Γιατί υποχώρησε το κράτος δικαίου στην Ελλάδα;

Το ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 7ης Φεβρουαρίου δεν αφήνει αμφιβολία για την διολίσθηση του κράτους δικαίου στην Ελλάδα. Το ψήφισμα, που υπερψηφίστηκε από 330 βουλευτές κυρίως της Αριστεράς, των Πρασίνων, της Κεντροαριστεράς, των Φιλελευθέρων αλλά και λίγων βουλευτών του «Λαϊκού Κόμματος», δηλαδή της παράταξης της Νέας Δημοκρατίας, παραθέτει είκοσι σημεία στα οποία η συμπεριφορά της ελληνικής κυβέρνησης προκαλεί έντονη ανησυχία.

Σταχυολογώ τα πιο σοβαρά: Την άρνηση της κυβέρνησης να επιτρέψει στην Ευρωπολ να συμμετάσχει στις έρευνες για τις παράνομες παρακολουθήσεις με κακόβουλο λογισμικό, τις απαράδεκτες καθυστερήσεις στις δικαστικές έρευνες για την βύθιση του αλιευτικού ανοικτά της Πύλου (με τουλάχιστον 500 θύματα), τις συστηματικές παράνομες επαναπροωθήσεις στα σύνορα, τον εκφοβισμό του κ. Χρήστου Ράμμου και τη δικαστική συγκάλυψή τους, καθώς και την αλλαγή στης σύνθεσης της ΑΔΑΕ λίγο πριν επιβάλει πρόστιμο στην ΕΥΠ. Αυτά και άλλα πολλά έπεισαν 330 ευρωβουλευτές να ψηφίσουν το ψήφισμα καταδίκης της Ελλάδας και να ζητήσουν από την Επιτροπή να εξετάσει την επιβολή οικονομικών κυρώσεων στην Ελλάδα, όπως ακριβώς γίνεται για την Ουγγαρία.

Η κυβέρνηση έχει επιλέξει να αγνοεί την κριτική αυτή, κάνοντας προσωπικές επιθέσεις σε όσους την ασκούν, μέσα και έξω από την χώρα. Δεν έχει αναγνωρίσει ποτέ ότι υπάρχει πρόβλημα και δεν προτείνει καμία λύση. Όταν η Επιτροπή του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου επισκέφθηκε επίσημα την Ελλάδα τον Απρίλιο του 2022 για να ερευνήσει το θέμα (αναφέρει επίσης το ψήφισμα), η κυβέρνηση αρνήθηκε να την δει. Γιατί το κάνει; Υπάρχουν κατά τη γνώμη μου τρεις εκδοχές.

Η πρώτη εκδοχή είναι ότι δεν καταλαβαίνει το πρόβλημα. Μη έχοντας ζήσει στο εξωτερικό και μη έχοντας επαρκή εμπειρία από ανεξάρτητες ελεγκτικές αρχές, η μεγάλη πλειονότητα της κυβέρνησης δεν έχει εμπειρία του κράτους δικαίου και έχει παρεξηγήσει την κυριαρχία της πλειοψηφίας ως το μόνο κανόνα της δημοκρατίας. Πιστεύω ότι η εκδοχή αυτή είναι πολύ πιθανό να είναι σωστή.

Πριν από δύο χρόνια ένας υπουργός μου τηλεφώνησε προσωπικά για να μου βάλει τις φωνές για το πώς τολμάω να μην σέβομαι τον πρωθυπουργό μετά τη δημoσίευση ενός επικριτικού άρθρου μου για τις επαναπροωθήσεις στο περιοδικό Politico. Ο υπουργός, που δεν αρνήθηκε ότι υπάρχουν «μεμονωμένα» περιστατικά βίας στα σύνορα, δεν είχε συναίσθηση της ειρωνείας, ότι ασκώντας μου ανάρμοστη – και αγενέστατη - πίεση για τα όσα έγραψα με δικό του κριτήριο μόνο την «αφοσίωση» στον πρωθυπουργό και όχι την αλήθεια των όσων γίνονται στο Αιγαίο και τον σεβασμό του δικαίου, επιβεβαίωνε τις ανησυχίες μου.

