H Eκκλησία και η σιωπή των κομμάτων
Γιάννης Βούλγαρης, Τα Νέα, Δημοσιευμένο: 2004-08-07
H πολιτικοποίηση της Εκκλησίας υπό τον κ. Χριστόδουλο έχει πολλαπλές επιδράσεις, πολιτικές, ιδεολογικές, κομματικές, σε βαθμό που ανατρέπουν επί της ουσίας το μεταπολιτευτικό θεσμικό modus viventi Κράτους - Εκκλησίας
Το σκηνικό πια επαναλαμβάνεται χωρίς εκπλήξεις. Ο κ. Χριστόδουλος και οι συν αυτώ, με το γνωστό ιδεολογικό στίγμα τους, «παρεμβαίνουν» στα πολιτικά - κοινωνικά τεκταινόμενα, βουλευτές και των δύο κομμάτων εξουσίας παίρνουν θέση υπέρ ή κατά σε προσωπική όμως βάση, ενώ πνευματικοί άνθρωποι, δημοσιογράφοι και επιστήμονες αναλαμβάνουν το βάρος να υπερασπίσουν τα αυτονόητα ενός σύγχρονου Κράτους Δικαίου. Εντυπωσιάζει η επαναλαμβανόμενη σιωπή της κυβέρνησης και των κομμάτων. Σαν να σταματάνε μπροστά σε πινακίδα «μην αγγίζετε». Από τη μια αρκούνται στο ότι η Ιεραρχία δεν θέτει άμεσα ζητήματα αλλαγής των θεσμικών σχέσεων με το Κράτος, και από την άλλη επιζητούν τη συστράτευση του κλήρου με το κόμμα τους (N.Δ.) ή την ουδετερότητά του (ΠΑΣΟΚ), ενώ μεμονωμένοι βουλευτές και των δύο κομμάτων «διαπραγματεύονται» την υποστήριξη των εκκλησιαστικών οργανώσεων για σταυρούς στην περιφέρειά τους. Όμως, η πολιτικοποίηση της Εκκλησίας υπό τον κ. Χριστόδουλο έχει πολλαπλές επιδράσεις, πολιτικές, ιδεολογικές, κομματικές, σε βαθμό που ανατρέπουν επί της ουσίας το μεταπολιτευτικό θεσμικό modus viventi Κράτους - Εκκλησίας. Αν τα κόμματα λοιπόν αποφασίσουν να αντιμετωπίσουν το ζήτημα ξεπερνώντας το «μην αγγίζετε», θα πρέπει να δώσουν πολιτικές - θεσμικές απαντήσεις στις πολιτικές - θεσμικές μεταβολές που ντε φάκτο έχουν επέλθει, και παράλληλα να προβάλουν τη δική τους αντίληψη για τον ρόλο της Εκκλησίας στις σύγχρονες συνθήκες. Κοντολογίς, να ανοίξουν το θέμα σχέσεων Κράτους - Εκκλησίας προσαρμόζοντάς το στις απαιτήσεις των καιρών.
H N.Δ., προς το παρόν τουλάχιστον, ελάχιστους λόγους έχει να διαταράξει τη σημερινή κατάσταση. Ο κ. Χριστόδουλος είναι οργανικό και στέρεο κομμάτι του συντηρητικού μπλοκ, προεκλογικά στρατεύτηκε με τη N.Δ. και μετεκλογικά πανηγύρισε τη νίκη της «Δεξιάς του Κυρίου». Καθώς επίσης φάνηκε ότι η εκκλησιαστική ηγεσία δεν κερδίζει ιδιαίτερα από την επένδυση στον Καρατζαφέρη, μόνο η πολιτική και υλική «βουλιμία» της μπορεί να στριμώξει τον K. Καραμανλή. Ιδεολογικά βεβαίως, η «συγκατοίκηση» με τον κ. Χριστόδουλο έχει επιπτώσεις στην ιδεολογική φυσιογνωμία της παράταξης. Ενισχύει τον συντηρητικό και αδυνατίζει τον φιλελεύθερο χαρακτήρα της. Δίνει μια ορισμένη τροπή στη στρατηγική του «κοινωνικού κέντρου», κάνοντάς την να μοιάζει με φρεσκάρισμα της παραδοσιακής παράταξης των «νοικοκυραίων». Αλλά μέσα στο γενικό συντηρητικό κλίμα της εποχής και με δεδομένες τις ιστορικές καταβολές της N.Δ., η βερσιόν αυτή δεν αποκλείεται να είναι εκλογικά επικερδής.
