Ο συνταγματολόγος Αντώνης Μανιτάκης δημοσίευσε πρόσφατα ένα κείμενο όπου εκθέτει τους λόγους απόρριψης του Ευρωσυντάγματος ("Όχι στο Ευρωσύνταγμα, Ναι σε μια άλλη Ευρώπη", Αυγή "Ενθέματα", 6 Μαρτίου 2005 και (αναδημοσίευση) Ο Πολίτης (τεύχος αρ. 130).

Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Μανιτάκης γράφει για το Ευρωσύνταγμα. Έχει γράψει κι έχει πει τα περισσότερα και εγκυρότερα για το απορριπτέον του Ευρωσυντάγματος. Χωρίς τη δική του συμβολή (και τη συμβολή του Άγγελου Ελεφάντη) η κεντρική θέση - θεμέλιο ήδη μιας αριστερής επιχειρηματολογίας υπέρ του "όχι" στο Ευρωσύνταγμα --"Το ’Σύνταγμα’ της Ευρώπης αντιμέτωπο με την εθνική και λαϊκή κυριαρχία" -- δεν θα φάνταζε τόσο ακαταμάχητη (βλέπε και το βιβλίο του που φέρει αυτόν τον τίτλο, εκδόσεις Παπαζήση, 2004).

Η θέση, πάντως, ότι αυτό το Ευρωσύνταγμα είναι αντιμέτωπο της εθνικής και της λαϊκής κυριαρχίας (καθ’ όσον δεν είναι παρά μια διεθνής διακρατική συνθήκη με συνταγματικό μανδύα), καθώς και το ότι η Ευρώπη δεν μπορεί να είναι ενωμένη ουσιαστικά με κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα και κοινή ευρωπαϊκή συνείδηση "ελλείψει ευρωπαϊκού λαού" ως πολιτικού υποκειμένου (Ελεφάντης), δεν συνεπάγονται --σώνει και καλά-- ένα βροντερό "όχι στο Ευρωσύνταγμα", όπως προτείνεται στο άρθρο του Αντώνη Μανιτάκη και υιοθετείται από τα "Ενθέματα" και το περιοδικό Ο Πολίτης. [Τα "Ενθέματα" και Ο Πολίτης μας καλούν, όσοι συμφωνούμε, να προσυπογράψουμε αυτό το κείμενο με υπέρτιτλο "Διακήρυξη Ευρωπαίων πολιτών"].

Προσυπογράφουμε ή όχι το "όχι στο Ευρωσύνταγμα" του Μανιτάκη; Ας το συζητήσουμε.

Σε πρώτη ανάγνωση, από τη σκοπιά της αριστεράς, από τη σκοπιά της ανανεωτικής αριστεράς που δεν παραιτείται από το στόχο υπέρβασης της διακρατικής λογικής και προσβλέπει στη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού δήμου, το "όχι στο Ευρωσύνταγμα" φαντάζει προφανές. Φαντάζει αλλά δεν είναι. Σταχυολογώ ορισμένα χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το κείμενο του Μανιτάκη (οι υπογραμμίσεις είναι δικές μου):

Α) "Ο στόχος τους είναι παραπλανητικός, θέλουν στο όνομα του συντάγματος να διαιωνίσουν και να νομιμοποιήσουν αυτό που υπάρχει σήμερα".

Β) "Μας ζητούν να προσχωρήσουμε ιδεολογικά και να δεχθούμε πολιτικά τους βασικούς στόχους και τις πολιτικές της Ε.Ε., έτσι όπως είναι τώρα".

Γ) "Θέλουν στο όνομα της ιερής και ένδοξης λέξης ’Σύνταγμα’ να παγιώσουν και να νομιμοποιήσουν αυτό που υπάρχει".

Δ) "Καθιερώνεται για την Ευρώπη ένα κλειστό και αμετάβλητο, οικονομικό και κοινωνικό καθεστώς, που δεν είναι ανοικτό στο μέλλον, ούτε ευέλικτο στις εξελίξεις".

Ποιος αριστερός είναι πρόθυμος να ευνουχιστεί νομιμοποιώντας ad infinitum αυτό που υπάρχει; Κανένας. Συνεπώς, "όχι" δαγκωτό στο Ευρωσύνταγμα.

