Η διάκριση Δεξιάς - Αριστεράς

Αρθρο του Μάρκο Ρεβέλι που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα La Stampa

Το βιβλίο του Νορμπέρτο Μπόμπιο «Δεξιά και Αριστερά» κοντεύει να συμπληρώσει τα τριάντα χρόνια. Η νέα έκδοσή του είναι πράγματι η «έκδοση της τριακονταετίας» αυτού του πολύτιμου έργου, που έχει σπάσει όλα τα εκδοτικά ρεκόρ: μεταφρασμένο σε 27 γλώσσες, πούλησε 10.000 αντίτυπα στην πρώτη μέρα της έκδοσής του, 100.000 στον πρώτο μήνα και 300.000 στον πρώτο χρόνο, συνεχίζοντας έπειτα να κατακτάει αναγνώστες επί όλα τα 29 μεταγενέστερα χρόνια και παραμένοντας όλο και πιο επίκαιρο ακόμα και σήμερα.

Δημοσιευμένο για πρώτη φορά τον Φεβρουάριο του 1994, το βιβλίο ήταν μια σθεναρή αντίδραση του 85χρονου τότε δασκάλου της δημοκρατίας στο κλίμα που ένιωθε ότι άλλαζε γρήγορα: στην αναδυόμενη κρίση του αξιακού παραδείγματος της Αριστεράς υπό την πίεση του μεγάλου υπερ-φιλελεύθερου κύματος που ερχόταν από τις όχθες του Ατλαντικού (ριγκανισμός και θατσερισμός)· και στην παράλληλη δημοσιογραφική και συγγραφική φασαρία, που εξαπλωνόταν κυρίως στην Ιταλία, για το τέλος της διάκρισης μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς, ως αποτέλεσμα του γενικότερου «τέλους των ιδεολογιών» και ως ευκταία προδρομική ένδειξη της έλευσης μιας πολιτικής κοινωνίας απαλλαγμένης από τις προηγούμενες αντιθέσεις.

Στο βάθος, γινόταν αισθητή η εισβολή του Μπερλουσκόνι στον ιταλικό πολιτικό ορίζοντα, ο οποίος, με το κόμμα-επιχείρηση που έφτιαχνε, με την ακραία προσωποποίηση της πολιτικής αντιπαράθεσης, την υποβάθμιση της πολιτικής γλώσσας σε διαφημιστική επικοινωνία και τον προδρομικό λαϊκισμό του, ήταν η ολική αντίθεση σε σχέση με τον κόσμο του Μπόμπιο· έναν κόσμο που βασιζόταν αντίθετα σε μιαν απαιτητική αντίληψη της δημοκρατίας, νοούμενης ως διαλεκτικής ανάμεσα σε αντιτιθέμενα πολιτικά πάθη (ο πλουραλισμός) και σε μια διάταξη του πολιτικού λόγου δομημένη γύρω από την αντίθεση ανάμεσα σε Δεξιά και Αριστερά. Αν διαβαστεί σε αυτό το πλαίσιο, το βιβλίο είναι στην ουσία του μια σθεναρή και υπερήφανη υπεράσπιση της ζωτικότητας και της λειτουργικότητας της «επίμονης δυάδας» (όπως τη χαρακτηρίζει).

Ως φιλόσοφος που εμπνέεται από τον Διαφωτισμό και ως βεμπεριανός πολιτικός επιστήμονας, ο Μπόμπιο έπαιρνε σοβαρά υπόψη του όλα τα επιχειρήματα των αρνητών, όσων υποστήριζαν ότι αυτή η διάκριση είναι «ξεπερασμένη», ότι δηλαδή δεν αντιστοιχεί πλέον στις σύγχρονες πολιτικές δυνάμεις, και όσων αρνούνταν την ίδια την εγκυρότητά της επειδή είναι αφηρημένη και «διαιρετική». Και τα ανασκεύαζε ένα προς ένα επί της ουσίας. Σε όσους την αμφισβητούσαν, επειδή είναι υπερβολικά «απλουστευτική», απαντούσε ότι για ένα «συγκρουσιακό σύμπαν», όπως εκείνο της πολιτικής, το να το διαιρούμε «σε δύο ημισφαίρια δεν είναι απλούστευση, αλλά πιστή αναπαράσταση της πραγματικότητας».

Σε όσους ακόμα υποστήριζαν ότι η παγκοσμιοποίηση είχε εξαλείψει τις «παλιές» πολιτικές διαιρέσεις χάρη στα ομογενοποιητικά της αποτελέσματα, θύμιζε ότι μόνον όποιος πιστεύει στην απεριόριστη επέκταση της αγοράς και «αναθέτει στην αγορά τη λύση όλων των προβλημάτων της κοινωνικής συμβίωσης μπορεί να θεωρεί ότι η οδός της παγκοσμιοποίησης είναι μόνο μία, εκείνη της ολικής εμπορευματοποίησης των ανθρώπινων σχέσεων». Το συμπέρασμα ήταν η πεποίθηση ότι «η διάκριση δεν είναι νεκρή και ενταφιασμένη, αλλά είναι πιο ζωντανή παρά ποτέ».

