Με το γκάζι στο τέρμα και χωρίς χώρο για να φρενάρουμε
Μιχάλης Σαμπατακάκης, Έθνος, Δημοσιευμένο: 2009-11-14
Γράφω στο ίδιο γραφείο που είχα και τότε. (Είμαι κολλημένος στα αντικείμενα ή στο χρόνο;). Μου έχει ζητηθεί «ένα βιωματικό κείμενο που θα εστιάζει σε γεγονότα που έχουν σχέση μ΄εμένα». 36 χρόνια μετά λοιπόν, η ιστορία της γενιάς μου, της γενιάς του Πολυτεχνείου, προκαλεί ακόμη ενδιαφέρον. (Για λίγες μέρες κάθε χρόνο).
Η ιστορία της γενιάς μου εγγράφεται σε δύο διαφορετικές παραδόσεις. Η μία είναι αυτή των δημοκρατικών αγώνων του ελληνικού λαού και της νεολαίας, στη μετεμφυλιακή περίοδο. Η άλλη είναι αυτή των εξεγέρσεων της νεολαίας στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, στην περίοδο του ’70.
Επηρεαστήκαμε σοβαρά και από τις δύο αυτές παραδόσεις. Ταυτόχρονα όμως έχουμε εκ των πραγμάτων και κάποια απόσταση απ΄αυτές. Η επιβολή της δικτατορίας μας βρήκε μαθητές. Χωρίς προηγούμενη πολιτική δραστηριότητα. Ανακαλύπταμε μέσα στη δικτατορία την πολιτική και την αριστερά, μέσα από δύσκολους προσωπικούς δρόμους. Αυτό, εκτός από μειονεκτήματα, δίνει στις πολιτικές απαντήσεις που επιλέξαμε και σοβαρά στοιχεία πρωτοτυπίας.
Η δικτατορία με βρήκε στην τελευταία τάξη του σχολείου. Σε λίγες μέρες είχαμε φτιάξει τη μικρή σχολική μας οργάνωση, τυπώνοντας με απλά μέσα αντιδικτατορικές προκηρύξεις. Με ανακάλυψε ο πατέρας μου.
Σε λίγους μήνες μπήκα στο Πανεπιστήμιο. Μαζικές γνωριμίες. Ξεδιαλέγαμε τους φίλους μας με σχετική ευκολία. Μέσα σε μια κατάσταση αφασίας, εύκολα αναγνώριζες το ενδιαφέρον για πολιτική, φιλοσοφία και τέχνη. Ετσι δημιουργήθηκαν μικρές φοιτητικές παρέες σε κάθε σχολή. Είναι το πρόπλασμα του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος. Συναντήσεις σε σπίτια για συζητήσεις, ταβέρνες με απαγορευμένα τραγούδια, μπουάτ και μαζικότερες συναντήσεις σε κινηματογράφους τέχνης.
Σύντομα ήρθα σε επαφή με το ΚΚΕ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ. Μόλις είχε γίνει η διάσπαση του 1968. Στο τέλος της επόμενης χρονιάς είχα την πρώτη μου, σύντομη ευτυχώς, σύλληψη.
Δεν ήταν αυτός όμως ο κανόνας. Στην τεράστια πλειοψηφία τους, αυτοί που συμμετείχαν στις φοιτητικές παρέες στις σχολές εκείνη την περίοδο, δεν είχαν σχέση με παράνομες οργανώσεις. Αυτό έκανε αυτές τις παρέες πιο χαλαρές, πιο «απερίσκεπτες», με λιγότερες προφυλάξεις, δηλαδή, τις έκανε πιο τολμηρές και μαζικές.
Στο τέλος του 1971 το καθεστώς της Χούντας επιχειρώντας μια ελεγχόμενη πολιτική νομιμοποίηση, δηλώνει την πρόθεση διεξαγωγής αρχαιρεσιών στους φοιτητικούς συλλόγους.
Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, οι φοιτητικές παρέες των σχολών μετατρέπονται σε Φοιτητικές Επιτροπές Αγώνα (ΦΕΑ). Μιλάμε στα αμφιθέατρα. Εργάστηκα για τη συγκρότηση των ΦΕΑ δύο σχολών (Ιατρικής και Οδοντιατρικής). Σε δύο μήνες συγκροτήθηκε το «Διασχολικό» συντονιστικό όργανο των ΦΕΑ, το οποίο συντόνιζε σε όλη τη διάρκειά του το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα και στο οποίο συμμετείχα, εκπροσωπώντας τη σχολή μου.
Η συγκρότηση των ΦΕΑ ήταν ο καθοριστικός παράγοντας για την ανάπτυξη του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος. Η πρωτοτυπία τους, που απάντησε στις ανάγκες της εποχής, ήταν ότι ενώ είχαν παράνομο οργανωτικό ιστό, δηλαδή λειτουργούσαν παράνομα, ταυτόχρονα διεκδικούσαν η δράση τους να κατακτά την νομιμότητα και να γίνεται μαζική. Τα μέχρι τότε πρότυπα ήταν είτε παράνομη οργάνωση – παράνομη δραστηριότητα, είτε νόμιμη οργάνωση – νόμιμη δραστηριότητα.
