προς Γιάννη Στουρνάρα στις 9 Μαΐου2015: «Απαιτούμε, όμως, από όλους αυτούς να είναι συνεπείς στο έργο που έχουν αναλάβει και να τηρούν την εθνική γραμμή».
[21] Πέτρος Παπασαραντόπουλος, «Ο λενινιστικός “πραγματισμός” και το αντιμνημονιακό Μνημόνιο», TheBooks’ Journal, τεύχος 58, Σεπτέμβριος 2015.
[22] Τζωρτζ Όργουελ, 1984 – Ο Μεγάλος Αδελφός, Κάκτος, 1978.