Η δεύτερη εκδοχή είναι ότι πίσω από όλα αυτά βρίσκεται μια συνειδητή επιλογή για αυταρχική διακυβέρνηση, πηγή της οποίας ίσως να είναι μια εθνικιστική ιδεολογία εσωκομματικών αντιπάλων ή ίσως η ανασφάλεια για την εσωκομματική επικράτηση. Δεν μπορώ να εκφράσω γνώμη για την εκδοχή αυτή, γιατί δεν γνωρίζω τα δεδομένα ή τους πρωταγωνιστές της. Είναι όμως πιθανό το Μέγαρο Μαξίμου να παρασύρεται στις επιλογές αυτές από την πτέρυγα του κόμματός του, που συστηματικά ζητά από τον Πρωθυπουργό να υιοθετήσει όλο και πιο εθνικιστικές θέσεις.

Υπάρχει μια τρίτη εκδοχή που είναι κατά τη γνώμη μου η πιο πειστική από τις τρεις. Οι μέθοδοι της σημερινής κυβέρνησης δεν διαφέρουν πολύ από προηγούμενες κυβερνήσεις της συντηρητικής παράταξης. Ο πρωθυπουργός έχει επιλέξει να κυβερνήσει όπως ακριβώς κυβέρνησαν και οι προκάτοχοί του από τη Νέα Δημοκρατία, με πιο κοντινό παράδειγμα τον Κώστα Καραμανλή, με σταθερότητα, αλλά χωρίς μεταρρυθμίσεις. Η επιλογή αυτή δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. Οι πρακτικές της συντηρητικής παράταξης έχουν υπάρξει εξαιρετικά επιτυχημένες για την παράταξη αυτή, αν και όχι για την χώρα.

Η επιλογή των ηγεσιών της Νέας Δημοκρατίας για ατροφία των ανεξάρτητων αρχών και της δικαιοσύνης δεν είναι παράλογη. Είναι αποτέλεσμα της στενής σχέσης της συντηρητικής παράταξης με τις ολιγαρχικές δομές της κοινωνίας μας. Η συντηρητική παράταξη βλέπει το κράτος δικαίου μόνο ως παράρτημα της παραδοσιακής πολιτικής στην κοινωνία μας. Δεν το βλέπει ως συνταγματική προτεραιότητα ή πεδίο ανεξάρτητης λογοδοσίας. Η ατροφία του κράτους δικαίου δεν είναι «δυσλειτουργία», αλλά ή ίδια η λογική του συστήματος.

Οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες που βλέπουμε στην Ελλάδα δεν είναι προϊόν ανικανότητας ή ελλιπούς φροντίδας. Η αδιαφάνεια στα δημόσια έργα και τους διορισμούς είναι συνειδητή επιλογή, αφού ωφελεί τους τοπικούς άρχοντες και τους υπουργούς και βουλευτές αφού τους δίνει υπερεξουσίες, κοινωνικές και πολιτικές, ώστε να επεκτείνουν τα δίκτυα επιρροής τους με νέους πολιτικούς «φίλους». Η χαλαρότητα στην χωροταξία ευνοεί τους εργολάβους και τους μεγαλοϊδιοκτήτες. Το χάος της πολυνομίας στη δημόσια διοίκηση, ή η επικάλυψη αρμοδιοτήτων, ή η παράλυση της έλλειψης πόρων, ωφελεί την παρεοκρατία και τον κομματισμό αφού μόνο μέσα από τις ανεπίσημες κομματικές δομές μπορεί κάποιος να δράσει αποτελεσματικά.

