Ψηφιακές επενδύσεις στον πολιτισμό προς όφελος ποιων;

Είναι επικίνδυνο να γίνεται η πολιτιστική κληρονομιά αντικείμενο ευκαιριακών και ad hoc αποφάσεων στο όνομα της «ανάπτυξης»

Η διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς αποτελεί σήμερα μείζον διακύβευμα για τη χώρα μας, καθώς τον τελευταίο χρόνο διατυπώνονται από το υπουργείο Πολιτισμού μονομερείς και επισφαλείς στοχεύσεις και κατευθύνσεις. Είναι επικίνδυνο να γίνεται η πολιτιστική κληρονομιά αντικείμενο ευκαιριακών και ad hoc αποφάσεων στο όνομα της «ανάπτυξης», αλλά χωρίς εγγυήσεις που την προάγουν και τη διασφαλίζουν.

Στην πραγματικότητα οι εξελίξεις δείχνουν ότι βρισκόμαστε μπροστά στην ανάγκη μιας εθνικής πολιτικής και ενός σχεδίου που θα παίρνει υπόψη τις μεγάλες προκλήσεις αναφορικά με το περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή, με την ψηφιακή εποχή, με τα μεγάλα έργα και την ανάπτυξη, αλλά με προϋπόθεση και κριτήριο το δημόσιο συμφέρον. Τίποτε λιγότερο δεν μπορεί να γίνει αποδεκτό, ενώ η διαφάνεια και η συναίνεση αποτελούν στοιχεία εκ των ων ουκ άνευ για την κατάρτιση και την εφαρμογή ενός τέτοιου σχεδίου.

Αδιαφανείς διαδικασίες

Οι διατυπωμένες προθέσεις και εξαγγελίες του υπουργείου Πολιτισμού για μια σειρά θέματα προκαλούν ανησυχία, καθώς οι διαδικασίες που ακολουθούνται είναι κρυπτικές, δημιουργούνται παρακαμπτήριες πρακτικές, ανακοινώνονται τετελεσμένα, αποφεύγεται να δοθούν στη δημοσιότητα οι σχεδιασμοί, οι μελέτες και οι επίσημες συμφωνίες ακόμη που υπογράφονται, ενώ η δημοσιότητα που υπήρχε κατά παράδοση, βλ. παρουσία δημοσιογράφων στις συνεδριάσεις του ΚΑΣ, έχει καταργηθεί.

Μεγάλα ζητήματα, όπως ο ανασχεδιασμός του ΤΑΠ, η μετατροπή του νομικού καθεστώτος των αρχαιολογικών μουσείων που έχει εξαγγελθεί ή η τροποποίηση του νόμου για τη χορηγία και το πλαίσιο των συνεργασιών με ιδιώτες χορηγούς, σημαντικά ψηφιακά έργα όπως το αρχαιολογικό κτηματολόγιο ή το μητρώο κινητών (ορισμένα μάλιστα με εμπλοκές της Δικαιοσύνης), αδειοδοτήσεις και τέλη ψηφιακών απεικονίσεων και εφαρμογών για χρήσεις εμπορικών και διαφημιστικών σκοπών πρέπει να συζητηθούν δημόσια και με διαφάνεια. Συμφωνίες και συμβάσεις πρέπει να δίνονται στη δημοσιότητα χωρίς καθυστερήσεις και υπεκφυγές.

Η επένδυση της Microsoft

Πρόσφατα ανακοινώθηκε από τον πρωθυπουργό και τους εκπροσώπους της Microsoft η δημιουργία ενός σχεδίου επένδυσης data center της εταιρείας και, ανάμεσα στα άλλα, έγινε αναφορά στο Olympia Project και την τρισδιάστατη απεικόνιση των μνημείων και της ζωής στην αρχαία Ολυμπία.

Ο πρωθυπουργός αναφέρθηκε στο γεγονός ότι με μια απλή εφαρμογή κάθε κάτοικος της Γης θα μπορεί να ζει εικονικά μέσω της ιστοσελίδας της Microsoft δυόμισι χιλιετίες πριν. Πρόκειται πράγματι για τον θαυμαστό καινούργιο κόσμο και την Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση, αλλά ποιοι είναι οι όροι με τους οποίους η κυβέρνηση συμφώνησε να παραχωρήσει την πολιτιστική μας κληρονομιά για τη δημιουργία μιας εφαρμογής; Ποιος θα καρπωθεί τα κέρδη; Ποιος θα έχει την πνευματική ιδιοκτησία;

Αν παραχωρείται η απεικόνιση ή η ψηφιακή αναπαράσταση των μνημείων δωρεάν για τη δημιουργία εφαρμογών ή άλλων προϊόντων και υπηρεσιών κάτω από το πρόσχημα της «προβολής» χωρίς το Ελληνικό Δημόσιο να εισπράττει τέλη ή ποσοστά ή ό,τι εν τέλει του ανήκει, τότε η καταβρόχθιση των μνημείων και της ελληνικής πολιτισμικής κληρονομιάς από τις μεγάλες πολιτιστικές βιομηχανίες θα είναι όχι απλώς λεόντεια, αλλά κάτι παραπάνω: ύποπτη και σκανδαλώδης. Τέτοιου τύπου «χορηγίες», που παρακάμπτουν επιτήδεια το δημόσιο συμφέρον, δεν έχουν σχέση ούτε με την ανάπτυξη, ενώ προκαλούν το δημόσιο αίσθημα.