Το ΠΑΣΟΚ, η ευρύτερη δημοκρατική και φιλελεύθερη παράταξη έχουν νομίζω κάθε λόγο να αντιμετωπίσουν την ανοιχτή πλέον κομματικοποίηση της Εκκλησίας. Με εξαιρετική προσοχή βεβαίως και ιστορική γνώση, αλλά επίσης με ευθύτητα και κυρίως, εγκαίρως, προτού η νέα προεκλογική περίοδος αυξήσει την πίεση του βραχυπρόθεσμου πολιτικού κόστους. Στο κάτω - κάτω ο κ. Χριστόδουλος οπαδός της «Δεξιάς του Κυρίου» θα είναι και στις επόμενες εκλογές, όσο και αν προσπαθήσουν να τον «καταλαγιάσουν».
Πέραν όμως από τους κομματικούς, υπάρχουν μείζονες ιδεολογικοί - προγραμματικοί λόγοι που επιβάλλουν το τέλος της σιωπής. Είναι προφανές ότι το κλίμα που διαμορφώνει ο κ. Χριστόδουλος υποσκάπτει τους πυλώνες μιας σύγχρονης δημοκρατικής συνείδησης. Εμποδίζει τη διαμόρφωση μιας δυναμικής σχέσης της Ελλάδας με τον Κόσμο, την επεξεργασία ενός ανοιχτού δημοκρατικού πατριωτισμού βασισμένου σε μια νέα εθνική αυτογνωσία πέρα από το παραδοσιακό ελληνοχριστιανικό ιδεολόγημα.
Οιδεολογικός λόγος της πλειοψηφίας της Διοικούσας Εκκλησίας δεν είναι απομεινάρι του παρελθόντος που θα ξεπεραστεί «από τα πράγματα», γιατί συνενώνει το παλαιό με το καινούργιο. Από τη μία, παραπέμπει στις σκοτεινές περιόδους του εθνικού μας βίου που δικαίως περηφανευόμαστε ότι έχουμε αφήσει πίσω έπειτα από τριάντα χρόνια ομαλού δημοκρατικού βίου. Μπροστά στον εμφυλιοπολεμικό άξεστο λόγο ορισμένων μητροπολιτών, ο Καρατζαφέρης μοιάζει εκπρόσωπος του φιλελευθερισμού, σύγχρονος Τζον Στούαρτ Μιλ. Από την άλλη όμως, ο ιδεολογικοπολιτικός λόγος του κ. Χριστόδουλου εκφράζει τη σύγχρονη αντίδραση του συντηρητισμού και του ακροδεξιού λαϊκισμού στη διεθνοποίηση και στο άνοιγμα των εθνικών κοινωνιών. Δεν είναι τυχαίο ότι η Εκκλησία, ο μόνος θεσμός που αρνήθηκε να δει αυτοκριτικά τον εαυτό του στο πλαίσιο της μεταπολιτευτικής Ελλάδας, έγινε ξανά ενεργός πολιτικός παράγοντας όταν αναθερμάνθηκε ο εθνικισμός μετά την πτώση του Τείχους. Είναι επίσης προφανές ότι αυτός ο λόγος θα είχε μικρότερη επίδραση αν δεν έβρισκε μια νομιμοποίηση από τα αριστερά, μέσω της θολής ρητορείας της «αντι-παγκοσμιοποίησης» στην οποία συμπίπτουν ο δεξιός και ο αριστερός εθνολαϊκισμός.