Οι παράνομες πολιτικές οργανώσεις, που είχαν πολύ θετική συμβολή στο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα, έδρασαν ουσιαστικά στο δεύτερο μισό του βίου του. Άλλες με μεγαλύτερο και άλλες με μικρότερο σεβασμό στη λειτουργία των ΦΕΑ. Ο πολιτικός μου χώρος, το ΚΚΕ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ και ο ΡΗΓΑΣ διακρίθηκε για την προσήλωση στο ρόλο και την ανάπτυξη των Φοιτητικών Επιτροπών Αγώνα.
Η διεκδίκηση ελεύθερων εκλογών στους φοιτητικούς συλλόγους ήταν το πεδίο δράσης των ΦΕΑ τους πρώτους μήνες, με συγκεντρώσεις μέσα στα Πανεπιστήμια και προσφυγές στα δικαστήρια. Σύντομα όμως ήρθε η πρώτη διαδήλωση, στις 21 Απριλίου 1972 στα Προπύλαια. 80 άτομα. Και μετά η δεύτερη, η τρίτη. Η Ασφάλεια σε αμηχανία. Μέχρι τότε ήξερε πως να αντιμετωπίζει παράνομες οργανώσεις, με λίγα μέλη. Απάντησε με μαζικές συλλήψεις ολιγοήμερης διάρκειας. Τέσσερα άτομα προφυλακιστήκαμε για μερικούς μήνες στον Κορυδαλλό, ως οργανωτές. Η δεύτερη σύλληψή μου ήταν πιο σοβαρή.
Η συνέχεια το φθινόπωρο του ’72 με εκλογές βίας και νοθείας στους φοιτητικούς συλλόγους. Διαδηλώσεις. Συλλήψεις. Το ’73 μας βρίσκει με αποχή. Συλλήψεις. Διαδηλώσεις. Εισβολή της αστυνομίας στο Πολυτεχνείο. Η Χούντα στρατεύει υποχρεωτικά πολλούς συνδικαλιστές φοιτητές. Παμφοιτητική συγκέντρωση στο Πολυτεχνείο. Κατάληψη της Νομικής. Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα στην κεντρική πολιτική σκηνή. Νέα κατάληψη της Νομικής. Εισβολή της Αστυνομίας. Στις 8 Μαΐου, η «νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου» με συλλήψεις για πρώτη φορά από την ΕΣΑ. Είναι η τρίτη (και φαρμακερή) σύλληψή μου. Βασανιστήρια στην ΕΣΑ για μήνες. Μετά την αμνηστία των πολιτικών κρατουμένων, μας στέλνουν στο στρατό.
Κυβέρνηση Μαρκεζίνη. Επιστρέφουμε από το στρατό, Κατάληψη του Πολυτεχνείου. (Με εκλέγουν πρόεδρο στη γενική συνέλευση Ιατρικής – Οδοντιατρικής). Χιλιάδες διαδηλωτές. Νεκροί. Εισβολή των τανκς. Βγαίνω στην παρανομία. (Επί μήνες πήγαιναν στο σπίτι μου με τα όπλα στο χέρι).
Είναι δύσκολο να προσπαθήσω να περιγράψω την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Οι εξεγέρσεις, όπως και οι εκρήξεις των ηφαιστείων, είναι σύντομες και πυρακτωμένες. Καίνε τη γλώσσα. Να, όπως θα ήταν δύσκολο να περιγράψουμε με λόγια την ερωτική πράξη ή το ηλεκτροσόκ.
Οι μαγικές στιγμές είναι σπάνιες και ποτέ δεν είναι οι ίδιες. Οι μαγικές στιγμές στην πολιτική είναι σχεδόν αδύνατες. Η πιθανότητα να εκφράσει η «άγρια νεολαία» και μάλιστα με τρόπο παράλογο έναν ολόκληρο λαό, είναι μηδαμινή. Και όμως συνέβη. Δεν σχεδιάστηκε. Απλώς έγινε.
Ήμασταν λίγοι. Μερικές χιλιάδες νέοι, σε μια πόλη 3.000.000 κατοίκων. Αριστεροί. Κάθε είδους, αλλά αριστεροί. Με απουσία του παραδοσιακού πολιτικού κόσμου. Με την συμπάθεια (τελικά) όλου του ελληνικού λαού, αλλά χωρίς το λαό. Η μυθοποίηση θα γίνει αργότερα, στη μεταπολίτευση. Ήμασταν λίγοι. Ταυτόχρονα θαρραλέοι και φοβισμένοι. Ευτυχώς τελικά όχι ρεαλιστές. Σχεδόν τρελοί. Με το γκάζι στο τέρμα και χωρίς χώρο για να φρενάρουμε.