Φυσικά αναγνώριζε ότι έχουν καταπέσει ορισμένοι από τους παραδοσιακούς παράγοντες της διάκρισης: η ιδέα της προόδου, που είχε μπει σε κρίση τόσο εξαιτίας των οικολογικών προκλήσεων όσο και εξαιτίας της εμφάνισης μιας Δεξιάς που έκανε σημαία της την αλλαγή· η αναφορά στην κοινωνική δομή, με τη Δεξιά να ταυτίζεται με τις «ανώτερες» (και κυρίαρχες) τάξεις και την Αριστερά με τις εργαζόμενες (και υποτελείς) τάξεις· οι διάφορες «φιλοσοφίες της ιστορίας», που μπήκαν όλες τους σε κρίση σε μιαν εποχή που γίνεται όλο και πιο «επίπεδη» και είναι αγκιστρωμένη στο παρόν. Ενα όμως από όλα, ένα μεγάλο θέμα, που διαχωρίζει εκείνον που είναι με τη Δεξιά από εκείνον που είναι με την Αριστερά, παραμένει σταθερό και ικανό να αντιστέκεται στη φθορά του χρόνου.

Και αυτό το θέμα είναι η αξία της ισότητας, που διόλου τυχαία αναπτύσσεται σε βάθος και με πάθος σε ένα κεφάλαιο με τον ενδεικτικό τίτλο: «Ο πολικός αστέρας». Η διάκριση ανάμεσα σε οπαδούς της ισότητας και σε απολογητές της ανισότητας είναι μια διάκριση που καμιά στροφή της ιστορίας δεν μπορεί να επισκιάσει. Δεν πρόκειται μόνο για μια διαχωριστική γραμμή πολιτικού χαρακτήρα. Είναι κάτι που απλώνει τις ρίζες του στο βάθος της προσωπικότητας, στον «χαρακτήρα» του υποκειμένου θα μπορούσαμε να πούμε. Ο Μπόμπιο μιλάει για την ισότητα ανοίγοντας μια χαραμάδα στην προσωπική του εμπειρία και θυμίζει τα παιδικά του χρόνια, όταν περνούσε τις διακοπές του στην εξοχή.

Εκεί, αυτός που ανήκε σε μιαν οικογένεια της αστικής τάξης στο Τορίνο, συναντούσε τους άλλους, τους συνομηλίκους του, που ήταν παιδιά φτωχών αγροτών, και μετρούσε έτσι την ανισότητα: «Δεν μπορούσαμε να αγνοήσουμε –γράφει– την αντίθεση ανάμεσα στα δικά μας και στα δικά τους σπίτια, στα δικά μας και στα δικά τους γεύματα, στα δικά μας και στα δικά τους ρούχα (το καλοκαίρι εκείνοι περπατούσαν ξυπόλητοι). Κάθε χρόνο, όταν ξανάρχιζαν οι διακοπές, μαθαίναμε ότι κάποιος από τους συντρόφους μας στο παιχνίδι είχε πεθάνει από φυματίωση κατά τη διάρκεια του προηγούμενου χειμώνα. Αντιθέτως, δεν θυμούμαι ούτε έναν θάνατο από αρρώστια κανενός φίλου μου στο σχολείο της πόλης».

Η δυσφορία επομένως που νιώθουμε μπροστά στο «θέαμα της ανισότητας» –θα μπορούσαμε να πούμε: μπροστά στο σκάνδαλο της ανισότητας– ή αντίθετα η αποδοχή του σηματοδοτούν τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς σήμερα όπως και τότε. Και αυτός ο διαχωρισμός αντιστέκεται σε κάθε ανατροπή όσο σημαντική κι αν είναι. Ας σκεφτούμε σχετικά με αυτό ένα περίφημο άρθρο που ο Μπόμπιο δημοσίευσε στις 9 Ιουνίου 1989, αμέσως μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου, με τίτλο «Η αντεστραμμένη ουτοπία».

Αφού διαπίστωνε εκεί την αποτυχία του «ιστορικού κομμουνισμού», υποστήριζε ωστόσο ότι θα ήμασταν «ανόητοι» αν περιοριζόμαστε στο να χαιρόμαστε ή αν αυταπατόμαστε ότι με αυτόν τον τρόπο θα τερματιζόταν η «δίψα για δικαιοσύνη» που στους απόκληρους όλου του κόσμου η κομμουνιστική ουτοπία είχε (εσφαλμένα) υποσχεθεί ότι θα ικανοποιήσει. Και συμπέραινε: «Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους –λέει ο ποιητής. Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις».

i Τον περασμένο Μάιο κυκλοφόρησε στην Ιταλία μια νέα έκδοση του βιβλίου του Ιταλού φιλοσόφου Νορμπέρτο Μπόμπιο (1909-2004) «Δεξιά και Αριστερά», με εισαγωγή που έγραψε η Νάντια Ουρμπινάτι. Σε αυτή την επανέκδοση αναφέρεται στο άρθρο του ο Μάρκο Ρεβέλι, που είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Ανατολικού Πιεμόντε. Οπως σημείωνε ο Μπόμπιο: «Κανείς αριστερός δεν μπορεί να αρνηθεί ότι η σημερινή Αριστερά δεν είναι πλέον ίδια με τη χθεσινή. Ομως, όσο θα υπάρχουν άνθρωποι, που η πολιτική τους δράση θα υποκινείται από μια μύχια αίσθηση ανικανοποίητου και που θα υποφέρουν μπροστά στις αδικίες των σύγχρονων κοινωνιών, θα διατηρούν ζωντανά τα ιδεώδη που έχουν συνυπογράψει εδώ και περισσότερο από έναν αιώνα όλα τα αριστερά κινήματα της ιστορίας» (ελληνική έκδοση: Πόλις 2013, σελ. 64)