Ο Χριστόδουλος και οι άλλοι
Θα πρέπει να τονιστεί ότι η στάση της Ελλαδικής Εκκλησίας έναντι της νέας σχέσης εθνικού κράτους - διεθνοποίησης είναι πολιτική, όχι θρησκευτική. Πηγάζει από τον ιδεολογικό συντηρητισμό και τον ακροδεξιό λαϊκισμό, όχι από την ορθοδοξία. Αρκεί να αντιπαραβάλουμε τρεις επιφανείς Ιεράρχες. Ο Χριστόδουλος, συντηρητικός ηγέτης μιας εθνικής Εκκλησίας, εθνικοποιεί την ορθοδοξία κάνοντάς την παράγοντα διαίρεσης και εξουσίας επί των αδύναμων (κυρίως των μεταναστών). Ο Βαρθολομαίος, πατριάρχης χωρίς κράτος και εθνικό ποίμνιο, προβάλλει την ορθοδοξία στον οικουμενικό ορίζοντα. Ο Αναστάσιος Αλβανίας, ιεράρχης μιας θρησκευτικής μειονότητας σε ένα αλλόθρησκο εθνικό κράτος, υπερασπίζεται τη δυνατότητα ομαλής συνύπαρξης της ορθοδοξίας με το Ισλάμ και τον καθολικισμό. Και στο εσωτερικό όμως της ελληνικής Εκκλησίας ακούγονται κάθε τόσο ρωμαλέες οι φωνές μιας άλλης αντίληψης για τον Κόσμο, τον ελληνισμό και την ορθοδοξία. Όποιος διάβασε τη συνέντευξη του Θεόκλητου Ιωαννίνων σε αυτή την εφημερίδα (24-25 Ιουλίου 2004) θα διαπίστωσε με θλίψη πόσο χάνει η Ελληνική Δημοκρατία από την απουσία μιας πνευματικότερης και ανοιχτότερης εκκλησιαστικής Ιεραρχίας. Δεν χρειάζεται να θρησκεύεται κάποιος για να αισθανθεί τη σημασία μιας Εκκλησίας που θα στέκεται παρηγορητικά δίπλα στα αδύναμα κυρίως στρώματα, θα απλώνει το χέρι στους μετανάστες ανεξαρτήτως της θρησκείας τους, θα αποτελεί αντίβαρο πνευματικής αναφοράς και οντολογικής ασφάλειας στην ασυγκράτητη αλλοτρίωση που παράγει ο σύγχρονος καπιταλισμός, θα ρυθμίζει τις σχέσεις με την Πολιτεία στη βάση των αρχών ενός σύγχρονου Κράτους Δικαίου.
H ορθόδοξη Εκκλησία μπορεί να υπάρχει με διάφορους τρόπους στη σημερινή κοινωνία, περικλείει διαφορετικές αντιλήψεις από αυτές που κάθε τόσο επιθετικά εκφράζει ο κ. Χριστόδουλος και οι συν αυτώ. H ευρύτερη προοδευτική, δημοκρατική και φιλελεύθερη παράταξη έχει κάθε συμφέρον να συναντηθεί με αυτές τις αντιλήψεις. Χρειάζεται όμως να πει τι Εκκλησία θέλει και να προσαρμόσει ανάλογα τις σχέσεις της με την Πολιτεία. Χρειάζεται να ξεπεράσει την πινακίδα «μην αγγίζετε».
Το σκηνικό πια επαναλαμβάνεται χωρίς εκπλήξεις. Ο κ. Χριστόδουλος και οι συν αυτώ, με το γνωστό ιδεολογικό στίγμα τους, «παρεμβαίνουν» στα πολιτικά - κοινωνικά τεκταινόμενα, βουλευτές και των δύο κομμάτων εξουσίας παίρνουν θέση υπέρ ή κατά σε προσωπική όμως βάση, ενώ πνευματικοί άνθρωποι, δημοσιογράφοι και επιστήμονες αναλαμβάνουν το βάρος να υπερασπίσουν τα αυτονόητα ενός σύγχρονου Κράτους Δικαίου. Εντυπωσιάζει η επαναλαμβανόμενη σιωπή της κυβέρνησης και των κομμάτων. Σαν να σταματάνε μπροστά σε πινακίδα «μην αγγίζετε». Από τη μια αρκούνται στο ότι η Ιεραρχία δεν θέτει άμεσα ζητήματα αλλαγής των θεσμικών σχέσεων με το Κράτος, και από την άλλη επιζητούν τη συστράτευση του κλήρου με το κόμμα τους (N.Δ.) ή την ουδετερότητά του (ΠΑΣΟΚ), ενώ μεμονωμένοι βουλευτές και των δύο κομμάτων «διαπραγματεύονται» την υποστήριξη των εκκλησιαστικών οργανώσεων για σταυρούς στην περιφέρειά τους. Όμως, η πολιτικοποίηση της Εκκλησίας υπό τον κ. Χριστόδουλο έχει πολλαπλές επιδράσεις, πολιτικές, ιδεολογικές, κομματικές, σε βαθμό που ανατρέπουν επί της ουσίας το μεταπολιτευτικό θεσμικό modus viventi Κράτους - Εκκλησίας. Αν τα κόμματα λοιπόν αποφασίσουν να αντιμετωπίσουν το ζήτημα ξεπερνώντας το «μην αγγίζετε», θα πρέπει να δώσουν πολιτικές - θεσμικές απαντήσεις στις πολιτικές - θεσμικές μεταβολές που ντε φάκτο έχουν επέλθει, και παράλληλα να προβάλουν τη δική τους αντίληψη για τον ρόλο της Εκκλησίας στις σύγχρονες συνθήκες. Κοντολογίς, να ανοίξουν το θέμα σχέσεων Κράτους - Εκκλησίας προσαρμόζοντάς το στις απαιτήσεις των καιρών.
