H Eυρώπη σε κώμα

H Eνωμένη Eυρώπη, λεγόταν κάποτε, είναι ένα ποδήλατο. Aν σταματήσει, πέφτει. Tο ποδήλατο λοιπόν σταμάτησε κι έπεσε. Θα μπορέσει να ξανασηκωθεί και να ξεκινήσει; Άγνωστο. Tο μέλλον της Eνωμένης Eυρώπης έχει τεθεί εν αμφιβόλω. H προοπτική της πολιτικής Eυρώπης έχει κλείσει για τα επόμενα χρόνια. Aυτή είναι πιστεύω η κατάσταση που προέκυψε μετά το γαλλικό και ολλανδικό «όχι» στο Eυρωσύνταγμα

H μεσοπρόθεσμη (τουλάχιστον) εμπλοκή της πολιτικής Ευρώπης αδυνάτισε ακόμα περισσότερο την ευρωπαϊκή Αριστερά και εξανέμισε πολλά από τα γεωπολιτικά κέρδη που είχε πετύχει η Ελλάδα

H παρομοίωση με το ποδήλατο δεν ήταν τυχαία. H E.E. ήταν πράγματι ένας αγώνας δρόμου. Θα προλάβαινε να οικοδομήσει υπερεθνικούς κοινοτικούς θεσμούς, ικανούς σε μια δεύτερη φάση να ενσωματώσουν μια αντίστοιχη υπερεθνική πολιτική διαλεκτική Αριστεράς - Δεξιάς, δηλαδή μια πολιτική αντιπαράθεση πέρα και πάνω από την εθνική - διακυβερνητική; Ή όχι; Αυτή τη λογική είχε η απόπειρα οικοδόμησης μιας πολιτικής Ευρώπης μέσω του Ευρωσυντάγματος. Αναμέναμε ότι θα κόλλαγε στους παγίως «ευρωσκεπτικιστές» Βρετανούς, οπότε ένα μέρος των υπολοίπων, με κινητήρα τον γαλλογερμανικό άξονα, θα μπορούσε να προχωρήσει σε μια στενότερη πολιτική ολοκλήρωση. Τελικά όμως, κόλλησε ο κινητήρας. Εξ ου και η βαρύτητα της κρίσης. Ας είμαστε σαφείς. Κανείς πλην των ανοιχτά αντιευρωπαϊστών δεν θα ζητήσει τη διάλυση της E.E. Αλλά, καθώς έχουμε μπει σε μια μακροπρόθεσμη αστάθεια του παγκόσμιου συστήματος, οι επιπτώσεις των μεμονωμένων πολιτικών γεγονότων και του τυχαίου, μεγεθύνονται στο έπακρο.

H σημερινή κρίση της E.E. πρέπει να ειδωθεί τόσο ως προς τις αιτίες όσο και ως προς τις προοπτικές, μέσα από την τροπή που έχει πάρει η παγκοσμιοποίηση και η πρόσληψή της από τους λαούς της Ευρώπης. H Ευρώπη είναι διπλά δεμένη με την παγκοσμιοποίηση. Στην ουσία επιχειρεί μια πολιτικά διευθυνόμενη «μικρή παγκοσμιοποίηση» στο εσωτερικό της, με σκοπό να σταθεί στους συσχετισμούς της «μεγάλης παγκοσμιοποίησης», στην οποία πρωταγωνιστούν όλο και περισσότερο δυνάμεις ηπειρωτικών διαστάσεων, αρχίζοντας από τις ΗΠΑ. Χάρη σ’ αυτή τη διπλή προοπτική, η E.E. αποκτούσε ελκτικότητα και κύρος. Δεν ήταν μόνο «αναγκαιότητα», αλλά και ένα παράδειγμα δημοκρατικής προοδευτικής απάντησης στην παγκοσμιοποίηση. H νομιμοποίησή της βασιζόταν στην ειρήνη και τη συμφιλίωση των παλαιών αντιπάλων, στην ευημερία, στην ελευθερία, στη συναινετική διαχείριση των νέων μεταεθνικών προβλημάτων, στον ισορροπημένο χαρακτήρα του κοινωνικού της μοντέλου, στην αύξουσα διακριτότητά της ως εναλλακτικού πόλου στο πλαίσιο της «Δύσης». Σαν η E.E. να είχε το εγελιανό «πνεύμα της εποχής» με το μέρος της.