Είπα νωρίτερα πως είναι δύσκολο να προσπαθήσω να περιγράψω την εξέγερση. Καίει τη γλώσσα. Δοκιμάζω αλλιώς:
Οδυσσέας Ελύτης
Επειδή Κυρίες και Κύριοι
κείνο που μας προσάπτουνε τα χελιδόνια
-η άνοιξη που δεν φέραμε-
είναι ακριβώς η αγνότητά μας.
Ερωτήσεις
1. Ποιά είναι η γνώμη σας για το γενικότερο επίπεδο αντίστασης του ελληνικού λαού την περίοδο ’73-’74. Πολλοί ισχυρίζονται πως υπήρξε μαζική αντίσταση – εξέγερση κατά της δικτατορίας εκείνες τις μέρες. Ποιά είναι η δική σας εκτίμηση;
Μ.Σαμπατακάκης: Η δικτατορία δεν κατάκτησε ποτέ την συναίνεση του ελληνικού λαού, αλλά μέχρι την ανάπτυξη του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος και την εξέγερση του Πολυτεχνείου, δεν υπήρξαν μαζικές αντιδράσεις. Τα πρώτα χρόνια της δικτατορίας, ήταν ηρωικός ο ρόλος των αντιστασιακών οργανώσεων, αλλά χωρίς μαζικό κίνημα.
Στο χώρο αυτών των οργανώσεων αναπτύχθηκαν δύο αντιλήψεις: Η μία, κυρίως στο χώρο των αριστερών οργανώσεων, που τόνιζε την ανάγκη ανάπτυξης μαζικού κινήματος. Η άλλη, κυρίως στο χώρο των κεντρώων οργανώσεων, που επέλεγε τις βίαιες – δυναμικές πράξεις. Ο χώρος της δεξιάς ήταν συνολικά σε αμηχανία.
Η ανάπτυξη του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος (τέλη’71-τέλη΄73) και η κορύφωσή του, που ήταν το Πολυτεχνείο, δικαίωσε πανηγυρικά την αντίληψη για την ανάγκη ανάπτυξης μαζικού κινήματος.
Βεβαίως, στην εξέγερση του Πολυτεχνείου δεν υπήρξε μαζική λαϊκή συμμετοχή. Εξεγέρθηκαν ηρωϊκά, διακινδυνεύοντας τη ζωή τους κάποιες χιλιάδες νέων κυρίως. Θα μπορούσε λοιπόν να θεωρηθεί ως μαζικό νεολαιίστικο κίνημα.
Πάντως η εξέγερση του Πολυτεχνείου και κυρίως η βία της επέμβασης των τανκς, κατέστησε την αντίσταση ευρύτατα πλειοψηφική σε ηθικό επίπεδο, σχεδόν μέχρι παμψηφίας σε όλο το λαό.
2. Ποιά είναι η γνώμη σας για την μεταπολίτευση του ’74; Θεωρείται πως η μεταπολίτευση, τελικά, δικαίωσε ή όχι εκείνο τον ξεσηκωμό;
Μ.Σ.: Η πτώση της δικτατορίας, σε κάθε περίπτωση, είναι κορυφαίο γεγονός.
Όμως αυτή η πτώση δεν ήταν άμεσο αποτέλεσμα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, παρά το γεγονός ότι η βία της επέμβασης των τανκς έσκαψε τον τάφο της χούντας στις συνειδήσεις του ελληνικού λαού. Η χούντα έπεσε όταν κατέστρεψε την Κύπρο.
Η καταστροφή της Κύπρου αποδιάρθρωσε πλήρως την Χούντα. Ουσιαστικά η Χούντα κατέρρευσε. Όμως η καταστροφή της Κύπρου οδήγησε και στην ενεργοποίηση συντηρητικών δυνάμεων, οι οποίες ηγεμόνευσαν στη διαδικασία της αλλαγής, προσδιορίζοντας ταυτόχρονα το χαρακτήρα και τα όρια της. Υπό αυτούς τους όρους δεν ήταν δυνατή η ολοκληρωμένη δικαίωση της εξέγερσης.
Αν όμως σε επίπεδο πολιτικό και εν τέλει εξουσίας, ισχύουν τα παραπάνω, σε επίπεδο ιδεολογικό, επιρροής δηλαδή στις συνειδήσεις, η εξέγερση του Πολυτεχνείου δικαιώθηκε με το 1.000.000 διαδηλωτές στην επέτειό του. Είχε τον αποφασιστικό ρόλο στη ριζοσπαστικοποίηση του λαού σε όλη τη μεταπολιτευτική περίοδο και με αυτόν τον τρόπο έβαλε τη σφραγίδα της στις μετέπειτα εξελίξεις. (Αυτό το πεδίο αξιοποίησε το ΠΑΣΟΚ για την άνοδό του στη εξουσία τα μετέπειτα χρόνια.)
3: Ποιά είναι η εκτίμησή σας για τους σημερινούς εορτασμούς του ξεσηκωμού εκείνου; Πρέπει να συνεχίζονται, και αν ναι ποιά πιστεύεται πως θα πρέπει να είναι η μορφή και το περιεχόμενό τους;
Μ.Σ.: Ο Άγγελος Ελεφάντης είχε γράψει πως είναι σημαντικό το γεγονός ότι σε κάποια χώρα οι άνθρωποι βγαίνουν κάθε χρόνο την ίδια μέρα και πάνε στην αμερικάνικη πρεσβεία να φωνάξουν συνθήματα.
