Το θέμα των πανεπιστημιακών συγγραμμάτων στη συζήτηση για τα πανεπιστημιακά πράγματα τίθεται κάπως συνθηματολογικά. Όσοι είναι ευχαριστημένοι ή βολεμένοι με τη σημερινή κατάσταση δεν μιλούν και δεν την υπερασπίζονται. Όσοι διαφωνούν, ζητούν την κατάργηση του ενός και μοναδικού συγγράμματος. Οι φοιτητές μιλούν για διατήρηση της δωρεάν Παιδείας, που σημαίνει, ως προς τα συγγράμματα, τόσο τη διατήρηση της δωρεάν διανομής όσο και τη διατήρηση του ενός βιβλίου.

Ποια είναι η κατάσταση σήμερα; Για κάθε μάθημα σε προπτυχιακό επίπεδο οι καθηγητές είναι υποχρεωμένοι να προτείνουν ένα, το πολύ δύο (σε ειδικές περιπτώσεις) εγχειρίδια τα οποία θα χρησιμοποιηθούν για τη διδασκαλία του μαθήματος και στην ύλη των οποίων θα εξεταστούν οι φοιτητές στις εξετάσεις.

Γιατί αντιδρούν, όσοι αντιδρούν, στη σημερινή κατάσταση;

1. Υπήρξαν καταγγελίες, με πιο τεκμηριωμένες και σοβαρές αυτές του Στέφανου Τραχανά, ότι γίνονται σκανδαλώδεις υπερτιμολογήσεις των συγγραμμάτων που αγοράζει το Δημόσιο από εκδοτικούς οίκους με αποτέλεσμα μεγάλη ζημία για το Δημόσιο και μεγάλα κέρδη για τους εκδότες και μάλλον και για τους συγγραφείς οι οποίοι είναι συνήθως πανεπιστημιακοί καθηγητές.

2. Η υπάρχουσα διαδικασία της αγοράς και διανομής συγγραμμάτων ενθαρρύνει τη συγγραφή και την έκδοση πρόχειρων έργων, συχνά με αντιγραφές ξενόγλωσσων εγχειριδίων, από ασυνείδητους καθηγητές οι οποίοι ενδιαφέρονται πρωτίστως για τον προσωπικό τους πλουτισμό.

3. Το ένα και μοναδικό σύγγραμμα καλλιεργεί τη μονομέρεια στη γνώση, περιορίζει τη μελέτη σε μια συγκεκριμένη οπτική και δεν ευνοεί την πρόσβαση σε διαφορετικές προσεγγίσεις.

Όλα τα παραπάνω είναι σωστά και συμφωνώ. Θεωρώ όμως ότι το πρόβλημα με τα συγγράμματα δεν είναι αν θα είναι ένα ή πολλά, ούτε αν θα διατίθενται δωρεάν ή όχι. Το θέμα των συγγραμμάτων παραπέμπει στο βασικό πρόβλημα των πανεπιστημίων το οποίο δεν αντιμετωπίζεται και δεν επηρεάζεται από τυχόν ρυθμίσεις που θα αφορούν τα συγγράμματα. Το πρόβλημα είναι ότι τα πανεπιστήμια έχουν μετατραπεί σε εξεταστικά κέντρα για την απονομή διπλωμάτων τα οποία δεν αντιστοιχούν κατ ανάγκην στην απόκτηση της γνώσης που πιστοποιούν. Αν εξαιρέσουμε ίσως τις επαγγελματικές σχολές, όπως, π.χ., την ιατρική, σε πολλά τμήματα αυτό που ενδιαφέρει τους φοιτητές, και το σύστημα γενικά, θα έλεγα, είναι πώς θα πάρουν το πτυχίο τους, ανεξάρτητα αν στη διαδρομή θα έχουν μάθει αυτά που απαιτείται. Κι αυτό γιατί γνωρίζουν ότι στην αγορά, και για τον μεγάλο όγκο των θέσεων εργασίας, σημασία δεν έχει τόσο πολύ τι ξέρεις αλλά τι χαρτί έχεις και κυρίως τι γνωριμίες έχεις, ποιο κόμμα είναι στην κυβέρνηση, πόσο κοντά είναι οι εκλογές κ.λπ. Πώς φαίνεται ότι έτσι έχουν τα πράγματα;