Κύμα προστατευτισμού

Αυτό ακριβώς άλλαξε τα τελευταία χρόνια. Από την αισιόδοξη και γραμμική πρόσληψη της παγκοσμιοποίησης, κατά την οποία οι προσδοκίες αντιστάθμιζαν τις δυσκολίες, περάσαμε στις αρχές της δεκαετίας, σε μια ρεαλιστικότερη, σκληρότερη φάση, κατά την οποία ενισχύονται οι αποκλίσεις στις επιδόσεις, η όξυνση των κοινωνικών και περιφερειακών ανισοτήτων, οι ανοιχτές ή σιωπηλές αντιπαραθέσεις γύρω από τη μετανάστευση. Παράλληλα, οι πολιτισμικοί και πολιτικοί παράγοντες επανεπιβεβαιώνουν την ισχύ τους, με νέο έστω τρόπο: από τον χριστιανικό φονταμενταλισμό στις ΗΠΑ, την ενίσχυση του εθνικισμού στην Ασία ώς τον εκσυγχρονιστικό δεσποτισμό στην Κίνα και τη Ρωσία, κ.λπ. Το πλησιέστερο ιστορικό προηγούμενο της σημερινής περιόδου είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό. H εκρηκτική φάση της διεθνοποίησης και του laissez faire στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα τέλειωσε, προκαλώντας ένα αντίρροπο κύμα προστατευτισμού και εθνικής αναδίπλωσης (K. Πολάνιι, Ο μεγάλος μετασχηματισμός, Νησίδες 1994).

Οικονομική δυσπραγία

H Ευρώπη δοκιμάζεται ιδιαίτερα σε αυτή τη νέα φάση. Στο πεδίο της «μεγάλης παγκοσμιοποίησης» χάνει έδαφος, κυρίως εξαιτίας της οικονομικής καχεξίας της Γερμανίας. Στο εσωτερικό της E.E., δηλαδή στη «μικρή παγκοσμιοποίηση», ήδη εκδηλώνονται όλα τα αρνητικά φαινόμενα που προηγουμένως αναφέραμε. H διεύρυνση είχε αποφασιστεί όταν η παγκοσμιοποίηση θεωρείτο μια πανίσχυρη ομογενοποιητική μηχανή που όλα μπορούσε να τα έλξει και να τα χωνέψει. Προϋπέθετε εξάλλου την «εμβάθυνση». Πραγματοποιείται όμως στη φάση που η παγκοσμιοποίηση εκδηλώνει εντονότερα την άλλη όψη της: του διαχωρισμού και της αναδίπλωσης. Παράλληλα, η εμβάθυνση έχει μπλοκαριστεί επ’ αόριστον. Μέσα σε αυτό το γενικότερο σκηνικό τοποθετείται η οικονομική δυσπραγία της E.E. και του κεντρικού της πυρήνα. Διόλου παράξενο λοιπόν που η ανασφάλεια, η φοβία, το κράτημα από το «οικείο», η οχύρωση στην «ομάδα», στην όποια ομάδα, επικρατούν ως κίνητρα των πολιτικών και εκλογικών συμπεριφορών (I. Βάλερσταϊν, Μετά τον φιλελευθερισμό, Ηλέκτρα, 2002). Τόσο για τον άνεργο Γάλλο, τον μετανάστη Πολωνό υδραυλικό, τον μικρομεσαίο αριστερό ή λεπενικό όσο και για τον πλούσιο Ολλανδό που «βαρέθηκε να πληρώνει τους άλλους» ή να βλέπει να μειώνεται η ανεκτικότητα στη χώρα του εξαιτίας της μετανάστευσης. Αυτό είναι το ενοποιητικό στοιχείο του ετερόκλητου «όχι», αλλά και του σκεπτικού «ναι».

