Η συμμετρία του χάους

Αυτά που συμβαίνουν σήμερα στην Ευρώπη (και σε ολόκληρο τον κόσμο, αλλά ας περιοριστούμε εδώ στην πολύτροπα Γηραιά Ηπειρό μας) μοιάζουν βγαλμένα από εγχειρίδιο ανθρωπολογίας μάλλον παρά πολιτικής ή οικονομικής επιστήμης.

Με την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων στην Ανατολική Ευρώπη, σχεδόν όλοι οι λαοί της περιοχής υπέστρεψαν αταβιστικά σε παλιά αντανακλαστικά τους: οι Ρώσοι στον εθνικοθρησκευτικό μυστικισμό τους, οι Ούγγροι στον αντισημιτισμό και στην παράδοσή τους φασιστοειδούς αυταρχισμού, οι Τσέχοι και οι Ρουμάνοι στην τσιγγανοφοβία τους, οι Σέρβοι στη θυματολάγνα μυθολογία τους κ.λπ. - και όλοι στον μεγαλοϊδεατισμό τους. Πενήντα ή εβδομήντα χρόνια «σοσιαλιστικού μετασχηματισμού» λες και δεν άφησαν κανένα ίχνος αλλαγής των νοοτροπιών στις κοινωνίες αυτές.

Στην ευρωπαϊκή Δύση, η οικονομική κρίση που ξέσπασε το 2008 διέγειρε έναν απολύτως σύστοιχο αταβισμό. Οι Γερμανοί ξαναβρήκαν τη χαρακτηριστική υπεροψία, μονολιθικότητα και δασκαλοπάθειά τους, οι Γάλλοι έβγαλαν φάτσα φόρα την καλά κρυμμένη μέχρι τότε ροπή τους προς έναν αντιφιλελεύθερο εθνικισμό, οι Αγγλοι τον αντιευρωπαϊσμό και τον απομονωτισμό τους, χώρια εκείνες οι, συνήθως προνομιούχες, εθνότητες ή περιφερειακοί πληθυσμοί του ενός ή του άλλου κράτους που επαναφέρουν πιεστικότερα παρά ποτέ τα παλιά αποσχιστικά αιτήματά τους.

Η πιο παρδαλή έκφραση αταβιστικής υποτροπής είναι η Ελλάδα. Παρδαλή για την ποικιλία των μορφών της και την εξωτική γραφικότητά τους, που δεν την κάνει ωστόσο καθόλου ακίνδυνη - απεναντίας, είναι τόσο πιο επικίνδυνη, προπαντός για τον εαυτό της, όσο της φταίει ο γιαλός για το στραβό αρμένισμά της. Μέσα σε λίγα χρόνια είδαμε να αναβιώνουν εμφυλιοπολεμικά σύνδρομα και συνθήματα, να επανεμφανίζονται κομματικές πολώσεις απίστευτης οξύτητας και ακόμη πιο απίστευτης εθελοτυφλίας απέναντι σε προφανή δεδομένα της πραγματικότητας, να εκδηλώνονται ομαδικές ανομικές συμπεριφορές που, άσχετα με την όποια ιδεολογική μεταμφίεσή τους, έχουν τις ρίζες τους στις παραδόσεις της ληστοκρατίας, να οργιάζει ξανά εκείνη η προαιώνια πολιτική εγωπάθεια του Ελληνα που γεννοβολάει κομματίδια του ενός.

Το ξέραμε βέβαια από πριν ότι είμαστε λαός της υπερβολής. Η αλήθεια είναι όμως ότι στην προκειμένη περίπτωση η υπερβολή μας συνιστά απλώς μια επιτονισμένη μικρογραφία του χαοτικού ευρωπαϊκού πανοράματος, όπου το μόνο στοιχείο τάξης είναι, κατά ειρωνικό τρόπο, η αξονική συμμετρία της εξέλιξης στην Ανατολική και τη Δυτική Ευρώπη.

Αυτή η συμμετρία λέει πολλά για το πώς (δεν) προωθείται η περιλάλητη ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Οπως ακριβώς στη μία πλευρά της ηπείρου ο σοσιαλισμός είχε καταντήσει υπόθεση μιας γραφειοκρατίας ξένης προς την πραγματικότητα και μιας σειράς ωμών, αλλά ατελέσφορων επεμβάσεων στις ανθρώπινες συνειδήσεις, έτσι και στην άλλη πλευρά η ευρωπαϊκή ιδέα ξέπεσε στα χέρια μιας αυτοαναφορικής γραφειοκρατίας και μιας κάστας δογματικών τεχνοκρατών με τεράστια ισχύ, αλλά νηπιώδη πολιτική σκέψη. Και στις δύο περιπτώσεις, δομικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες των χωρών αγνοήθηκαν ή επιχειρήθηκε η βίαιη ισοπέδωσή τους. Μεθυσμένη από τη νίκη της, η Δύση δεν αντιλήφθηκε αυτές τις ανησυχητικές λειτουργικές ομοιότητές της με την Ανατολή και δεν διδάχτηκε τίποτε από την αποτυχία εκείνης. Το αποτέλεσμα; Οσο απωθητικός έγινε ο «υπαρκτός σοσιαλισμός» για τους λαούς που τον βίωσαν τόσο γίνεται με ταχύ ρυθμό και ο «υπαρκτός ευρωπαϊσμός» της Ευρωπαϊκής Ενωσης.

Οταν τα ανθρώπινα σύνολα χάνουν την πίστη τους σε μια ιδέα, έναν κοινό στόχο, η συμπεριφορά τους παύει να υπακούει σε ορθολογικούς πολιτικούς κανόνες και υπαγορεύεται από πιο στοιχειακές δυνάμεις. Με θλίψη, ο ανθρωπολόγος βλέπει ότι τον λόγο έχει τώρα ο ίδιος…