Τον Ηλία Μόσιαλο τον γνωρίζω από την εποχή που ήταν βουλευτής και στη συνέχεια υπουργός Επικρατείας και κυβερνητικός εκπρόσωπος του ΠΑΣΟΚ (2009-2011) επί πρωθυπουργίας Γιώργου Παπανδρέου. Μου είχε κάνει μεγάλη εντύπωση που θεώρησε εξαρχής ότι η ενασχόλησή του με την πολιτική ήταν κάτι το προσωρινό και σε χρόνο μηδέν επέστρεψε στο Λονδίνο, στα κανονικά του καθήκοντα του καθηγητή Πολιτικής Υγείας στο London School of Economics. Αυτή η καθαρότητα στη σκέψη του ήταν εμφανής από το πρώτο κιόλας τηλεφώνημα που είχαμε στις αρχές Μαρτίου εφέτος. Ηταν οι μέρες που ελάχιστοι είχαν αντιληφθεί πόσο σοβαρή ήταν η κατάσταση με τον κορωνοϊό. Η κυβέρνηση στην Αθήνα πατούσε ακόμη σε δύο βάρκες: απαγόρευε το καρναβάλι της Πάτρας, αλλά επέτρεπε τον αγώνα μπάσκετ Ολυμπιακού - Παναθηναϊκού στο κλειστό γήπεδο του ΣΕΦ. Στην πρώτη κιόλας συνομιλία μας μου έκανε σαφές με απλά επιχειρήματα ότι όσο γρηγορότερα μπει η χώρα σε lockdown τόσο λιγότερους νεκρούς θα έχουμε στην Ελλάδα. Ο ίδιος, μάλιστα, ακολουθούσε μια καθημερινή ρουτίνα αυστηρών προφυλάξεων, όταν ακόμη στο Λονδίνο οι πολίτες πήγαιναν στις παμπ, κυκλοφορούσαν με το μετρό και ο μοιραίος Μπόρις Τζόνσον παρομοίαζε την COVID-19 με την κοινή γρίπη, τασσόμενος υπέρ της ανοσίας της αγέλης.

Σε λίγους μήνες –ακόμη και μέσα στο καλοκαίρι– θα υπάρχει εμβόλιο για τον ιό, σημειώνει στη συνέντευξη ο κ. Μόσιαλος, καθώς δεκάδες εταιρείες σε όλον τον κόσμο προχωρούν ήδη στα τελικά στάδια των κλινικών δοκιμών. Προσθέτει ότι δεν υπάρχει ακόμη παρά μόλις ένα εγκεκριμένο φάρμακο που επιδρά στην εξέλιξη της νόσου και ότι η πανδημία δεν έχει λήξει. Προειδοποιεί ότι έχουμε ακόμη ανηφόρα μπροστά μας και πρέπει όλοι μας –και ιδιαίτερα οι ευπαθείς ομάδες– να είμαστε σε εγρήγορση για δεύτερο κύμα και να συνεχίσουμε να παίρνουμε προστατευτικά μέτρα.

– Κύριε Μόσιαλε, παρακολουθούμε όλοι τον καταιγιστικό ρυθμό των επιστημονικών ανακαλύψεων και της κλινικής έρευνας για τον νέο κορωνοϊό και τη νόσο της πανδημίας, και θα ήθελα να μας βοηθήσετε να διασαφηνίσουμε μερικές από αυτές. Ακούμε, για παράδειγμα, για τουλάχιστον μία μετάλλαξη. Τι ισχύει εδώ;

– Οι συνολικές αλλαγές στο γενετικό υλικό του SARS-CoV-2, σύμφωνα με τις έως τώρα επιστημονικές ανακοινώσεις, είναι της τάξεως του 0,3%. Μαθαίνοντας κατ’ αρχήν ποιες είναι αυτές οι αλλαγές, εντοπίζεται και ακολουθείται η παγκόσμια εξάπλωσή του. Γνωρίζουμε πως υπάρχει επικράτηση μιας μετάλλαξης που εντοπίζεται στην πρωτεΐνη-ακίδα του ιού. Η μετάλλαξη φαίνεται να εμφανίστηκε για πρώτη φορά γύρω στον Φεβρουάριο στην Ευρώπη και οι αναλύσεις δείχνουν πως βρίσκεται τώρα σε κάθε περιοχή του κόσμου.