H N.Δ., προς το παρόν τουλάχιστον, ελάχιστους λόγους έχει να διαταράξει τη σημερινή κατάσταση. Ο κ. Χριστόδουλος είναι οργανικό και στέρεο κομμάτι του συντηρητικού μπλοκ, προεκλογικά στρατεύτηκε με τη N.Δ. και μετεκλογικά πανηγύρισε τη νίκη της «Δεξιάς του Κυρίου». Καθώς επίσης φάνηκε ότι η εκκλησιαστική ηγεσία δεν κερδίζει ιδιαίτερα από την επένδυση στον Καρατζαφέρη, μόνο η πολιτική και υλική «βουλιμία» της μπορεί να στριμώξει τον K. Καραμανλή. Ιδεολογικά βεβαίως, η «συγκατοίκηση» με τον κ. Χριστόδουλο έχει επιπτώσεις στην ιδεολογική φυσιογνωμία της παράταξης. Ενισχύει τον συντηρητικό και αδυνατίζει τον φιλελεύθερο χαρακτήρα της. Δίνει μια ορισμένη τροπή στη στρατηγική του «κοινωνικού κέντρου», κάνοντάς την να μοιάζει με φρεσκάρισμα της παραδοσιακής παράταξης των «νοικοκυραίων». Αλλά μέσα στο γενικό συντηρητικό κλίμα της εποχής και με δεδομένες τις ιστορικές καταβολές της N.Δ., η βερσιόν αυτή δεν αποκλείεται να είναι εκλογικά επικερδής.
Το ΠΑΣΟΚ, η ευρύτερη δημοκρατική και φιλελεύθερη παράταξη έχουν νομίζω κάθε λόγο να αντιμετωπίσουν την ανοιχτή πλέον κομματικοποίηση της Εκκλησίας. Με εξαιρετική προσοχή βεβαίως και ιστορική γνώση, αλλά επίσης με ευθύτητα και κυρίως, εγκαίρως, προτού η νέα προεκλογική περίοδος αυξήσει την πίεση του βραχυπρόθεσμου πολιτικού κόστους. Στο κάτω - κάτω ο κ. Χριστόδουλος οπαδός της «Δεξιάς του Κυρίου» θα είναι και στις επόμενες εκλογές, όσο και αν προσπαθήσουν να τον «καταλαγιάσουν».
Πέραν όμως από τους κομματικούς, υπάρχουν μείζονες ιδεολογικοί - προγραμματικοί λόγοι που επιβάλλουν το τέλος της σιωπής. Είναι προφανές ότι το κλίμα που διαμορφώνει ο κ. Χριστόδουλος υποσκάπτει τους πυλώνες μιας σύγχρονης δημοκρατικής συνείδησης. Εμποδίζει τη διαμόρφωση μιας δυναμικής σχέσης της Ελλάδας με τον Κόσμο, την επεξεργασία ενός ανοιχτού δημοκρατικού πατριωτισμού βασισμένου σε μια νέα εθνική αυτογνωσία πέρα από το παραδοσιακό ελληνοχριστιανικό ιδεολόγημα.