Το Πολυτεχνείο λοιπόν, 36 χρόνια μετά, συνεχίζει να επηρεάζει ιδεολογικο-πολιτικά. Συνεχίζει να ασκεί γοητεία, που ανανεώνεται στις νεότερες ηλικίες.
Αν υπάρχει κάποιο πρόβλημα με το χαρακτήρα του εορτασμού του, είναι ότι πολιτικά συνεχίζει «να τρώει από τα έτοιμα» εκείνης της περιόδου. Να γενικολογεί. Χρειάζεται λοιπόν η πολιτική του στόχευση να ακουμπά στη σημερινή πολιτική πραγματικότητα. Έτσι θα γίνεται μαζική και αποτελεσματική.
Εχθρός του εορτασμού είναι η δεξιά. Όχι βεβαίως γιατί θέλουν κάτι πιο ζωντανό, αλλά γιατί θυμίζει το ποιος φταίει.
4. Αφήσαμε τελευταία μια ιδιαίτερα προσωπική ερώτηση. «Μερικοί από τους συμμετέχοντες σ’ εκείνο τον ξεσηκωμό “εξαργύρωσαν” στα χρόνια που ακολούθησαν την όποια συμμετοχή τους στους φοιτητικούς αγώνες εκείνης της περιόδου, με διάφορους τρόπους, είτε σε καθαρά πολιτικό επίπεδο, είτε σε κοινωνικό, κλπ. Ποιά είναι η γνώμη σας για το ζήτημα αυτό;»
Μ.Σ.: Σε προσωπικό επίπεδο η απάντηση είναι πολύ απλή: Δεν πήρα ποτέ κανένα δημόσιο αξίωμα, δεν υπήρξα ποτέ πολιτευτής, για λόγους αρχής (αλλά και αισθητικής). Από 18 χρονών το 1967, μέχρι 60 χρονών το 2009, συμμετέχω ενεργά στο χώρο της Ανανεωτικής Αριστεράς.
Δεν θεωρώ όμως, όσον αφορά άλλους της γενιάς μου, την ανάληψη δημόσιων αξιωμάτων ως πρόβλημα αυτό καθ΄εαυτό. Είναι φυσικό. Το πρόβλημα έγκειται στο περιεχόμενο της πολιτικής που άσκησαν και ασκούν μέσα από τα δημόσια αξιώματα και τη σχέση αυτής της πολιτικής με τα δικά τους νεανικά οράματα.
5: Ποιά είναι η γνώμη σας για την εξέγερση του Νοέμβρη αυτή καθ’ αυτή. Θεωρείται πως στην κατάληψη του Πολυτεχνείου, έπρεπε να έχει γίνει μια «τακτική υποχώρηση» πριν εισβάλουν τα τανκς, ώστε να συνεχιστεί αργότερα το κίνημα από άλλες θέσεις, ή συμφωνείται με τη στάση που κρατήθηκε από την πλειοψηφία της συντονιστικής επιτροπής και των γενικών συνελεύσεων της κατάληψης;
Μ.Σ.: Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα μέχρι το Πολυτεχνείο, αμφισβητούσε με επιμέρους κινητοποιήσεις πλευρές του καθεστώτος, επιλέγοντας ως κύριο πεδίο ανάπτυξής του το ζήτημα της δημοκρατίας και ελευθερίας στα πανεπιστήμια, που είχε σαν φόντο το ζήτημα της δημοκρατίας και ανεξαρτησίας στη χώρα. Στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, το φόντο της δημοκρατίας και ανεξαρτησίας στη χώρα έρχεται σε πρώτο πλάνο και αντί για επιμέρους κινητοποιήσεις γίνεται η γενικευμένη αντιπαράθεση, χωρίς τη χρήση βίας από το κίνημα. Η βία χρησιμοποιήθηκε μόνο από τη Χούντα.
Η ιδέα της «τακτικής υποχώρησης» πριν την επέμβαση προτάθηκε για να μπορεί να υπάρχει συνέχεια: Έγινε η Νομική, οδήγησε στο Πολυτεχνείο, μετά κάπου αλλού. Η δυναμική της εξέγερσης οδήγησε στο «ή τώρα ή ποτέ». Η δικτατορία δεν έπεσε. Έγινε σκληρότερη. Η ανάπτυξη του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος ανεκόπη. Όμως η εξέγερση του Πολυτεχνείου νίκησε ηθικά και ζει μετά από 36 χρόνια. Διαμόρφωσε συλλογικά αντιλήψεις για όλο τον ελληνικό λαό και τη νεολαία και διαμορφώνει μέχρι σήμερα.