– Εχει κάνει τον κορωνοϊό πιο επιθετικό αυτή η μετάλλαξη;

– Εάν μια μετάλλαξη επηρεάζει τις ιδιότητες ενός ιού, απασχολεί τους επιστήμονες επειδή ίσως έχει δημιουργηθεί ένα στέλεχος περισσότερο ή λιγότερο μολυσματικό ή μεταδοτικό. Ξέρουμε πως οι ιοί μπορούν να μεταλλάσσονται καθώς μολύνουν τους ξενιστές τους, και υπάρχουν παραδείγματα που ιοί έχουν μεταλλαχθεί και έχουν γίνει πιο επιβλαβείς. Οι εργαστηριακές μελέτες σε καλλιέργειες κυττάρων δείχνουν ότι αυτή η μετάλλαξη καθιστά τον ιό SARS-CoV-2 πιο μολυσματικό. Ισως να συνδέεται με υψηλότερο ιικό φορτίο στους ασθενείς. Δεν είναι, όμως, σαφές αν αυτή η ιδιότητα μεταφράζεται σε αυξημένη σοβαρότητα της νόσου στους ανθρώπους.

– Πόσο θα επηρεάσει τη δράση των εμβολίων;

– Υπάρχουν ομάδες που μελετούν, μεταξύ άλλων, εάν αυτή η αλλαγή θα επηρεάσει την ανάπτυξη των φαρμακευτικών παρεμβάσεων. Οσον αφορά τον σχεδιασμό των εμβολίων ή των θεραπευτικών αντισωμάτων, πολλά από αυτά στοχεύουν στην πρωτεΐνη-ακίδα. Σε μια πρόσφατη, μικρής εμβέλειας μελέτη εξετάστηκε το ανακτηθέν πλάσμα των ασθενών με αντισώματα που έχουν παραχθεί από το ανοσοποιητικό τους σύστημα για την καταπολέμηση του ιού. Είδαν πως παρά την, ας πούμε, υπεροχή στην κυτταρική καλλιέργεια, το στέλεχος που φέρει τη μετάλλαξη δεν διαφέρει στην εξουδετέρωση από τα αντισώματα που περιέχονταν στο πλάσμα.

Το ότι η παραλλαγή, λοιπόν, είναι ευαίσθητη στην εξουδετέρωση από το πλάσμα είναι ενθαρρυντικό, αλλά είναι σημαντικό να καθοριστεί εάν οι δύο μορφές έχουν διαφορετική ευαισθησία στην εξουδετέρωση με τα αντισώματα που προκαλούνται από τα εμβόλια. Επίσης, εάν η μετάλλαξη καθιστά τον ιό πιο μολυσματικό, μπορεί να απαιτεί υψηλότερα επίπεδα αντισωμάτων, και αυτό θα έχει σημασία ίσως σε επίπεδα δοσολογίας για προστασία μέσω εμβολίων ή των θεραπευτικών αντισωμάτων, αντιστοίχως. Επίσης, όπως φαίνεται από μια πρόσφατη μελέτη, η αλληλεπίδραση των Β κυττάρων με τον ιό είναι υπεύθυνη για την παραγωγή μεγάλου εύρους εξουδετερωτικών αντισωμάτων. Αρα, η αποτελεσματικότητα του εμβολίου δύσκολα θα εξαρτάται από μια μετάλλαξη.

– Πόσο κοντά είμαστε σε εγκεκριμένα φάρμακα για τη νόσο;

– Εχει εγκριθεί η χορήγηση του remdesivir ως αγωγής για την κλινική βελτίωση ασθενών με σοβαρή ασθένεια. Δεν έχουμε άλλα εγκεκριμένα φάρμακα, μόνο αποτελέσματα από μελέτες για φάρμακα που περιορίζουν τη θνητότητα σε ασθενείς που νοσούν σοβαρά ή που η αγωγή μετριάζει τον χρόνο νοσηλείας. Δεδομένου ότι αντιμετωπίζουμε μια πολυσυστημική νόσο, αναμένεται ότι η μελλοντική θεραπεία ασθενών με COVID-19 θα είναι πολύπλευρη. Ενα παράδειγμα έρχεται από μια πολύ πρόσφατη δημοσίευση για περίπτωση όπου χορηγήθηκαν με επιτυχία μαζί με τη φαρμακευτική αγωγή και Τ ρυθμιστικά κύτταρα και μειώθηκαν οι φλεγμονώδεις αποκρίσεις σε δύο ασθενείς με σύνδρομο οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας.