Οιδεολογικός λόγος της πλειοψηφίας της Διοικούσας Εκκλησίας δεν είναι απομεινάρι του παρελθόντος που θα ξεπεραστεί «από τα πράγματα», γιατί συνενώνει το παλαιό με το καινούργιο. Από τη μία, παραπέμπει στις σκοτεινές περιόδους του εθνικού μας βίου που δικαίως περηφανευόμαστε ότι έχουμε αφήσει πίσω έπειτα από τριάντα χρόνια ομαλού δημοκρατικού βίου. Μπροστά στον εμφυλιοπολεμικό άξεστο λόγο ορισμένων μητροπολιτών, ο Καρατζαφέρης μοιάζει εκπρόσωπος του φιλελευθερισμού, σύγχρονος Τζον Στούαρτ Μιλ. Από την άλλη όμως, ο ιδεολογικοπολιτικός λόγος του κ. Χριστόδουλου εκφράζει τη σύγχρονη αντίδραση του συντηρητισμού και του ακροδεξιού λαϊκισμού στη διεθνοποίηση και στο άνοιγμα των εθνικών κοινωνιών. Δεν είναι τυχαίο ότι η Εκκλησία, ο μόνος θεσμός που αρνήθηκε να δει αυτοκριτικά τον εαυτό του στο πλαίσιο της μεταπολιτευτικής Ελλάδας, έγινε ξανά ενεργός πολιτικός παράγοντας όταν αναθερμάνθηκε ο εθνικισμός μετά την πτώση του Τείχους. Είναι επίσης προφανές ότι αυτός ο λόγος θα είχε μικρότερη επίδραση αν δεν έβρισκε μια νομιμοποίηση από τα αριστερά, μέσω της θολής ρητορείας της «αντι-παγκοσμιοποίησης» στην οποία συμπίπτουν ο δεξιός και ο αριστερός εθνολαϊκισμός.
Ο Χριστόδουλος και οι άλλοι
Θα πρέπει να τονιστεί ότι η στάση της Ελλαδικής Εκκλησίας έναντι της νέας σχέσης εθνικού κράτους - διεθνοποίησης είναι πολιτική, όχι θρησκευτική. Πηγάζει από τον ιδεολογικό συντηρητισμό και τον ακροδεξιό λαϊκισμό, όχι από την ορθοδοξία. Αρκεί να αντιπαραβάλουμε τρεις επιφανείς Ιεράρχες. Ο Χριστόδουλος, συντηρητικός ηγέτης μιας εθνικής Εκκλησίας, εθνικοποιεί την ορθοδοξία κάνοντάς την παράγοντα διαίρεσης και εξουσίας επί των αδύναμων (κυρίως των μεταναστών). Ο Βαρθολομαίος, πατριάρχης χωρίς κράτος και εθνικό ποίμνιο, προβάλλει την ορθοδοξία στον οικουμενικό ορίζοντα. Ο Αναστάσιος Αλβανίας, ιεράρχης μιας θρησκευτικής μειονότητας σε ένα αλλόθρησκο εθνικό κράτος, υπερασπίζεται τη δυνατότητα ομαλής συνύπαρξης της ορθοδοξίας με το Ισλάμ και τον καθολικισμό. Και στο εσωτερικό όμως της ελληνικής Εκκλησίας ακούγονται κάθε τόσο ρωμαλέες οι φωνές μιας άλλης αντίληψης για τον Κόσμο, τον ελληνισμό και την ορθοδοξία. Όποιος διάβασε τη συνέντευξη του Θεόκλητου Ιωαννίνων σε αυτή την εφημερίδα (24-25 Ιουλίου 2004) θα διαπίστωσε με θλίψη πόσο χάνει η Ελληνική Δημοκρατία από την απουσία μιας πνευματικότερης και ανοιχτότερης εκκλησιαστικής Ιεραρχίας. Δεν χρειάζεται να θρησκεύεται κάποιος για να αισθανθεί τη σημασία μιας Εκκλησίας που θα στέκεται παρηγορητικά δίπλα στα αδύναμα κυρίως στρώματα, θα απλώνει το χέρι στους μετανάστες ανεξαρτήτως της θρησκείας τους, θα αποτελεί αντίβαρο πνευματικής αναφοράς και οντολογικής ασφάλειας στην ασυγκράτητη αλλοτρίωση που παράγει ο σύγχρονος καπιταλισμός, θα ρυθμίζει τις σχέσεις με την Πολιτεία στη βάση των αρχών ενός σύγχρονου Κράτους Δικαίου.
H ορθόδοξη Εκκλησία μπορεί να υπάρχει με διάφορους τρόπους στη σημερινή κοινωνία, περικλείει διαφορετικές αντιλήψεις από αυτές που κάθε τόσο επιθετικά εκφράζει ο κ. Χριστόδουλος και οι συν αυτώ. H ευρύτερη προοδευτική, δημοκρατική και φιλελεύθερη παράταξη έχει κάθε συμφέρον να συναντηθεί με αυτές τις αντιλήψεις. Χρειάζεται όμως να πει τι Εκκλησία θέλει και να προσαρμόσει ανάλογα τις σχέσεις της με την Πολιτεία. Χρειάζεται να ξεπεράσει την πινακίδα «μην αγγίζετε».