Είναι προφανές ότι ο τεράστιος ιδεολογικός - πολιτικός ρόλος του Πολυτεχνείου δεν θα υπήρχε σε περίπτωση διαφορετικής εξέλιξης των γεγονότων του. (Το πρόβλημα ίσως είναι ότι δεν υπήρξαν και τότε, και στη Μεταπολίτευση, ικανά πολιτικά υποκείμενα που να μπορέσουν να αξιοποιήσουν αυτή την ιδεολογική - πολιτική νίκη).
Η ιστορία της γενιάς μου εγγράφεται σε δύο διαφορετικές παραδόσεις. Η μία είναι αυτή των δημοκρατικών αγώνων του ελληνικού λαού και της νεολαίας, στη μετεμφυλιακή περίοδο. Η άλλη είναι αυτή των εξεγέρσεων της νεολαίας στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, στην περίοδο του ’70.
Επηρεαστήκαμε σοβαρά και από τις δύο αυτές παραδόσεις. Ταυτόχρονα όμως έχουμε εκ των πραγμάτων και κάποια απόσταση απ΄αυτές. Η επιβολή της δικτατορίας μας βρήκε μαθητές. Χωρίς προηγούμενη πολιτική δραστηριότητα. Ανακαλύπταμε μέσα στη δικτατορία την πολιτική και την αριστερά, μέσα από δύσκολους προσωπικούς δρόμους. Αυτό, εκτός από μειονεκτήματα, δίνει στις πολιτικές απαντήσεις που επιλέξαμε και σοβαρά στοιχεία πρωτοτυπίας.
Η δικτατορία με βρήκε στην τελευταία τάξη του σχολείου. Σε λίγες μέρες είχαμε φτιάξει τη μικρή σχολική μας οργάνωση, τυπώνοντας με απλά μέσα αντιδικτατορικές προκηρύξεις. Με ανακάλυψε ο πατέρας μου.
Σε λίγους μήνες μπήκα στο Πανεπιστήμιο. Μαζικές γνωριμίες. Ξεδιαλέγαμε τους φίλους μας με σχετική ευκολία. Μέσα σε μια κατάσταση αφασίας, εύκολα αναγνώριζες το ενδιαφέρον για πολιτική, φιλοσοφία και τέχνη. Ετσι δημιουργήθηκαν μικρές φοιτητικές παρέες σε κάθε σχολή. Είναι το πρόπλασμα του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος. Συναντήσεις σε σπίτια για συζητήσεις, ταβέρνες με απαγορευμένα τραγούδια, μπουάτ και μαζικότερες συναντήσεις σε κινηματογράφους τέχνης.
Σύντομα ήρθα σε επαφή με το ΚΚΕ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ. Μόλις είχε γίνει η διάσπαση του 1968. Στο τέλος της επόμενης χρονιάς είχα την πρώτη μου, σύντομη ευτυχώς, σύλληψη.
Δεν ήταν αυτός όμως ο κανόνας. Στην τεράστια πλειοψηφία τους, αυτοί που συμμετείχαν στις φοιτητικές παρέες στις σχολές εκείνη την περίοδο, δεν είχαν σχέση με παράνομες οργανώσεις. Αυτό έκανε αυτές τις παρέες πιο χαλαρές, πιο «απερίσκεπτες», με λιγότερες προφυλάξεις, δηλαδή, τις έκανε πιο τολμηρές και μαζικές.
Στο τέλος του 1971 το καθεστώς της Χούντας επιχειρώντας μια ελεγχόμενη πολιτική νομιμοποίηση, δηλώνει την πρόθεση διεξαγωγής αρχαιρεσιών στους φοιτητικούς συλλόγους.
Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, οι φοιτητικές παρέες των σχολών μετατρέπονται σε Φοιτητικές Επιτροπές Αγώνα (ΦΕΑ). Μιλάμε στα αμφιθέατρα. Εργάστηκα για τη συγκρότηση των ΦΕΑ δύο σχολών (Ιατρικής και Οδοντιατρικής). Σε δύο μήνες συγκροτήθηκε το «Διασχολικό» συντονιστικό όργανο των ΦΕΑ, το οποίο συντόνιζε σε όλη τη διάρκειά του το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα και στο οποίο συμμετείχα, εκπροσωπώντας τη σχολή μου.
Η συγκρότηση των ΦΕΑ ήταν ο καθοριστικός παράγοντας για την ανάπτυξη του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος. Η πρωτοτυπία τους, που απάντησε στις ανάγκες της εποχής, ήταν ότι ενώ είχαν παράνομο οργανωτικό ιστό, δηλαδή λειτουργούσαν παράνομα, ταυτόχρονα διεκδικούσαν η δράση τους να κατακτά την νομιμότητα και να γίνεται μαζική. Τα μέχρι τότε πρότυπα ήταν είτε παράνομη οργάνωση – παράνομη δραστηριότητα, είτε νόμιμη οργάνωση – νόμιμη δραστηριότητα.