– Εχουμε κάτι νεότερο για τις θεραπείες αντισωμάτων;

– Κατ’ αρχάς να μην τις συγχέουμε με την προστασία που δίνουν τα εμβόλια, γιατί η δράση μιας θεραπείας αντισωμάτων διαρκεί δυνητικά για έναν ή δύο μήνες και στη συνέχεια φθίνει. Αυτές οι θεραπείες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την προσωρινή προστασία των ευπαθών πληθυσμών και των υγειονομικών και θα μπορούσαν να θεραπεύσουν άτομα που νοσούν σοβαρά με COVID-19. Επί του παρόντος, υπάρχουν τουλάχιστον 100 θεραπείες αντισωμάτων COVID-19 σε διάφορα στάδια ανάπτυξης. Πρόσφατα ανακοινώθηκε πως το REGN-COV2, το κοκτέιλ αντισωμάτων της Regeneron, που βρίσκεται επί του παρόντος σε δύο κλινικές δοκιμές Φάσης 2/3 για τη θεραπεία της COVID-19 και σε μια δοκιμή Φάσης 3 για την πρόληψη της λοίμωξης COVID-19, χρηματοδοτείται με 450 εκατ. δολάρια για παραγωγή και διανομή από την αμερικανική κυβέρνηση. Οπως σας είπα, υπάρχουν επεμβάσεις και νέα καθημερινά. Αν όλα πάνε καλά, οι θεραπείες αντισωμάτων θα μπορούσαν ενδεχομένως να είναι διαθέσιμες πριν από το εμβόλιο.

Η πανδημία δεν έχει λήξει και πρέπει να παίρνουμε μέτρα προστασίας

– Εχουν περάσει έξι μήνες από την αρχική ανακοίνωση της ανακάλυψης αυτού του ιού και όλοι οι ειδικοί λένε πως ο ρυθμός ανάπτυξης των εμβολίων είναι ανεπανάληπτος. Πόσο κοντά είμαστε σε ένα ασφαλές εμβόλιο;

– Υπάρχουν καθημερινές εξελίξεις για τα εμβόλια. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό πως έχουμε εμβόλια σε φάση III κλινικών δοκιμών, γιατί αυτή η φάση θα δείξει εάν το εμβόλιο μας προστατεύει από τον κορωνοϊό. Στη φάση ΙΙΙ το εμβόλιο δίνεται σε χιλιάδες άτομα και τα αποτελέσματα συγκρίνονται με τα αποτελέσματα εθελοντών που έλαβαν εικονικό εμβόλιο. Ξέρουμε για το εμβόλιο του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης σε συνεργασία με την Astra Zeneca, που έχουν προχωρήσει σε κλινικές δοκιμές φάσης ΙΙΙ, πως θα συμπεριλάβουν ηλικιωμένους και παιδιά και θα έχουμε τα αποτελέσματα της μελέτης σε 6-8 εβδομάδες. Το εμβόλιο θα δοκιμαστεί επιπρόσθετα σε 4.000 άτομα στη Βραζιλία και 2.000 στη Νότια Αφρική καθώς και στις δύο περιοχές υπάρχει ακόμα ενεργός ιός σε υψηλά επίπεδα μετάδοσης σε σύγκριση με την Αγγλία όπου τα μέτρα μείωσαν κατά πολύ τα ποσοστά μόλυνσης.

Επίσης, ένα άλλο ευρωπαϊκό εμβόλιο της γερμανικής BioNTech σε συνεργασία με τη Pfizer ανακοίνωσε αποτελέσματα κλινικών δοκιμών φάσης Ι. Στους εθελοντές που εμβολιάστηκαν με το εμβόλιο της BioNTech, ανιχνεύθηκαν αντισώματα που αυξήθηκαν σημαντικά μετά τη χορήγηση δεύτερης δόσης. Το εμβόλιο έχει παρόμοια τεχνολογία με το εμβόλιο της Moderna, για το οποίο υπάρχει μια μικρή καθυστέρηση αλλά η φάση ΙΙΙ θα ξεκινήσει σύντομα.