Ανάγκη στήναι, όμως, για να μην καταπιούμε αμάσητα τα παραπάνω. Ας τα αναμασήσουμε με μια δεύτερη ανάγνωση κι ας αναρωτηθούμε. Το μέλλον δεν είναι, έτσι κι αλλιώς, ανοικτό και αστάθμητο; Μπορεί, από μόνη της, αυτή η νέα ευρωπαϊκή συνθήκη, προϊόν παζαρέματος των ισχυρών της Ε.Ε. για την αποτελεσματικότερη συνύπαρξή τους, η οποία "αυτοαποκαλείται Σύνταγμα" (όπως ορθά γράφει ο Μανιτάκης), να παγιώσει εσαεί αυτό που υπάρχει σήμερα; Δεν θα είναι αυτό το Ευρωσύνταγμα το προηγούμενο του επομένου; Είναι, άραγε, ανυπέρβλητο εμπόδιο η απαιτούμενη ομοφωνία των κρατών - μελών για την όποια μελλοντική τροποποίηση ή/και αναθεώρηση του Ευρωσυντάγματος, σε περίπτωση που τα πράγματα πιέσουν για κάτι τέτοιο; Εν πάση περιπτώσει, αν εγκριθεί και επικυρωθεί αυτό το Ευρωσύνταγμα (όπερ είναι το πιθανότερο, παρά τα όποια "όχι"), τι θα εισπράξουμε από το δικό μας "όχι" Πώς θα εισπραχθεί το "όχι στο Ευρωσύνταγμα" (το δικό μας και των όποιων άλλων); Τι θα συμβεί στην περίπτωση (απίθανη, αλλά ενυπάρχουσα) απόρριψης του Ευρωσυντάγματος; Πριν απαντήσουμε στα ανωτέρω και σε άλλα συναφή ερωτήματα, αξίζει να υπενθυμίσουμε κάποια πράγματα γνωστά και ήδη τετριμμένα.

Τα Συντάγματα φιλοδοξούν να επιβάλουν μια πολιτική και κοινωνική ευταξία εκφράζοντας (μετουσιωμένα μέσω των συγκεκριμένων άρθρων τους) τον υφιστάμενο συσχετισμό δυνάμεων και γενικώς την υπάρχουσα κάθε φορά πραγματικότητα. Αυτό επιχειρείται, σε πρώτο επίπεδο, και με το προτεινόμενο Ευρωσύνταγμα: κωδικοποίηση των υφισταμένων ευρωπαϊκών συνθηκών και βελτίωση του τρόπου λήψης των αποφάσεων για αποτελεσματικότερη λειτουργία των κοινοτικών οργάνων, ιδίως μετά τη διεύρυνση. Δεν πρόκειται για ένα Σύνταγμα αντάξιο των ιστορικών Συνταγμάτων (αποτέλεσμα αγώνων ή/και επαναστάσεων ανεξαρτητοποίησης ή/και κατάργησης της μοναρχικής εξουσίας, αστικής κυρίως κοπής, αλλά και προλεταριακής - κομμουνιστικής). Πρόκειται για μια ευρωπαϊκή διακρατική συνθήκη, πιο ισχυρή και πιο φιλόδοξη από τις υπάρχουσες: ένα βήμα προς την πολιτική ενοποίηση της Ε.Ε., ένα βήμα προς την άσκηση κοινής εξωτερικής πολιτικής, ένα βήμα μείωσης των πολιτικών - πολιτειακών και δημοκρατικών ελλειμμάτων της Ε.Ε. Πρόκειται για ένα "Σύνταγμα", εντός εισαγωγικών, που δεν προτείνεται από ένα ενιαίο ευρωπαϊκό λαό, ίσως όμως επιδράσει καταλυτικά στην ανάδυση μιας κάποιας ευρωπαϊκής κοινωνίας πολιτών, ενός κάποιου ευρωπαϊκού δήμου. Πρόκειται για το ογκωδέστερο και λεπτομερέστερο Σύνταγμα του κόσμου (448 άρθρα, περίπου 1.000 σελίδες), που δεν είναι δυνατόν να παρουσιαστεί εδώ. Αναφέρουμε, απλώς, μερικά χαρακτηριστικά στοιχεία του, όπως η "αρχή της ανοικτής οικονομίας της αγοράς με ελεύθερο ανταγωνισμό", με κάποιες ασαφείς κοινωνικές δεσμεύσεις, όπως η Χάρτα Θεμελιωδών Δικαιωμάτων και Ισότητας ανδρών και γυναικών, όπως η "προαγωγή της ειρήνης", η "ελευθερία, ασφάλεια και δικαιοσύνη", η "βιώσιμη ανάπτυξη και η προστασία του περιβάλλοντος" και πολλά άλλα, τα περισσότερα των οποίων τα ιστορικά Συντάγματα άφηναν στη δικαιοδοσία της νομοθετικής εξουσίας. Εν πάση περιπτώσει, σε πρώτο επίπεδο, αυτό το "Σύνταγμα" δεν είναι --από τη σκοπιά μας-- χειρότερο από τις υπάρχουσες συνθήκες, αλλά δεν είναι και ένα Σύνταγμα με το οποίο θα συμφωνούσε ένας αριστερός. Το ξαναλέμε: ας όψεται ο υφιστάμενος συσχετισμός δυνάμεων. Είναι ένα "Σύνταγμα" των κυρίαρχων τάξεων της Ε.Ε.

