Νόμος για την Έρευνα: Δημοσίου ή Ιδιωτικού Δικαίου

Στη συζήτηση που έχει ανοίξει γύρω από τον νέο Νόμο για την έρευνα, τίθεται το βασικό ερώτημα αν η έρευνα στο δημόσιο ερευνητικό σύστημα της χώρας μας θα πρέπει να οργανώνεται γύρω από Ερευνητικά Κέντρα Δημοσίου ή Ιδιωτικού Δικαίου. Το Υπουργείο Παιδείας έχει ουσιαστικά κάνει την δεύτερη επιλογή, την οποία υλοποιεί σταδιακά.

Είναι προφανώς δύσκολο στη σημερινή συγκυρία, να υπερασπιστείς άποψη αντίθετη με αυτή της Διαμαντοπούλου, χωρίς να ενοχοποιηθείς για ιδεοληψία, για υστεροβουλία και ύποπτος ταύτισης με τον Φωτόπουλο. Το πρόβλημα, σε μια εποχή που όλα απαξιώνονται, είναι ότι αυτή την συζήτηση αφορά έναν χώρο που ελάχιστοι γνωρίζουν, ακόμη λιγότεροι ενδιαφέρονται, αλλά πάρα πολλοί πιστεύουν ότι τον ξέρουν.

Πριν μπούμε, λοιπόν, στην ουσία της επιχειρηματολογίας θα πρέπει να ολοκληρωθεί η αποτίμηση και την περιγραγή του «άγνωστου» χώρου της ελληνικής έρευνας για τον οποίο μιλάμε. Τα Ερευνητικά Κέντρα (Ε.Κ.) της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ), παρουσιάζουν τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά ανεξάρτητα του αν είναι Δημοσίου ή Ιδιωτικού Δικαίου: (α) Αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα την τελευταία 20ετία αξιοποιώντας τον ερευνητικό χώρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, (β) για κάθε ένα ευρώ που ξοδεύεται για αυτά «φένουν» πίσω άλλα δύο, μέσω ανταγωνιστικών Ερευνητικών Προγραμμάτων, (γ) Είναι, ίσως ο μόνος χώρος ο οποίος έχει επανειλημμένα έχει υποβληθεί σε αξιολόγηση, από διεθνείς επιστημονικές επιτροπές και η αξιολόγησή του ήταν πάντα θετική για αυτά και άκρως αρνητική για την πολιτεία δ) Η έρευνα στην Ελλάδα δεν αναπτύχθηκε σχεδιασμένα, αλλά βασίστηκε στους ανθρωπους και τις προσωπικότητες που την ανέπτυξαν σε σχέση με την ζήτηση που υπήρχε δηλ. τα Ευρωπαϊκά σχέδια ερευνητικής πολιτικής.

Με πραγματικούς αριθμούς η Ελλάδα και το Σύνολο των Ερευνητικών Κέντρων σήμερα διαθέτουν γύρω στους 700 ερευνητές. Μια από τις χαμηλότερες αναλογίες ερευνητών (4.2 ερευνητές /1000 εργαζόμενους) στην Ευρωπαϊκή Ένωση (6.3/1000) και βέβαια πάρα πολύ μακράν των ΗΠΑ (9.3/1000). Η χρηματοδότηση της έρευνας από την Ελλάδα είναι (ήταν) το 0.6% του ΑΕΠ έναντι 2% της Ε.Ε. Παρόλα αυτά η παραγωγή νέας γνώσης στην Ελλάδα παρουσιάζει εκθετική αύξηση (5η σε ρυθμό αύξησης). Είναι 17η στην παραγωγή επιστημονικής γνώσης στην ΕΕ σε αναγωγή ανά 1 εκατ. Κατοίκους και 8η σε απορροφητικότητα των κοινοτικών κονδυλίων. Είναι στο Ευρωπαϊκό μέσο όρο όσο αφορά την αξία των δημοσιεύσεων της. Όλα αυτά αποτυπώνονται επίσης στο γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια έχει καταφέρει να εκδώσει διεθνούς κύρους επιστημονικά περιοδικά. Τα παραπάνω βέβαια, δεν γίνονται (κυρίως) με Ελληνικά χρήματα, αλλά με Ευρωπαϊκή χρηματοδότηση.

Η επιχειρηματολογία για την αναγκαιότητα του δημόσιου χαρακτήρα της έρευνας είναι μάλλον εύκολος. Ιδίως π.χ. σε θέματα που άπτονται συμφερόντων, πολιτικής, και διαχείρισης, η ιδιωτική έρευνα (τύπου π.χ. ΠΑΚΟΕ) εύκολα μπορεί να παρέχει κατά παραγγελία αποτελέσματα και να λαϊκίζει με στόχο τα έσοδα.