Δεδομένου όμως πως υπάρχουν αναφορές ότι τα ποσοστά των αντισωμάτων μπορεί να φθίνουν με τον χρόνο, πέρα από το ότι το εμβόλιο πρέπει να δοκιμαστεί και σε ηλικιωμένους, πρέπει επίσης να αξιολογηθεί εάν εγείρει και τους μηχανισμούς κυτταρικής ανοσίας. Εχουμε και το εμβόλιο Ad5-nCoV, το πρώτο εγκεκριμένο εμβόλιο για περιορισμένη χρήση στον κινεζικό στρατό. Το εμβόλιο αυτό αναπτύχθηκε από την ερευνητική μονάδα του στρατού και την CanSino Biologics, και ισχυρίζονται πως οι έως τώρα κλινικές δοκιμές απέδειξαν ότι ήταν ασφαλές και κάπως αποτελεσματικό, και ο κινεζικός στρατός έλαβε το πράσινο φως για να το χρησιμοποιήσει.

Οπως είπα, έχοντας 130 εμβόλια σε προκλινικό στάδιο, 11 σε φάση Ι, οκτώ σε φάση ΙΙ, τρία σε φάση ΙΙΙ των κλινικών δοκιμών σε ανθρώπους, οι εξελίξεις είναι συνεχείς. Τώρα έχει σημασία να δούμε τα αποτελέσματα από τα πρώτα εμβόλια σε φάση ΙΙΙ.

– Aπό την ώρα που θα υπάρξει εμβόλιο, ποιο είναι το πλάνο γενικού εμβολιασμού;

– Η ταχύτητα και ο αριθμός των πιθανών εμβολίων COVID-19 δυστυχώς δημιουργούν μεγάλες προσδοκίες που δεν συνάδουν με τους συνηθισμένους χρόνους παραγωγής και έγκρισης ενός εμβολίου. Κατ’ αρχάς να πούμε πως μετά τη φάση ΙΙΙ των κλινικών δοκιμών πρέπει να γίνει η τελική αξιολόγηση και να προσυπολογιστούν όλες οι παράμετροι. Δηλαδή, εάν είναι ένα ασφαλές και αποτελεσματικό εμβόλιο, ποια είναι η διάρκεια της προστασίας που δημιουργεί και εάν υπάρχουν πιθανές παρενέργειες και αντενδείξεις. Ακόμα και η υπεραντίδραση πρέπει να αξιολογηθεί. Πρέπει επίσης, αφού έχουν αξιολογηθεί παράμετροι όπως τα υπάρχοντα επίπεδα ανοσίας του πληθυσμού στην ασθένεια και η επικινδυνότητα της έκβασης, να αποφασιστεί για ποιες ηλικίες θα δοθεί η άδεια χορήγησης, η δοσολογία και το πρόγραμμα δοσολογίας (για παράδειγμα μία, δύο ή περισσότερες δόσεις) και η αποτελεσματικότητά του σε διαφορετικές ηλικιακές ομάδες, ειδικά στις ηλικιωμένες ομάδες ή σε ευπαθείς πληθυσμούς. Επιπρόσθετα, πρέπει να αξιολογηθεί η αποτελεσματικότητα κατά των διαφορετικών επιπέδων λοίμωξης και έναντι της οξείας νόσου και έναντι της μετάδοσης.

Οσον αφορά λοιπόν τον γενικό εμβολιασμό, στο Ηνωμένο Βασίλειο για παράδειγμα, η πρώτη ομάδα προτεραιότητας για τον εμβολιασμό COVID-19, είναι οι εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας. Μετά είναι όσοι διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο σοβαρής νόσου και θανάτου από λοίμωξη COVID-19, και οι δεύτεροι θα αξιολογηθούν ανάλογα με την ηλικία και τους παράγοντες κινδύνου.

– Πείτε μας τι ξέρουμε τελικά για τα χαρακτηριστικά της ανοσίας SARS-CoV-2 και πόσο διαρκεί;

– Υπάρχουν μελέτες που έχουν βρει ότι τα επίπεδα αντισωμάτων κατά του κορωνοϊού παραμένουν υψηλά για μερικές εβδομάδες μετά τη μόλυνση, αλλά στη συνέχεια συνήθως αρχίζουν να φθίνουν. Ωστόσο, αυτά τα αντισώματα ενδέχεται να παραμείνουν σε υψηλά επίπεδα για μεγαλύτερο διάστημα σε άτομα που νόσησαν σοβαρά. Αυτό έχει παρατηρηθεί με άλλες ιογενείς λοιμώξεις, συμπεριλαμβανομένου του SARS. Οι περισσότεροι άνθρωποι που είχαν κολλήσει τον πρώτο ιό SARS έχασαν τα εξουδετερωτικά αντισώματά τους μετά τα πρώτα χρόνια, αλλά εκείνοι που νόσησαν πολύ σοβαρά είχαν αντισώματα όταν επανεξετάστηκαν 12 χρόνια αργότερα.