Οι παράνομες πολιτικές οργανώσεις, που είχαν πολύ θετική συμβολή στο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα, έδρασαν ουσιαστικά στο δεύτερο μισό του βίου του. Άλλες με μεγαλύτερο και άλλες με μικρότερο σεβασμό στη λειτουργία των ΦΕΑ. Ο πολιτικός μου χώρος, το ΚΚΕ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ και ο ΡΗΓΑΣ διακρίθηκε για την προσήλωση στο ρόλο και την ανάπτυξη των Φοιτητικών Επιτροπών Αγώνα.
Η διεκδίκηση ελεύθερων εκλογών στους φοιτητικούς συλλόγους ήταν το πεδίο δράσης των ΦΕΑ τους πρώτους μήνες, με συγκεντρώσεις μέσα στα Πανεπιστήμια και προσφυγές στα δικαστήρια. Σύντομα όμως ήρθε η πρώτη διαδήλωση, στις 21 Απριλίου 1972 στα Προπύλαια. 80 άτομα. Και μετά η δεύτερη, η τρίτη. Η Ασφάλεια σε αμηχανία. Μέχρι τότε ήξερε πως να αντιμετωπίζει παράνομες οργανώσεις, με λίγα μέλη. Απάντησε με μαζικές συλλήψεις ολιγοήμερης διάρκειας. Τέσσερα άτομα προφυλακιστήκαμε για μερικούς μήνες στον Κορυδαλλό, ως οργανωτές. Η δεύτερη σύλληψή μου ήταν πιο σοβαρή.
Η συνέχεια το φθινόπωρο του ’72 με εκλογές βίας και νοθείας στους φοιτητικούς συλλόγους. Διαδηλώσεις. Συλλήψεις. Το ’73 μας βρίσκει με αποχή. Συλλήψεις. Διαδηλώσεις. Εισβολή της αστυνομίας στο Πολυτεχνείο. Η Χούντα στρατεύει υποχρεωτικά πολλούς συνδικαλιστές φοιτητές. Παμφοιτητική συγκέντρωση στο Πολυτεχνείο. Κατάληψη της Νομικής. Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα στην κεντρική πολιτική σκηνή. Νέα κατάληψη της Νομικής. Εισβολή της Αστυνομίας. Στις 8 Μαΐου, η «νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου» με συλλήψεις για πρώτη φορά από την ΕΣΑ. Είναι η τρίτη (και φαρμακερή) σύλληψή μου. Βασανιστήρια στην ΕΣΑ για μήνες. Μετά την αμνηστία των πολιτικών κρατουμένων, μας στέλνουν στο στρατό.
Κυβέρνηση Μαρκεζίνη. Επιστρέφουμε από το στρατό, Κατάληψη του Πολυτεχνείου. (Με εκλέγουν πρόεδρο στη γενική συνέλευση Ιατρικής – Οδοντιατρικής). Χιλιάδες διαδηλωτές. Νεκροί. Εισβολή των τανκς. Βγαίνω στην παρανομία. (Επί μήνες πήγαιναν στο σπίτι μου με τα όπλα στο χέρι).
Είναι δύσκολο να προσπαθήσω να περιγράψω την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Οι εξεγέρσεις, όπως και οι εκρήξεις των ηφαιστείων, είναι σύντομες και πυρακτωμένες. Καίνε τη γλώσσα. Να, όπως θα ήταν δύσκολο να περιγράψουμε με λόγια την ερωτική πράξη ή το ηλεκτροσόκ.
Οι μαγικές στιγμές είναι σπάνιες και ποτέ δεν είναι οι ίδιες. Οι μαγικές στιγμές στην πολιτική είναι σχεδόν αδύνατες. Η πιθανότητα να εκφράσει η «άγρια νεολαία» και μάλιστα με τρόπο παράλογο έναν ολόκληρο λαό, είναι μηδαμινή. Και όμως συνέβη. Δεν σχεδιάστηκε. Απλώς έγινε.
Ήμασταν λίγοι. Μερικές χιλιάδες νέοι, σε μια πόλη 3.000.000 κατοίκων. Αριστεροί. Κάθε είδους, αλλά αριστεροί. Με απουσία του παραδοσιακού πολιτικού κόσμου. Με την συμπάθεια (τελικά) όλου του ελληνικού λαού, αλλά χωρίς το λαό. Η μυθοποίηση θα γίνει αργότερα, στη μεταπολίτευση. Ήμασταν λίγοι. Ταυτόχρονα θαρραλέοι και φοβισμένοι. Ευτυχώς τελικά όχι ρεαλιστές. Σχεδόν τρελοί. Με το γκάζι στο τέρμα και χωρίς χώρο για να φρενάρουμε.
Είπα νωρίτερα πως είναι δύσκολο να προσπαθήσω να περιγράψω την εξέγερση. Καίει τη γλώσσα. Δοκιμάζω αλλιώς:
Οδυσσέας Ελύτης
Επειδή Κυρίες και Κύριοι
κείνο που μας προσάπτουνε τα χελιδόνια
-η άνοιξη που δεν φέραμε-
είναι ακριβώς η αγνότητά μας.