Εφόσον λοιπόν ο κομματισμός είναι η βασική λογική του συστήματος, τότε δεν θα πρέπει να θεωρείται «δυσλειτουργία». Το ανεξάρτητο κράτος δικαίου απειλεί τις διευθετήσεις αυτές, αν διεκδικήσει την απόλυτη ανεξαρτησία του, σύμφωνα με τα δεδομένα στην ΕΕ, αν π.χ. απαγορεύσει στους εκλεγμένους περιφερειάρχες να μοιράζουν τα έργα στους φίλους τους, ή στους υπουργούς να ωφελούν την εκλογική τους πελατεία.

Γι αυτό, πιστεύω, διαχρονικά η πολιτική διαφθορά στην χώρα μας παραμένει – σε μεγάλο βαθμό – ατιμώρητη, π.χ. συχνά αμνηστεύεται με νόμους, ενώ τα δικαστήρια δείχνουν μεγάλη ανοχή στις επιλογές του πολιτικού κόσμου. Όλα αυτά δεν είναι «παθογένειες» του πολιτικού μας συστήματος, αλλά η λογική του.

Η ατιμωρησία του πολιτικού συστήματος, πολιτική αλλά και ποινική, παρά την κατ’ αρχήν προσαρμογή στους κανόνες και θεσμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης και παρά την κατάρρευση της χρεοκοπίας ίσως είναι το σημαντικότερο πολιτικό επίτευγμα της Νέας Δημοκρατίας τα τελευταία χρόνια. Δεν ήταν καθόλου κάτι προφανές. Ας θυμηθούμε ότι για την ποινικά κολάσιμη εξαπάτηση με τα εσφαλμένα στατιστικά στοιχεία προς την ΕΕ, τα γνωστά στον κόσμο Greek Statistics, ή τα σκάνδαλα στον χώρο της υγείας που έσπρωξαν την χώρα στην ανυποληψία το 2010 ο μόνος που έχει διωχθεί από την ελληνική δικαιοσύνη είναι ένας αθώος, ο Ανδρέας Γεωργίου, αυτός που τα διόρθωσε. Ακόμα ταλαιπωρείται στην ελληνική δικαιοσύνη, ενώ οι πραγματικοί υπεύθυνοι πολιτικοί της Νέας Δημοκρατίας, έμειναν και παραμένουν στο απυρόβλητο.

Όσοι Έλληνες ζουν στην Βρετανία βλέπουν την διαφορά. Τις τελευταίους μήνες παρακολουθούμε τις καταθέσεις υπουργών και του πρώην πρωθυπουργού Μπόρις Τζόνσον στην ανεξάρτητη έρευνα, με υπεύθυνο έναν υψηλόβαθμο δικαστή, για την διαχείριση της πανδημίας του Κορονοϊού. Τέτοιου είδους λογοδοσία είναι ασύλληπτη στην Ελλάδα. Είναι όχι μόνο πολιτικά αλλά και τεχνικά αδύνατη (η Ελλάδα δεν έχει υιοθετήσει θεσμικό πλαίσιο τέτοιων διοικητικών ερευνών, όπως π.χ. έχει υιοθετήσει η Κύπρος).

Πόσο σημαντικό και διαρκές είναι το επίτευγμα της ατιμωρησίας για την χρεοκοπία της Ελλάδας φαίνεται σήμερα με την διαφαινόμενη συγκάλυψη των δύο μεγάλων σκανδάλων που αναφέρει και το ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Το πρώτο είναι το σκάνδαλο των υποκλοπών και του παράνομου λογισμικού στα κινητά τηλέφωνα πολιτών και πολιτικών αντιπάλων, που αγγίζει τον ίδιο τον Πρωθυπουργό και τον κύκλο του, δηλαδή τον ανηψιό του Γρηγόρη Δημητριάδη που ήταν υπεύθυνος της ΕΥΠ κατά την κρίσιμη περίοδο. Ο κ. Δημητριάδης, που ισχυρίζεται ότι είναι αθώος, επιμένει με αγωγές να προσπαθεί να φιμώσει τους δημοσιογράφους που αποκάλυψαν το σκάνδαλο, χωρίς όμως να έχει εξηγήσει δημοσίως τι συνέβη επί των ημερών του στην ΕΥΠ.