Το θέμα δεν εξαντλείται εδώ. Σε δεύτερο επίπεδο, το Ευρωσύνταγμα "έρχεται να καλύψει ’μετωνυμικά’" τα ελλείμματα: να διαμορφώσει "ένα ιδεολογικό - συμβολικό σύμπαν, ’ως εάν’ να υπήρχε το κράτος (Ε.Ε.), που δεν υπάρχει, να νομιμοποιήσει, συμβολικά, χειρισμούς, που η έλλειψη ουσιαστικής νομιμοποίησης αφήνει έκθετους, αυθαίρετους, που στην πραγματικότητα δεν είναι παρά φανερώματα βουλησιαρχίας" (Άγγελος Ελεφάντης, Ο Πολίτης, τεύχος 122. Οι υπογραμμίσεις δικές μου). Πράγματι, κάπως έτσι έχουν τα πράγματα. Θα ήταν, όμως, δυνατό να είναι κι αλλιώς; Απαντώ με τη γλώσσα του "δυνατού": όχι.

Ο Αντώνης Μανιτάκης και ο Άγγελος Ελεφάντης, ο καθένας με τον τρόπο του και σε διαφορετικό βαθμό, δεν θέλουν να μιλήσουν και να αποφασίσουν βάσει του "δυνατού", αλλά βάσει του "δέοντος". Θα έπρεπε, λένε, να προϋπάρχουν οι όροι και η βούληση τόσο των κρατών όσο και των λαών για τη συγκρότηση ευρωπαϊκού κράτους, για να έχει νόημα το Ευρωσύνταγμα. Το σύνταγμα έχει νόημα μόνον αν στηρίζεται στη θέληση του λαού ως ενιαίου σώματος, αν συμπυκνώνει την εκπεφρασμένη λαϊκή βούληση, υποστηρίζουν.

Γράφει ο Μανιτάκης ότι "η πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης ή θα γίνει με τη συμμετοχή των λαών της Ευρώπης ή δεν θα γίνει ποτέ". Ας περιμένουμε, λοιπόν, τη συμμετοχή των λαών της Ευρώπης. Έως τότε, "όχι στο Ευρωσύνταγμα", όχι μόνο στο συγκεκριμένο που δεν και του γούστου μας αλλά και σε κάθε άλλο κατασκευασμένο "στο όνομα των πολιτών της Ευρώπης", αγνοώντας τη συντακτική εξουσία των λαών της. Η πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης να γίνει όπως πρέπει, δεόντως, και γι’ αυτό τρικλοποδιά σε κάθε αντιδεοντολογικό βολονταρισμό.

Είναι γεγονός πως οι μισοί Ευρωπαίοι (ίσως και περισσότεροι, όπως έδειξε το πρόσφατο δημοψήφισμα για το Ευρωσύνταγμα στην Ισπανία) αδιαφορούν για το "ναι" ή "όχι" στο Ευρωσύνταγμα. Το ενδιαφέρον τους για τα κοινά ζητήματα της Ε.Ε., αλλά και γι’ αυτά των χωρών τους, είναι περιορισμένο (πλην των θεμάτων ειδικού ενδιαφέροντος για την κάθε επιμέρους κατηγορία πολιτών, παραδείγματος χάριν, οι αγροτικές επιδοτήσεις για τους αγρότες~ ειδικά θέματα οικονομικής φύσης και όχι γενικότερα πολιτικά - πολιτειακά και δημοκρατικά). Ας μην μιλήσουμε, δε, για την αδιαφορία τους για την αριστερά. Τι να κάνουμε, λοιπόν; Θα ταμπουρωθούμε πίσω από το "όχι στο Ευρωσύνταγμα", περιμένοντας το "δέον γενέσθαι", την αφύπνιση και τη συμμετοχή των πολλών που "σταδιακά, βήμα-βήμα" θα χτίσουν μιαν "άλλη Ευρώπη" Θα περιμένουμε τη γένεση ενός ευρωπαϊκού λαού;