Ερωτήσεις
1. Ποιά είναι η γνώμη σας για το γενικότερο επίπεδο αντίστασης του ελληνικού λαού την περίοδο ’73-’74. Πολλοί ισχυρίζονται πως υπήρξε μαζική αντίσταση – εξέγερση κατά της δικτατορίας εκείνες τις μέρες. Ποιά είναι η δική σας εκτίμηση;
Μ.Σαμπατακάκης: Η δικτατορία δεν κατάκτησε ποτέ την συναίνεση του ελληνικού λαού, αλλά μέχρι την ανάπτυξη του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος και την εξέγερση του Πολυτεχνείου, δεν υπήρξαν μαζικές αντιδράσεις. Τα πρώτα χρόνια της δικτατορίας, ήταν ηρωικός ο ρόλος των αντιστασιακών οργανώσεων, αλλά χωρίς μαζικό κίνημα.
Στο χώρο αυτών των οργανώσεων αναπτύχθηκαν δύο αντιλήψεις: Η μία, κυρίως στο χώρο των αριστερών οργανώσεων, που τόνιζε την ανάγκη ανάπτυξης μαζικού κινήματος. Η άλλη, κυρίως στο χώρο των κεντρώων οργανώσεων, που επέλεγε τις βίαιες – δυναμικές πράξεις. Ο χώρος της δεξιάς ήταν συνολικά σε αμηχανία.
Η ανάπτυξη του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος (τέλη’71-τέλη΄73) και η κορύφωσή του, που ήταν το Πολυτεχνείο, δικαίωσε πανηγυρικά την αντίληψη για την ανάγκη ανάπτυξης μαζικού κινήματος.
Βεβαίως, στην εξέγερση του Πολυτεχνείου δεν υπήρξε μαζική λαϊκή συμμετοχή. Εξεγέρθηκαν ηρωϊκά, διακινδυνεύοντας τη ζωή τους κάποιες χιλιάδες νέων κυρίως. Θα μπορούσε λοιπόν να θεωρηθεί ως μαζικό νεολαιίστικο κίνημα.
Πάντως η εξέγερση του Πολυτεχνείου και κυρίως η βία της επέμβασης των τανκς, κατέστησε την αντίσταση ευρύτατα πλειοψηφική σε ηθικό επίπεδο, σχεδόν μέχρι παμψηφίας σε όλο το λαό.
2. Ποιά είναι η γνώμη σας για την μεταπολίτευση του ’74; Θεωρείται πως η μεταπολίτευση, τελικά, δικαίωσε ή όχι εκείνο τον ξεσηκωμό;
Μ.Σ.: Η πτώση της δικτατορίας, σε κάθε περίπτωση, είναι κορυφαίο γεγονός.
Όμως αυτή η πτώση δεν ήταν άμεσο αποτέλεσμα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, παρά το γεγονός ότι η βία της επέμβασης των τανκς έσκαψε τον τάφο της χούντας στις συνειδήσεις του ελληνικού λαού. Η χούντα έπεσε όταν κατέστρεψε την Κύπρο.
Η καταστροφή της Κύπρου αποδιάρθρωσε πλήρως την Χούντα. Ουσιαστικά η Χούντα κατέρρευσε. Όμως η καταστροφή της Κύπρου οδήγησε και στην ενεργοποίηση συντηρητικών δυνάμεων, οι οποίες ηγεμόνευσαν στη διαδικασία της αλλαγής, προσδιορίζοντας ταυτόχρονα το χαρακτήρα και τα όρια της. Υπό αυτούς τους όρους δεν ήταν δυνατή η ολοκληρωμένη δικαίωση της εξέγερσης.
Αν όμως σε επίπεδο πολιτικό και εν τέλει εξουσίας, ισχύουν τα παραπάνω, σε επίπεδο ιδεολογικό, επιρροής δηλαδή στις συνειδήσεις, η εξέγερση του Πολυτεχνείου δικαιώθηκε με το 1.000.000 διαδηλωτές στην επέτειό του. Είχε τον αποφασιστικό ρόλο στη ριζοσπαστικοποίηση του λαού σε όλη τη μεταπολιτευτική περίοδο και με αυτόν τον τρόπο έβαλε τη σφραγίδα της στις μετέπειτα εξελίξεις. (Αυτό το πεδίο αξιοποίησε το ΠΑΣΟΚ για την άνοδό του στη εξουσία τα μετέπειτα χρόνια.)
3: Ποιά είναι η εκτίμησή σας για τους σημερινούς εορτασμούς του ξεσηκωμού εκείνου; Πρέπει να συνεχίζονται, και αν ναι ποιά πιστεύεται πως θα πρέπει να είναι η μορφή και το περιεχόμενό τους;
Μ.Σ.: Ο Άγγελος Ελεφάντης είχε γράψει πως είναι σημαντικό το γεγονός ότι σε κάποια χώρα οι άνθρωποι βγαίνουν κάθε χρόνο την ίδια μέρα και πάνε στην αμερικάνικη πρεσβεία να φωνάξουν συνθήματα.