Οι φοιτητές δεν είναι υποχρεωμένοι να παρακολουθούν τα μαθήματα και, όπως δείχνουν οι αριθμοί στα αμφιθέατρα, δεν ενδιαφέρονται να τα παρακολουθήσουν. Μπορεί να είναι εγγεγραμμένοι στο μάθημα 150 και να προσέρχονται στην αίθουσα διδασκαλίας οι 25, ή και ακόμη λιγότεροι. Αυτό όμως δεν τους εμποδίζει καθόλου να προσέρχονται στις εξετάσεις και να περνάνε το μάθημα. Πράγμα που σημαίνει ότι πράγματι δεν είναι απαραίτητη η παρακολούθηση. Μπορεί δηλαδή κανείς να τελειώσει σήμερα το πανεπιστήμιο, στις σχολές που δεν έχουν εργαστήρια και υποχρεωτικές παρουσίες, και να μην έχει παρακολουθήσει ούτε μια ώρα μάθημα. Πώς μπορούν και περνούν το μάθημα οι φοιτητές που δεν παρακολουθούν; Σε πολλές περιπτώσεις, οι διδάσκοντες, μετά από τις επανειλημμένες αποτυχίες ορισμένων φοιτητών, και για να μην έχουν να ξαναδιορθώσουν τις κόλλες τους και να ακούσουν ξανά και ξανά παρακλήσεις και δραματικές ιστορίες περνάνε κάποια στιγμή αυτούς τους φοιτητές ακόμη κι αν το γραπτό τους δύσκολα παίρνει προβιβάσιμο βαθμό. Στις περισσότερες όμως περιπτώσεις οι φοιτητές διαβάζουν τις σελίδες της εξεταστικής ύλης από το εγχειρίδιο και περνούν το μάθημα κανονικά. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι εδώ φταίει το ένα και μοναδικό σύγγραμμα. Αν υπήρχαν περισσότερα δεν θα μπορούσε ένας φοιτητής, απών από τα μαθήματα, να περνάει στις εξετάσεις. Δεν νομίζω ότι αυτό είναι σωστό. Θα δυσκολευόταν λίγο περισσότερο να περάσει και στη χειρότερη περίπτωση θα καταλήγαμε σ αυτό που περιέγραψα προηγουμένως, δηλαδή μετά από 5-6 αποτυχημένες απόπειρες, στο τέλος θα βαρεθεί ο καθηγητής και θα τον περάσει. Μήπως φταίει που ορισμένοι καθηγητές βάζουν θέματα που μπορούν να απαντηθούν παπαγαλίζοντας το βιβλίο; Ναι, φταίει κι αυτό. Αλλά αυτοί που το κάνουν τώρα θα συνεχίσουν να το κάνουν και με τα περισσότερα εγχειρίδια. Απλώς θα γίνει λίγο πιο δύσκολη η ζωή των φοιτητών. Δεν θα αλλάξει με τέτοιους καθηγητές η παρεχόμενη εκπαίδευση είτε τα εγχειρίδια είναι ένα, δύο ή πολλά.

Πότε μπορεί τα περισσότερα του ενός βιβλία να συμβάλλουν στην καλύτερη εκπαίδευση; Όταν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να γίνουν εργασίες ή να αξιοποιηθούν σε συζήτηση και σε συγκριτικές μελέτες. Σήμερα όμως οι φοιτητές μας δεν κάνουν εργασίες. Μπορεί να τελειώσουν το πανεπιστήμιο και να μην γράψουν μια γραμμή --εν εξαιρέσουμε τις εξετάσεις. Γιατί γίνεται αυτό; Πρώτον, γιατί σε πάρα πολλά τμήματα οι αριθμοί των φοιτητών είναι απαγορευτικοί για να μπορεί ο καθηγητής να αναθέσει, να παρακολουθήσει και να διορθώσει εργασίες. Έπειτα, ακόμη κι αν δίνεται η ευκαιρία στους φοιτητές να κάνουν εργασίες αντί να λάβουν μέρος σε εξετάσεις, σπάνια το προτιμούν γιατί απαιτείται περισσότερος κόπος. Κι αυτό όχι γιατί είναι τεμπέληδες αλλά γιατί δεν βλέπουν πώς αυτή η επιπλέον προσπάθεια θα έχει πρακτικό αντίκρυσμα. Εδώ, ακόμη και σε μεταπτυχιακό επίπεδο, όπου οι φοιτητές είναι πολύ λιγότεροι και επιλέγουν οι ίδιοι να κάνουν το συγκεκριμένο πρόγραμμα, όπου επιλέγουν επίσης το συγκεκριμένο μάθημα, και πάλι, για να μελετήσουν το υλικό που τους δίνεται πρέπει οι καθηγητές να ευρίσκουν τρόπους για να τους εξαναγκάζουν να διαβάζουν π.χ. τους ζητούν να φέρνουν σε κάθε μάθημα σύντομες περιλήψεις. Στην περίπτωση αυτή έχουμε στη διάθεση των φοιτητών πολλά βιβλία και άρθρα και όμως δεν τα αξιοποιούν παρά σπάνια. Γιατί γίνεται αυτό; Στο εξωτερικό ένας μεταπτυχιακός φοιτητής ξέρει ότι αν δεν μελετήσει τη συγκεκριμένη ύλη που προσδιορίζεται θα υστερεί έναντι του συμφοιτητή του και θα υστερεί και στην αγορά εργασίας. Εδώ, ακόμη και το μεταπτυχιακό δίπλωμα έχει καταλήξει σε πολλές περιπτώσεις να είναι κι αυτό απλώς ένας τίτλος για να πάρουμε προαγωγή, αύξηση, ή να διοριστούμε. Δεν λέει πολλά γι αυτό που ο κάτοχός του ξέρει.