Αν σπάσει ο διάβολος το ποδάρι του και απορριφθεί αυτό το Ευρωσύνταγμα, η πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης θα αρχειοθετηθεί. Διαφωνώ με τον Μανιτάκη που γράφει πως "η απόρριψη του Ευρωσυντάγματος είναι όρος και προϋπόθεση για να συγκροτηθεί ένα κίνημα ευρωπαϊκό που..." (υπογραμμίζω). Θα έπρεπε να συμβαίνει το αντίστροφο. Θα έπρεπε να υπάρχει ήδη ένα ευρωπαϊκό κίνημα αντάξιο του φορτίου, όχι απλώς ενός στείρου "όχι" αλλά επιβολής μιας άλλης προοπτικής. Τέτοιο κίνημα δεν υπάρχει. Αν απορριφθεί το Ευρωσύνταγμα, αυτό θα έρθει από αλλού, όχι από την αριστερά. Η μη συμμετοχή και η σημερινή αδιαφορία των πολλών θα πάρει τότε μεγαλύτερες διαστάσεις. Διότι δεν θα έχει διαμορφωθεί, σ’ αυτή την περίπτωση, ούτε καν εκείνο το ευκταίο (και όχι απευκταίο και κολάσιμο, σύμφωνα με τους υποστηρικτές του "όχι"): "ένα ιδεολογικό - συμβολικό σύμπαν ’ως εάν’ να υπήρχε το κράτος (της Ε.Ε.)". Ένα τέτοιο ιδεολογικό - συμβολικό σύμπαν είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να τονωθεί, αν τονωθεί, το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων για την Ευρώπη τους.

Αυτή η απόρριψη, αντί να ανοίξει το δρόμο για μιαν "άλλη Ευρώπη", όπως δεν τον άνοιξε εδώ και δεκαετίες, θα ανατροφοδοτήσει τον επαρχιωτισμό μας, τον εθνικισμό μας, την υφέρπουσα μιζέρια μας. Θα αφήσει ακόμη πιο ελεύθερο το πεδίο για τους εξωτερικούς και εσωτερικούς αντιπάλους της ευρωπαϊκής ενοποίησης.

Αλλά και στην περίπτωση, που είναι και η πιθανότερη, έγκρισης του Ευρωσυντάγματος παρά το δικό μας (και όποιων άλλων) "όχι", δεν θα εισπράξουμε παρά μια τραυματισμένη προσπάθεια πολιτικής ενοποίησης. Οι αντίπαλοι της πολιτικής ενοποίησης της Ε.Ε. (κυρίως οι ΗΠΑ) θα εισπράξουν, ασφαλώς, ασμένως και το δικό μας "όχι". Εμείς, δε, από πρωταγωνιστές της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης θα φαντάζουμε --παρά τις προθέσεις μας, αλλά λόγω του μαξιμαλισμού μας, για να μην πω του αριστερισμού μας-- ουραγοί του αντιευρωπαϊσμού.