Το Πολυτεχνείο λοιπόν, 36 χρόνια μετά, συνεχίζει να επηρεάζει ιδεολογικο-πολιτικά. Συνεχίζει να ασκεί γοητεία, που ανανεώνεται στις νεότερες ηλικίες.
Αν υπάρχει κάποιο πρόβλημα με το χαρακτήρα του εορτασμού του, είναι ότι πολιτικά συνεχίζει «να τρώει από τα έτοιμα» εκείνης της περιόδου. Να γενικολογεί. Χρειάζεται λοιπόν η πολιτική του στόχευση να ακουμπά στη σημερινή πολιτική πραγματικότητα. Έτσι θα γίνεται μαζική και αποτελεσματική.
Εχθρός του εορτασμού είναι η δεξιά. Όχι βεβαίως γιατί θέλουν κάτι πιο ζωντανό, αλλά γιατί θυμίζει το ποιος φταίει.
4. Αφήσαμε τελευταία μια ιδιαίτερα προσωπική ερώτηση. «Μερικοί από τους συμμετέχοντες σ’ εκείνο τον ξεσηκωμό “εξαργύρωσαν” στα χρόνια που ακολούθησαν την όποια συμμετοχή τους στους φοιτητικούς αγώνες εκείνης της περιόδου, με διάφορους τρόπους, είτε σε καθαρά πολιτικό επίπεδο, είτε σε κοινωνικό, κλπ. Ποιά είναι η γνώμη σας για το ζήτημα αυτό;»
Μ.Σ.: Σε προσωπικό επίπεδο η απάντηση είναι πολύ απλή: Δεν πήρα ποτέ κανένα δημόσιο αξίωμα, δεν υπήρξα ποτέ πολιτευτής, για λόγους αρχής (αλλά και αισθητικής). Από 18 χρονών το 1967, μέχρι 60 χρονών το 2009, συμμετέχω ενεργά στο χώρο της Ανανεωτικής Αριστεράς.
Δεν θεωρώ όμως, όσον αφορά άλλους της γενιάς μου, την ανάληψη δημόσιων αξιωμάτων ως πρόβλημα αυτό καθ΄εαυτό. Είναι φυσικό. Το πρόβλημα έγκειται στο περιεχόμενο της πολιτικής που άσκησαν και ασκούν μέσα από τα δημόσια αξιώματα και τη σχέση αυτής της πολιτικής με τα δικά τους νεανικά οράματα.
5: Ποιά είναι η γνώμη σας για την εξέγερση του Νοέμβρη αυτή καθ’ αυτή. Θεωρείται πως στην κατάληψη του Πολυτεχνείου, έπρεπε να έχει γίνει μια «τακτική υποχώρηση» πριν εισβάλουν τα τανκς, ώστε να συνεχιστεί αργότερα το κίνημα από άλλες θέσεις, ή συμφωνείται με τη στάση που κρατήθηκε από την πλειοψηφία της συντονιστικής επιτροπής και των γενικών συνελεύσεων της κατάληψης;
Μ.Σ.: Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα μέχρι το Πολυτεχνείο, αμφισβητούσε με επιμέρους κινητοποιήσεις πλευρές του καθεστώτος, επιλέγοντας ως κύριο πεδίο ανάπτυξής του το ζήτημα της δημοκρατίας και ελευθερίας στα πανεπιστήμια, που είχε σαν φόντο το ζήτημα της δημοκρατίας και ανεξαρτησίας στη χώρα. Στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, το φόντο της δημοκρατίας και ανεξαρτησίας στη χώρα έρχεται σε πρώτο πλάνο και αντί για επιμέρους κινητοποιήσεις γίνεται η γενικευμένη αντιπαράθεση, χωρίς τη χρήση βίας από το κίνημα. Η βία χρησιμοποιήθηκε μόνο από τη Χούντα.
Η ιδέα της «τακτικής υποχώρησης» πριν την επέμβαση προτάθηκε για να μπορεί να υπάρχει συνέχεια: Έγινε η Νομική, οδήγησε στο Πολυτεχνείο, μετά κάπου αλλού. Η δυναμική της εξέγερσης οδήγησε στο «ή τώρα ή ποτέ». Η δικτατορία δεν έπεσε. Έγινε σκληρότερη. Η ανάπτυξη του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος ανεκόπη. Όμως η εξέγερση του Πολυτεχνείου νίκησε ηθικά και ζει μετά από 36 χρόνια. Διαμόρφωσε συλλογικά αντιλήψεις για όλο τον ελληνικό λαό και τη νεολαία και διαμορφώνει μέχρι σήμερα.
Είναι προφανές ότι ο τεράστιος ιδεολογικός - πολιτικός ρόλος του Πολυτεχνείου δεν θα υπήρχε σε περίπτωση διαφορετικής εξέλιξης των γεγονότων του. (Το πρόβλημα ίσως είναι ότι δεν υπήρξαν και τότε, και στη Μεταπολίτευση, ικανά πολιτικά υποκείμενα που να μπορέσουν να αξιοποιήσουν αυτή την ιδεολογική - πολιτική νίκη).