Η συζήτηση μετατοπίζεται στο αν το θεσμικό καθεστώς της Δημόσιας έρευνας θα είναι Δημοσίου ή Ιδιωτικού δικαίου. Και εδώ εύκολα «κλείνουν τα αυτιά». Όμως εύκολα θα μπορούσε να δει κάποιος, ότι η μετατροπή σήμερα των ερευνητικών κέντρων σε Ιδιωτικού δικαίου, δεν μπορεί παρά να έχει ως στόχο να μειωθούν οι επιχορηγήσεις και το δηλούμενο ως δημόσιο προσωπικό. Για να είμαστε κυνικοί και με βάση όσα προαναφέρθηκαν οφείλουμε να απαντήσουμε σε μια βασική νέο- ελληνική ερώτηση «so what?»

Είναι λοιπόν αναγκαίο να κάνουμε μια αποτίμηση της Ελληνικής Ερευνητικής άνοιξης, ώστε να δούμε τί πρέπει να κρατήσουμε και τί πρέπει να αλλάξουμε. Τα βασικά επιχειρήματα για Ερευνητικά Κέντρα Ιδιωτικού Δικαίου είναι η ευελιξία, η ανταγωνιστικότητα, η αποφυγή συσσώρευσης «άχρηστου» προσωπικού και η αποτελεσματικότητά τους.

Από τα πρώτα πράγματα που έμαθα στο Δημοτικό είναι ότι πρέπει να συγκρίνουμε όμοια πράγματα, κάτι που συνήθως σπανίζει όλο και περισσότερο στις συζητήσεις. Ας προσπαθήσουμε εδώ να τηρήσουμε τη βασική αυτή αρχή. Τα βασικά ερωτήματα που συνήθως τίθενται είναι

Η διαδρομή των τελευταίων χρόνων έδειξε ότι τα Ιδιωτικού Δικαίου Κέντρα ήταν πιο αποτελεσματικά;

Προφανώς το ΙΤΕ στην Κρήτη είναι ένα λαμπρό παράδειγμα της Ελληνικής έρευνας. Από την άλλη όμως η Γεωργική έρευνα όλο το προηγούμενο διάστημα υπήρξε υπό καθεστώς Ιδιωτικού Δικαίου. Τα αρνητικά αποτελέσματα από την κατάσταση του ΕΘΙΑΓΕ είναι πλέον αναγνωρισμένα. Αντίθετα τα περιορισμένα τμήματα της γεωργικής έρευνας που «θεραπεύτηκαν» εντός της ΓΓΕΤ από Δημοσίου Δικαίου Κέντρα, έχουν δώσει άριστα δείγματα διεθνούς επιστημονικής αναγνώρισης, καινοτομίας, πατεντών.

Μήπως λοιπόν το πρόβλημα δεν είναι το νομικό καθεστώς αλλά το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας τους και η προώθηση του Ενιαίου Χώρου παιδείας και έρευνας που έχει αναδείξει η ανανεωτική αριστερά; Μήπως αυτό που χρειαζόμαστε είναι μια γενναία αναδιάταξη με την υπαγωγή του συνόλου της έρευνας σε ένα σύγχρονο φορέα με ένα σύγχρονο καθεστώς; Κάτι που δεν συμβαίνει με τον ψευδεπίγραφο «Καλλικράτη της έρευνας» που επιχειρείται σήμερα.

Τα ιδιωτικού Δικαίου έχουν μεγαλύτερη απορροφητικότητα και εισροές από ερευνητικά προγράμματα;

1. Αν συγκρίνουμε ομοειδούς αντικειμένου κέντρα Δημοσίου και Ιδιωτικού Δικαίου, εύκολα διαπιστώνουμε ότι τα Δημοσίου Δικαίου κέντρα έχουν την δυνατότητα να αποσπούν περισσότερα προγράμματα, με λιγότερα λεφτά ανά πρόγραμμα, και τελικά μεγαλύτερη απόλυτη εισροή κονδυλίων. Οι ανταγωνιστές μας στην Ευρώπη έχουν τον βασικό κορμό της έρευνας τους να χρηματοδοτείται σε μεγάλο ποσοστό της από δημόσιους πόρους, ανεξάρτητα αν είναι ιδιωτικού ή δημοσίου δικαίου και έχουν αξιόλογη χρηματοδότηση από τον ιδιωτικό παράγοντα. Στην Ελλάδα και τα δύο αυτά απουσιάζουν και είναι προφανές ότι θα απουσιάζουν και στο άμεσο μέλλον. Το καθεστώς ΝΠΙΔ απλά θα μας κάνει πιο ακριβούς και λιγότερο ανταγωνιστικούς, ιδίως όσους διαθέτουν ακριβές υποδομές.

2. Αν συγκρίνουμε μεταξύ τους Κέντρα του ίδιου τομέα, με αναγωγή ανά ερευνητή το αποτέλεσμα (σύμφωνα με την τελευταία διεθνή αξιολόγηση των Κέντρων) δείχνει ότι δεν υπάρχουν διαφορές που εντοπίζονται στο διαφορετικό νομικό καθεστώς.