Χωρίς ενημέρωση

Το σχέδιο είχε αναγγελθεί πολλούς μήνες πριν, αλλά οι ουσιαστικές πληροφορίες γύρω από αυτό δεν ανακοινώθηκαν ποτέ το διάστημα που μεσολάβησε αφήνοντας μια σειρά από ερωτήματα:

* Ποια είναι η πρόταση που ενέκρινε το ΚΑΣ και πότε θα δοθεί στη δημοσιότητα;

* Ποια είναι τα μέλη της «Ειδικής Επιτροπής» που συνεργάζονται από πλευράς υπουργείου Πολιτισμού με την εταιρεία;

* Πρόκειται για επιτροπή εσωτερική του υπουργείου, διεπιστημονική, ανεξάρτητων εμπειρογνωμόνων;

* Πότε θα δοθεί στη δημοσιότητα η σύμβαση που έχει υπογραφεί μεταξύ υπουργείου και εταιρείας ή με τη θυγατρική της;

* Ποιος θα εγκρίνει το τελικό προϊόν;

Ένα μεγάλο ερώτημα αφορά, τέλος, το όφελος που θα προκύψει από την εφαρμογή αυτή για το δημόσιο και που σχετίζεται με την πνευματική ιδιοκτησία και εκμετάλλευση του προϊόντος και της υπηρεσίας που θα προκύψει.

Μοιάζει πολύ καθησυχαστικό να γίνεται λόγος για προβολή, αλλά θα πρέπει να υπάρξουν προδιαγραφές και εγγυήσεις ότι η προβολή δεν θα μετατραπεί εύκολα σε εμπορική εκμετάλλευση, όπως έχουμε δει να συμβαίνει συχνά τελευταία, μάλιστα με τη βοήθεια τροπολογιών και ερμηνειών αμφιβόλου κύρους.

Αλλά το συγκεκριμένο σχέδιο, είτε το ονομάσει κάποιος πιλοτικό είτε όχι, αποτελεί αφορμή για να σκεφτούμε ευρύτερα τις προκλήσεις που εμφανίζονται και την ισορροπία που πρέπει να διατηρηθεί ανάμεσα στο δημόσιο συμφέρον, τον εκσυγχρονισμό των υποδομών και της λειτουργίας των χώρων, την ευρύτερη αξιοποίηση των πολιτισμικών πόρων της χώρας, τη διεύρυνση της πρόσβασης, την άμεση προσβασιμότητα και την εξ αποστάσεως, τη φυσική επαφή και τις τεχνολογικές εφαρμογές, ιδιαίτερα στη μετα-Covid εποχή.

Μακρόπνοος σχεδιασμός και στρατηγική

Απαιτείται μακρόπνοος σχεδιασμός και η στρατηγική που θα ακολουθηθεί είναι εθνικής σημασίας για τη χώρα. Δεν μπορεί, συνεπώς, να γίνει παρά με διακομματική συναίνεση, που θα επιτευχθεί με τη βοήθεια ανεξάρτητων εμπειρογνωμόνων, στη βάση σοβαρών μελετών και σύμφωνα με διεθνείς πρακτικές. Οι προσεγγίσεις πρέπει να είναι διεπιστημονικές και σε διαρκή επαφή με τη διεθνή συζήτηση που διεξάγεται στην Ευρώπη, τις ΗΠΑ και αλλού, την UNESCO, οργανισμούς όπως η WIPO, λαμβάνοντας υπόψη παρόμοιες απόπειρες όπως αυτή της Google.

Οι χωρίς συνολικό σχεδιασμό και πλαίσιο επιλεκτικές και επιδεικτικές απόπειρες δεν ωφελούν. Απαιτείται περιφερειακός σχεδιασμός για το σύνολο των αρχαιολογικών χώρων και μουσείων, χρονοδιαγράμματα, πλαίσιο συνεργειών, κοστολόγηση, πληροφοριακό σύστημα παρακολούθησης των έργων και της αποδοτικότητάς τους.

Απαιτείται, τέλος, δίκαιη κατανομή και κώδικες καλών πρακτικών, αν θέλουμε η πολιτιστική κληρονομιά να συμβάλει στην καινοτομία, την ανάπτυξη, την πολιτισμική αναζωογόνηση και την εμπλουτισμένη συλλογική κουλτούρα και την πρόσβαση σ’ αυτήν.