Ας ξαναγυρίσουμε όμως στο προπτυχιακό επίπεδο και στα συγγράμματα. Η αντικατάσταση του ενός και μοναδικού συγγράμματος από περισσότερα, όσο οι άλλες παράμετροι της εκπαιδευτικής διαδικασίας παραμένουν οι ίδιες, θα δυσκολέψει απλώς κάπως τους φοιτητές. Αυτό το καταλαβαίνουν οι φοιτητές και αντιδρούν. Οι καθηγητές θα προσπαθούν να συγκεράσουν τα δύο ή περισσότερα εγχειρίδια ισορροπώντας ανάμεσα στις διαμαρτυρίες των φοιτητών για αυξημένη ύλη και στα θέματα που θεωρούν ότι πρέπει να διδαχθούν. Η ουσία δεν θα αλλάξει. Θα δώσω ένα παράδειγμα. Πριν μερικά χρόνια, δεν ξέρω αν ισχύει ακόμη, είχε επιτραπεί στη μέση εκπαίδευση να επιλέγουν οι καθηγητές από περισσότερα του ενός βιβλία για να διδάσκουν το μάθημα. Οπότε στις πανελλαδικές εξετάσεις για την εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση γινόταν το εξής τραγελαφικό. Οι εξεταστές προσπαθούσαν να βρουν τον κοινό τόπο των επί μέρους εγχειριδίων που είχαν χρησιμοποιηθεί στα κατά τόπους σχολεία ώστε να εξασφαλιστεί η ισότιμη μεταχείριση όλων των υποψηφίων που είχαν διδαχτεί το μάθημα από διαφορετικά βιβλία. Κι αυτό γινόταν επειδή --για λόγους τυφλής "αντικειμενικότητας"-- έπρεπε η απάντηση στα θέματα να βρίσκεται αυτούσια μέσα στο βιβλίο. Έπρεπε δηλαδή η ερώτηση να είναι κοινή για όλους τους υποψηφίους, ανεξαρτήτως του βιβλίου που είχαν διδαχτεί, και η απάντηση εξ ίσου κοινή, όχι μόνο στο πνεύμα αλλά και στο γράμμα --γι αυτό και η αναζήτηση του κοινού τόπου.

