Παραστάσεις πολέμου

Ο πόλεμος κατά του ναζιστικού και μιλιταριστικού ολοκληρωτισμού τα χρόνια 1939-1945 θεωρείται και είναι παράδειγμα δίκαιου πολέμου. Πολύ περισσότερο δίκαιος πόλεμος ήταν η τοπική εκδήλωσή του στα ελληνοαλβανικά σύνορα ανάμεσα στην Ελλάδα και την Ιταλία, αφού ενυπήρχε και το στοιχείο της άμυνας μιας χώρας εναντίον μιας καταφανέστατα άδικης επίθεσης. Ο ελληνικός λαός με ηρωισμό και αυταπάρνηση, με κοινωνική και πολιτική ενότητα, κατόρθωσε να αντισταθεί στρατιωτικά και ηθικά στην επίθεση της φασιστικής Ιταλίας. Ο δίκαιος και ηθικός αυτός πόλεμος όμως δεν παύει να είναι πόλεμος. Είχε στην εξέλιξή του όλα τα χαρακτηριστικά και τα αποτελέσματα κάθε πολέμου: τη βία, την καταστροφή, την εκμηδένιση της ανθρώπινης ζωής, τον θάνατο, τον τρόμο, τις χυδαίες συμπεριφορές.

Στον κυρίαρχο όμως δημόσιο λόγο για τον ελληνοϊταλικό πόλεμο, η απάνθρωπη αυτή πλευρά του, έχει σχεδόν απωθηθεί. Κυριαρχεί μιαν δοξαστική και ηρωική περιγραφή του, η οποία απωθεί στο βάθος του πίνακα την ωμότητα και τα αλλοτριωτικά αποτελέσματα του πολέμου καθ” εαυτού. Αυτό βέβαια συμβαίνει γιατί, δυστυχώς, στην Ελλάδα ο πόλεμος δεν έληξε το 1945 αλλά παρατάθηκε, ως εμφύλιος πλέον, έως το 1950. Και όχι μόνον αυτό. Τα τραγικά γεγονότα, από την Απελευθέρωση μέχρι τον Εμφύλιο, καθόρισαν την ανάγνωση και του ελληνοϊταλικού πολέμου. Στην κυρίαρχη αφήγηση επικράτησε ως ενιαίο και συνεχές το ερμηνευτικό σχήμα Πόλεμος – Κατοχή – Αντίσταση – Εμφύλιος και προκρίθηκε η ανάδειξη των συμπεριφορών, των πολλαπλών τραυμάτων και των θυμάτων της πολιτικής βίας. Ετσι όμως υποβαθμίστηκε η ανθρωπολογική διάσταση του συγκεκριμένου πολέμου. Την ίδια δε σχετικά γραμμή ακολούθησε και η λογοτεχνική και κινηματογραφική αναπαράστασή του.

Δύο εμβληματικά όμως έργα, το μυθιστόρημα-μαρτυρία «Το πλατύ ποτάμι» του Γιάννη Μπεράτη και η ταινία «Ουρανός» του Τάκη Κανελλόπουλου, τη δύσκολη δεκαετία του 1960, κόντρα στα περισσότερα σχετικά κινηματογραφικά και πεζογραφικά αφηγήματα, επανέφεραν την οπτική στον άνθρωπο εν πολέμω. Χωρίς να υποτιμούν το χρέος απέναντι στην αμυνόμενη πατρίδα, αναδεικνύουν την τραγικότητα του πολέμου και τη δεινή θέση του ανθρώπου, ο οποίος στροβιλίζεται στο εσωτερικό του, βιώνει και παρατηρεί τις πολλές εκδηλώσεις του και προσπαθεί να διατηρήσει την ύπαρξή του.

Οι κενές υπερπατριωτικές μεγαλοστομίες απουσιάζουν και κυριαρχεί η χαμηλή αλλά έντονα ρεαλιστική αποτύπωση. Ο πόλεμος προσλαμβάνεται και αποδίδεται ως ένα βίαιο γεγονός το οποίο ανατρέπει την ανθρώπινη βιοτική κανονικότητα και συνέχεια και εξωθεί τον άνθρωπο στα πολλαπλά όριά του. Ο πόλεμος του ’40 ήταν απόλυτα δίκαιος και αναγκαίος. Η θέασή του όμως πρέπει να είναι σφαιρική και πολύπλευρη.