Είναι τα Ιδιωτικού Δικαίου κέντρα αποτελεσματικότερα στην διαχείριση;

Υπάρχουν πολλά τεχνικά παραδείγματα που θα μπορούσαν να το υποστηρίξουν. Ταυτόχρονα όμως η σημερινή συγκυρία έχει αναδείξει τα όρια και προβλήματά

1. Σε πολλά Ιδιωτικού δικαίου Κέντρα οι περικοπές στην χρηματοδότηση, οδήγούν στην λεηλάτηση των ερευνητικών προγραμμάτων, με αποτέλεσμα να είναι προβληματική η ολοκλήρωσή τους, ακόμη και η συμμετοχή στις διεθνείς τους συναντήσεις.

2. Πολλά Ιδιωτικού Δικαίου Κέντρα αδυνατούν να απορροφήσουν την ευρωπαϊκή χρηματοδότηση προγραμμάτων που έχουν κερδίσει, γιατί με την μείωση της επιδότησης δεν καλύπτουν την ελληνική συμμετοχή. Το αποτέλεσμα είναι να επιστρέφονται χρήματα πίσω στην Ευρωπαϊκή Ένωση και να περιορίζεται το φυσικό αντικείμενο των προγραμμάτων.

3. Η Ελλάδα δεν υλοποιεί τις ευρωπαϊκές ερευνητικές της υποχρεώσεις, χάνοντας λεφτά και πληρώνοντας πρόστιμα.

Στα παραπάνω θα πρέπει να προστεθούν τρία ακόμη σοβαρά στοιχεία:

1) Τα Δημοσίου Δικαίου Ερευνητικά Κέντρα έχουν ακριβές υποδομές (ερευνητικά σκάφη, αντιδραστήρες, τηλεσκόπια, συστήματα πρόγνωσης) που όμως «φέρνουν» πίσω τα λεφτά τους. Οι υποδομές αυτές δεν μπορούν να συντηρηθούν υπό το καθεστώς ΝΠΙΔ. Αυτός είναι και ο λόγος που τα Ιδιωτικού Δικαίου Κέντρα αποποιούντο, κατά το παρελθόν, δραστηριότητες που απαιτούν τέτοιες «ακριβές» υποδομές.

2) Τα Ιδιωτικού Δικαίου Ερευνητικά Κέντρα, είναι ουσιαστικά σε ένα σημαντικό μέρος τους Δημόσιο. Γιατί ένα σημαντικό κομμάτι του Ερευνητικού τους Δυναμικού είναι ταυτόχρονα Καθηγητές Παν/μιου και ένα σημαντικό τμήμα της Ερευνητικής τους Δραστηριότητας απολαμβάνει τη στήριξη του Δημοσίου περιβάλλοντος των ΑΕΙ.

3) Τον τελευταίο χρόνο έχουν γίνει σημαντικά βήματα για την δημιουργία ενός Ενιαίου Χώρου Έρευνας και Εκπαίδευσης. Είναι απαραίτητο τα συστατικά χαρακτηριστικά του Ενιαίου Χώρου (Παν/μια και Ε.Κ.) να διέπονται από ενιαίο θεσμικό πλαίσιο. Στην αντίθετη περίπτωση ενοποιούμε δύο χώρους ασύμμετρα, όπου ο Δημόσιος θα είναι υπερκυρίαρχος του άλλου, όπως εξ’ άλλου διαφαίνεται και από την προηγούμενη παρατήρηση.

Από όλα τα παραπάνω, εκτός από το ότι είναι ένας φόρος τιμής στους ερευνητές Ιδιωτικού Δικαίου και για τις συνθήκες ανάπτυξής τους, νομίζω ότι προκύπτει πασίδηλα ότι το σημερινό πρόβλημα της έρευνας στην Ελλάδα δεν είναι το νομικό της καθεστώς. Είναι η πολυδιασπορά της, το θεσμικό της πλαίσιο και η χρηματοδότησή της. Τα δύο νομικά καθεστώτα μπορούν να συνδυαστούν για μέγιστη αποτελεσματικότητα. Το πρότυπο για αυτή την ενοποίηση το έχουμε ήδη στα ΑΕΙ. Δημοσίου Δικαίου Ερευνητικά Κέντρα με Ιδιωτικού Δικαίου οργανισμούς που αντικαθιστούν τους Ειδικούς λογαριασμούς.

Δυστυχώς σήμερα το ερώτημα Δημοσίου ή Ιδιωτικού Δικαίου Ερευνητικά Κέντρα, ταυτίζεται, σήμερα, με το ερώτημα αν η Ελλάδα θα επενδύσει ή να συρρικνώσει την έρευνα και την καινοτομία. Το πραγματικό ερώτημα είναι ποιο από τα δύο «καθεστώτα» θα αποτρέψει την περαιτέρω μείωση της σημερινής χρηματοδότησης στην έρευνα (ακόμα και σε μια πτωχευμένη χώρα). Η ερευνητική δραστηριότητα στην Ελλάδα δεν ήταν ποτέ μια πραγματική επιλογή της πολιτείας ή της κοινωνίας. Δυστυχώς, σήμερα, αυτό που συζητάμε είναι το πώς ΔΕΝ θα την συρρικνώσουμε. Το αν θα αλλάξουμε αυτή την επιλογή είναι και πάλι σήμερα μπροστά μας.