Είναι καλύτερα να υπάρχουν ένα ή πολλά εγχειρίδια; Το ερώτημα αυτό δεν είναι δυνατόν να απαντηθεί γενικά και με απόλυτο τρόπο. Μπορεί να υπάρχουν εγχειρίδια τα οποία να συγκεντρώνουν στην ύλη τους πολλά και διαφορετικά θέματα, διαφορετικές προσεγγίσεις, να ανθολογούν πρωτότυπα κείμενα, να έχουν σχολιασμό και να προσφέρουν μια κατά το δυνατόν πλήρη επισκόπηση του σχετικού πεδίου. Επίσης υπάρχουν διαφορές στις επί μέρους σχολές. Στις φυσικές επιστήμες, π.χ., είναι γνωστό ότι τα εγχειρίδια, κατά κανόνα μοναδικά, έχουν καταλυτικό ρόλο στην εκπαίδευση των φοιτητών και στη συγκρότηση της επιστημονικής παράδοσης. Στη λειτουργία τους μάλιστα αποδίδεται συχνά η ομοιογένεια και η συνοχή που χαρακτηρίζει τις φυσικές και μαθηματικές επιστήμες. Στον χώρο, αντίθετα, των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών ενδείκνυται μεγαλύτερος πλουραλισμός. Αλλά και αν ακόμη υπάρχει ένα εγχειρίδιο στο εκάστοτε μάθημα, αυτό δεν είναι από μόνο του απαγορευτικό για να είναι το μάθημα ουσιαστικό. Αν υπάρχει ενδιαφέρον για το αντικείμενο και όχι απλώς για τον προβιβάσιμο βαθμό, ο καθηγητής θα μπορεί να παραπέμπει σε επιπλέον βιβλιογραφία που βρίσκεται στις βιβλιοθήκες, σε περιοδικά ή σε βιβλία, τα οποία δεν μπορούν όλα να διατίθενται δωρεάν ως συγγράμματα. Αυτό όμως σημαίνει ότι οι εξετάσεις δεν θα περιορίζονται στη συγκεκριμένη ύλη ενός εγχειριδίου και ότι οι βιβλιοθήκες, παραδοσιακές και ηλεκτρονικές, πρέπει να είναι ενημερωμένες και προσιτές. Δηλαδή να έχουν πρόσβαση οι φοιτητές σε υπολογιστές συνδεδεμένους με το Διαδίκτυο, οι βιβλιοθήκες να έχουν πρόσβαση σε ηλεκτρονικά διαθέσιμα περιοδικά, τα ίδια τα κτήρια των βιβλιοθηκών και η λειτουργία τους να είναι φιλικά προς τους χρήστες. Δηλαδή να είναι ανοιχτά όσο το δυνατόν περισσότερο, να διαθέτουν ενημερωμένο προσωπικό, να έχουν βιβλία και να έχουν χώρους φιλικούς για να μπορούν να κρατούν τους φοιτητές στους χώρους του πανεπιστημίου. Σήμερα οι πανεπιστημιουπόλεις διαθέτουν κατά κανόνα τεράστια κτίρια, σκοτεινά, με πολύ μπετόν και κάτι άθλια κυλικεία. Τίποτε δεν μπορεί να κρατήσει τους φοιτητές στις σχολές όταν τελειώνουν τις τυπικές τους υποχρεώσεις.

Μπορεί όμως να γίνει ουσιαστικό μάθημα με τους μεγάλους αριθμούς; Είναι πολύ δύσκολο, όταν μάλιστα, πέρα από το γενικό πρόβλημα της αδιαφορίας για την ουσιαστική γνώση, δεν υπάρχει το προσωπικό που θα καθοδηγήσει την αξιοποίηση αυτής της επιπλέον βιβλιογραφίας. Στη σημερινή πραγματικότητα της μαζικής τριτοβάθμιας εκπαίδευσης λύση δεν μπορεί να είναι η μείωση των φοιτητών. Θα μπορούσαν ίσως να βοηθήσουν οι μεταπτυχιακοί φοιτητές αλλά χρειάζεται, πιστεύω, και μια επανεκτίμηση της σημασίας της διδασκαλίας. Αυτό σημαίνει π.χ., ότι το διδακτικό έργο θα αξιολογείται σοβαρά στις προαγωγές των καθηγητών, ότι δεν θα υπάρχει ανοχή για "συγγράμματα" πρόχειρα ή αντιγραφές, ότι θα καλλιεργείται και θα ενθαρρύνεται ο διάλογος στην επιστημονική κοινότητα στην Ελλάδα όπου κάθε υποψία κριτικής εκλαμβάνεται ως προσωπική ύβρις, ότι θα αναπτυχθούν οι σχέσεις και οι επαφές με τη διεθνή επιστημονική κοινότητα ώστε αυτά που διδάσκονται οι φοιτητές εδώ, μέσα από το ένα ή το πολλαπλό σύγγραμμα, να έχουν σχέση με αυτά που συμβαίνουν στον κόσμο.

Παραμένει βέβαια, το μεγάλο πρόβλημα. Είτε το σύγγραμμα είναι ένα είτε πολλά, αν δεν υπάρξει η βούληση να πάψει το πανεπιστήμιο να είναι εξεταστικό κέντρο, η γνώση που θα παρέχεται θα είναι μόνο κατ όνομα γνώση. Το επιτακτικό αίτημα είναι να ουσιαστικοποιηθεί η εκπαιδευτική διαδικασία και πρέπει να ληφθούν πολλά μέτρα σε διάφορους τομείς, και εκτός πανεπιστημίου --πριν, στο λύκειο, και μετά, στον επαγγελματικό χώρο-- που θα συγκλίνουν σε αυτό.