– Σας έχω ακούσει να αναφέρεστε σε προστατευτική ανοσία λόγω προηγούμενων μολύνσεων από́ άλλους κορωνοϊούς.

– Ναι, και υπάρχει μια μελέτη, που δεν έχει αξιολογηθεί ακόμα από ειδικούς, που έδειξε πως άνθρωποι που δεν είχαν νοσήσει με COVID-19 είχαν κατά 81% κυτταρική ανοσοαπόκριση μέσω Τ-λεμφοκυττάρων. Υπάρχουν βέβαια και άλλες μελέτες στην κατεύθυνση της αξιολόγησης του ρόλου της κυτταρικής ανοσίας για τη νόσο της COVID-19 που τα αποτελέσματα συγκλίνουν. Οι ερευνητές θεωρούν πως για αυτή την ανοσοαπόκριση ευθύνεται η προηγούμενή έκθεση όσων δεν έχουν νοσήσει με τον νέο κορωνοϊό, σε άλλους κορωνοϊούς κοινού κρυολογήματος. Βέβαια, η πιθανότητα προϋπάρχουσας διασταυρούμενης ανοσοπροστασίας μπορεί να μας προφυλάσσει από τις επιπλοκές σοβαρής λοίμωξης από τη νόσο COVID-19 αλλά δεν αποκλείει τη μόλυνση και τη μετάδοση. Δηλαδή ίσως επηρεάζει την έκβαση της νόσου, αλλά δεν μας δίνει τη σιγουριά της πρόληψης του εμβολιασμού.

– Θα μας βοηθήσει λέτε αυτή η προστατευτική ανοσία και για το δεύτερο κύμα που όλοι οι ειδικοί μας προειδοποιούν.

– Κανείς δεν μπορεί να μιλήσει με βεβαιότητα για το δεύτερο κύμα. Ούτε αν θα υπάρξει. Αλλά παρά την αβεβαιότητα πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι. Επειτα από τόσους θανάτους παγκοσμίως και τόσες πιθανές μακροχρόνιες επιπτώσεις στην υγεία όσων έχουν νοσήσει από τον ιό, δεν μπορούμε να πορευόμαστε θεωρώντας πως η μόλυνση θα έχει μικρή επικινδυνότητα για εμάς. Και θεωρώ πως πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση για ένα πιθανό δεύτερο κύμα. Σε προσωπικό επίπεδο κυρίως όταν κινούμαστε σε εξωτερικούς χώρους, να φοράμε μάσκα και να τηρούμε φυσικές αποστάσεις και ειδικά εάν ανήκουμε στις ευπαθείς ομάδες να κάνουμε όλοι το εμβόλιο της γρίπης. Η πανδημία δεν έχει λήξει. Οπότε καλό είναι να αντιμετωπίζουμε τις συναναστροφές μας, όχι με καχυποψία, αλλά ως πιθανές συναντήσεις με ασυμπτωματικούς φορείς.

Παραγωγή αντισωμάτων

– Πόσο αποτελεσματικά θεωρείτε πως θα είναι τα εμβόλια;

– Ιδανικά το εμβόλιο πρέπει να αποτρέπει την ίδια τη μόλυνση από COVID-19. Ελλείψει φαρμάκου όμως μας χρειάζεται αρχικά ένα εμβόλιο που να μειώνει τη σοβαρότητα της έκβασης της νόσου. Eνα ασφαλές εμβόλιο κατά του κορωνοϊού που θα μας παρείχε 70%-75% πληθυσμιακή κάλυψη και προστασία ίσως να είναι το καλύτερο που μπορούμε να ελπίζουμε αυτή τη στιγμή. Αλλά δεν μπορούμε ακόμα να ξέρουμε. Τα έως τώρα δεδομένα από τις κλινικές δοκιμές υποδηλώνουν ότι τα εμβόλια COVID-19 ωθούν το σώμα μας να παράγει ισχυρά αντισώματα εξουδετέρωσης που μπορούν να εμποδίσουν τον ιό να μολύνει τα κύτταρα. Αυτό που δεν είναι ακόμη σαφές είναι αν τα επίπεδα αυτών των αντισωμάτων είναι αρκετά υψηλά για να σταματήσουν νέες μολύνσεις ή για πόσο καιρό τα αντισώματα παραμένουν στο σώμα.