Η όλη επιχείρηση της ευρωπαϊκής οικονομικής και πολιτικής ενοποίησης ήταν και είναι μια επιχείρηση "από τα πάνω" και όχι "από τα κάτω". Αυτή η επιχείρηση ήταν και είναι μια πρωτότυπη και μοναδική στην ιστορία συνένωση κρατών, που ίσως δεν θα καταφέρει να γίνει Ομοσπονδία και ίσως παραμείνει κάτι διαφορετικό από Συνομοσπονδία. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η Ευρώπη παραμένει η μόνη αξιόλογη περιοχή του πλανήτη για μια ζωή καλύτερη εδώ από οπουδήποτε αλλού, παραμένει το μονάκριβο πεδίο των αγώνων μας για περισσότερη κοινωνική αλληλεγγύη, περισσότερη δημοκρατία, για μια μεταεθνική οντότητα ικανή να υπερασπίζεται την ειρήνη και να πρωτοστατεί στη διάσωση του πλανήτη από τις οικολογικές καταστροφές, τέλος, παραμένει το μονάκριβο πεδίο της όποιας σοσιαλιστικής προοπτικής. Ο άνεμος του νεοφιλελευθερισμού δεν σάρωσε τα πάντα την Ευρώπη. [Θα ήθελα εδώ να σημειώσω πως ο νεοφιλελευθερισμός συνεπάγεται, μεταξύ άλλων, και τον "ελεύθερο ανταγωνισμό". Δεν ισχύει, όμως, και το αντίστροφο. Ο ελεύθερος ανταγωνισμός δεν συνεπάγεται τον νεοφιλελευθερισμό. Ας μην μας σηκώνεται η τρίχα επειδή στο προτεινόμενο Ευρωσύνταγμα θεσμοθετείται ο ελεύθερος ανταγωνισμός. Ένας ελεύθερος ανταγωνισμός, εντός ορίων, έχει και τα καλά του, παραδείγματος χάριν έναντι των μονοπωλιακών καταστάσεων στην ιδιωτική και στην κρατική οικονομική ζωή. Όπως σημείωνε και ο Λένιν, επικρίνοντας τον Μπουχάριν (1919), "η μετάβαση από τον ανταγωνισμό στο μονοπώλιο είναι, στο πολιτικό πεδίο, μετάβαση από τη δημοκρατία στην αντίδραση", εκτιμώντας πως το ιμπεριαλιστικό στάδιο εξαφανίζει οτιδήποτε θετικό θα μπορούσε να έχει ο ανταγωνισμός, όπως "το πνεύμα της επιχείρησης, η ενέργεια, οι θαρραλέες πρωτοβουλίες", συμπληρώνοντας πως μόνο στο σοσιαλισμό αυτά τα θετικά χαρακτηριστικά κυριαρχούν "σε μια μαζική κλίμακα" (Dictionnaire Critique du Marxisme, σελ. 217)].

Τελειώνω με την επισήμανση πως το δίλημμα δεν είναι, απλώς, "ναι" ή "όχι" σ’ αυτό το Ευρωσύνταγμα, "ναι" ή "όχι" σ’ αυτό το βήμα πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης. Δεν υπάρχει κανένα άλλο βήμα, προς την πιο ορθή ή την πιο λαθεμένη κατεύθυνση, ώστε να έχουμε την πολυτέλεια της επιλογής. Για να μη μασάμε τα λόγια μας, το δίλημμα είναι: Ναι ή Όχι στην Ευρώπη; Ας σταθούμε πολιτικά απέναντι σ’ αυτό το δίλημμα, ας μην ακυρώσουμε την, εν πολλοίς, ορθή κριτική μας και για το περιεχόμενο του Ευρωσυντάγματος και για την επιχείρηση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης πέφτοντας στην παγίδα της "υπερκριτικής" ή στην παγίδα του αναχωρητισμού για μια "άλλη Ευρώπη". Ας εκμεταλλευτούμε την πολιτική ευκαιρία, τον καιρόν, λέγοντας "Ναι στην Ευρώπη".

Λέγοντας "Ναι στην Ευρώπη" μέσω του "Ναι στο Ευρωσύνταγμα", λέμε "ναι" στην προοπτική μιας Ε.Ε. αντιστάθμισμα των ΗΠΑ, λέμε "όχι" στο χειρότερο: το κάθε κράτος μόνο του, αδύναμο ν’ ανοίξει το δρόμο για έναν καλύτερο κόσμο, έρμαιο των ΗΠΑ. Τέλος, λέγοντας "Ναι στην Ευρώπη" μέσω του "Ναι στο Ευρωσύνταγμα" δεν κλείνουμε από τώρα την προοπτική μιας μεταεθνικής Ευρώπης, την προοπτική ξυπνήματος των λαών της Ευρώπης για μια "άλλη Ευρώπη".

Μακάρι να έχουμε την ευκαιρία να τεθεί και στη χώρα μας αυτό το Ευρωσύνταγμα στην κρίση ενός δημοψηφίσματος, ώστε να κουβεντιάσουμε πληρέστερα και ευρύτερα τα ευρωπαϊκά ζητήματα.