Το δεύτερο είναι το σκάνδαλο των παράνομων και βίαιων επαναπροωθήσεων και απαγωγών και ενδεχομένων ανθρωποκτονιών στα σύνορα και η συγκάλυψή του από το λιμενικό, τις αστυνομικές και εισαγγελικές αρχές. Πρόσφατα φαίνεται ότι οι πρακτικές αυτές συνέβαλαν με κάποιον τρόπο στην τραγωδία στην Πύλο με τουλάχιστον πεντακόσια θύματα από κυρίως μετανάστες από το Πακιστάν. Είναι συγκλονιστικό ότι η τραγωδία αυτή αγνοείται από την δικαιοσύνη και τον τύπο.

Θα μπορούσε αυτή η συγκάλυψη να είχε συμβεί την δεκαετία του 1990; Πιστεύω πως όχι. Τα θεσμικά αντίβαρα τότε ήταν ισχυρότερα, π.χ. η δικαστική εξουσία ήταν πιο ανεξάρτητη ενώ και ο τύπος πιο σοβαρός. Ας θυμηθούμε για παράδειγμα ότι η πτώση του συστήματος που στήριξε τον απατεώνα Κοσκωτά έγινε με ένα δημοσίευμα στο περιοδικό Time (13 Μαρτίου 1989) και παράλληλα δημοσιεύματα στον ελληνικό Τύπο. Ας υπολογίσουμε δε ότι την περίοδο εκείνη δεν υπήρχε το συνδικάτο δικαστών με την σημερινή του μορφή, μια ελληνική ιδιαιτερότητα που διευκολύνει την κομματική καθοδήγηση των δικαστών μέσα από τον χωρίς όρια συνδικαλισμό τους.

Από τότε όμως το εσωτερικό μας σύστημα, ο τύπος, οι προσδοκίες που έχουμε από το πολιτικό μας προσωπικό έχουν αλλάξει προς το χειρότερο. Είμαστε πιο ανεκτικοί προς τα σκάνδαλα και τη διαφθορά απ’ ό,τι είμασταν πριν τριάντα χρόνια. Συνεπώς, το ελληνικό κομματικό σύστημα της τελευταίας τριακονταετίας είναι πολύ πετυχημένο. Αρκεί να κατανοήσουμε ποιοι ήταν οι στόχοι που έθεσε. Αν οι στόχοι είναι η ατιμωρησία, η προστασία ενός κομματικού ιερατείου και η προκοπή της «παράταξης», τότε η επιτυχία είναι μεγάλη.

Συνεπώς οι επιλογές της σημερινής κυβέρνησης δείχνουν συνέχεια με τις επιλογές των κυβερνήσεων Καραμανλή, που είχε το δικό της σκάνδαλο παρακολουθήσεων, και Σαμαρά, που είχε τα δικά της σκάνδαλα επαναπροωθήσεων και θανάτων στο Αιγαίο (π.χ. στο Φαρμακονήσι τον Ιανουάριο του 2014, που οδήγησε σε καταδίκη της Ελλάδας στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο στο Στρασβούργο και αποζημίωση ύψους 330 χιλιάδων ευρώ στα θύματα της ελληνικής κυβέρνησης).

Πολλοί από εμάς πιστέψαμε ότι το διαφορετικό πολιτικό προφίλ του πρωθυπουργού αλλά και η έντονη τότε ανάγκη για φιλοευρωπαϊκή στροφή, μετά τη δραματική τετραετία του Σύριζα, ίσως έκανε εφικτή μια διαφορετική πολιτική από το κόμμα του στην κυβέρνηση. Η πραγματικότητα δείχνει ότι οι ελπίδες αυτές ήταν εσφαλμένες. Υπάρχει αξιοσημείωτη συνέχεια στις επιλογές της Νέας Δημοκρατίας στα θέματα κράτους δικαίου.

(*) Ο Παύλος Ελευθεριάδης είναι δικηγόρος στο Λονδίνο και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.