Κρίση αντιπροσώπευσης

Γι’ αυτούς τους λόγους δεν με πείθουν οι πολιτικές αναλύσεις που αναπαράγουν το πολιτικό «φαντασιακό» του εθνικού - κρατικού πλαισίου. Ούτε οι αριστεροί ενθουσιασμοί για την «επιστροφή του λαού» υπό τους ήχους μάλιστα της Μασσαλιώτιδας, την «επιστροφή της πολιτικής», την «επιστροφή» στο μοντέλο των εθνικών Συνταγμάτων σαν αφετηρία κριτικής στο μεταεθνικό Ευρωσύνταγμα. Πιστεύω ότι όλες αυτές οι «επιστροφές», μαζί με την εύκολη ρητορεία που τα βαφτίζει όλα «νεοφιλελευθερισμό» για να ξεμπερδεύει, δεν είναι παρά παρηγορητικές τακτικές εξοικείωσης με το περίπλοκο. H δική μου «υπόθεση εργασίας» είναι ότι ακριβώς λόγω της τροπής που έχει πάρει η παγκοσμιοποίηση σε αυτό το μέρος του κόσμου, είναι πιο πιθανό να φουσκώσει ένα συνονθύλευμα αυθόρμητου μαζικού συντηρητισμού και δεξιού λαϊκισμού. Το έδαφος από το οποίο τρέφεται είναι η κρίση αντιπροσώπευσης, όπως φάνηκε με εντυπωσιακό τρόπο στη Γαλλία και την Ολλανδία. H κρίση αυτή δεν αφορά μόνο ούτε πρωτίστως την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, η οποία ως διαδικασία state - building είναι σχεδόν εξ ορισμού «από τα πάνω». Πηγάζει από την κρίση των εθνικών πολιτικών συστημάτων και απλώς βρίσκει εύκολη και σχετικά ανέξοδη έκφραση στις ευρωεκλογές.

Θα ανασυνταχθεί ο ευρωπαϊσμός;

Ρεαλιστικό ανάχωμα σε αυτή την εξέλιξη είναι η πυκνή αλληλεξάρτηση των ευρωπαϊκών κρατών, η μακροχρόνια «εθνική επένδυση» που έχουν κάνει στην «Ευρώπη», καθώς επίσης και ο εμποτισμός κάθε εθνικής πτυχής με την ευρωπαϊκή διάσταση. Κάτι ανάλογο ισχύει άλλωστε με τη γενικότερη παγκοσμιοποίηση και αυτό μάλλον τη διαφοροποιεί από την προηγούμενη εμπειρία του 19ου αιώνα. Το ανοιχτό ερώτημα είναι κατά πόσο το υπάρχον «απόθεμα Ευρώπης» επαρκεί για την ανασύνταξη του ευρωπαϊσμού και την επανέναρξη τής ιστορικά καινοφανούς διαδικασίας οικοδόμησης μιας μεταεθνοκρατικής κυριαρχίας και πολιτικής εξουσίας. Αυτή εξακολουθεί να είναι η μόνη προοπτική μέσα στην οποία η κρίση αντιπροσώπευσης μπορεί να βρει προοδευτική διέξοδο.

Γι ’ αυτό άλλωστε και η σημασία του ερωτήματος για την Αριστερά και την Ελλάδα είναι προφανής. Ας μη γελιόμαστε. H μεσοπρόθεσμη (τουλάχιστον) εμπλοκή της πολιτικής Ευρώπης αδυνάτισε ακόμα περισσότερο την ευρωπαϊκή Αριστερά και εξανέμισε ήδη πολλά από τα γεωπολιτικά κέρδη που είχε πετύχει η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια.

Ο Γιάννης Βούλγαρης διδάσκει στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου