Εβδομήντα και ένα χρόνια μετά την ίδρυσή του, το ΕΑΜ μπορεί να μας προσφέρει μερικά πολύτιμα διδάγματα που αφορούν και στο παρόν και στο μέλλον.

Το ΕΑΜ, που σαν σήμερα ιδρύθηκε σε ένα σπιτάκι στο Λυκαβηττό από τους εκπρόσωπους τεσσάρων κομμάτων της Αριστεράς, υπήρξε φαινόμενο μοναδικό στη σύγχρονη ιστορία μας. Καμιά άλλη οργάνωση δεν γνώρισε ποτέ τέτοιαν απήχηση. Δεν βρέθηκε να έχει στους κόλπους της δύο σχεδόν εκατομμύρια Έλληνες – και μάλιστα υπό συνθήκες όχι απλώς παρανομίας αλλά σκλαβιάς, όταν η οποιαδήποτε αντιστασιακή δράση κινδύνευε να αποβεί μοιραία για εκείνον που την αναλάμβανε. Καμιά άλλη οργάνωση δεν είχε τόσο λαμπρή υστεροφημία, με τρία τουλάχιστον κατοπινά μαζικά κόμματα – την προδικτατορική ΕΔΑ, τοπολύτιμα διδάγματα που αφορούν και στο παρόν και στο μέλλον.

Πασόκ και τον σημερινό Σύριζα – να εμφανίζονται σαν κληρονόμοι της.

Το πρώτο είναι ότι η αντίσταση – η υπεράσπιση των λαϊκών ελευθεριών και δικαιωμάτων – έχει νόημα και ελπίδα ακόμα κι όταν το παιχνίδι μοιάζει οριστικά χαμένο. Τον πρώτο καιρό της Κατοχής, ενώ ο Χίτλερ κυριαρχούσε στην Ευρώπη, αρκετά επιφανή και πολιτικοποιημένα πρόσωπα στην Ελλάδα υποστήριζαν ότι το να σηκώσεις κεφάλι στους κατακτητές μόνο να βλάψει μπορεί, προκαλώντας αιματηρά αντίποινα εκ μέρους τους, δυσκολεύοντας περαιτέρω την καθημερινότητα του λαού. Η παθητική αυτή αντίληψη χρησίμευσε ως άλλοθι και για αρκετούς από όσους συμμετείχαν ή υπηρέτησαν τις δοσίλογες κυβερνήσεις. Στο μεταξύ, η αντίσταση είχε απελευθερώσει σημαντικό κομμάτι της χώρας.

Το δεύτερο δίδαγμα είναι ότι η αντίσταση δεν περιορίζεται στην ένοπλη αναμέτρηση. Μια από τις πρώτες δράσεις που ανέλαβε το ΕΑΜ, μέσω της θυγατρικής του «Εθνικής Αλληλεγγύης», ήταν η ανακούφιση των λιμοκτονούντων πληθυσμών. Το σύνθημα «Κανείς άλλος Έλληνας να μην πεθάνει από την πείνα» έγινε εν πολλοίς πράξη. Δημιουργώντας δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης, το ΕΑΜ έφερε τρόφιμα από την ύπαιθρο και τα διένειμε στους κατοίκους των πόλεων, δίχως βέβαια να απαιτεί από όσους σώζονταν να είναι ή να γίνουν μέλη του.

Το τρίτο δίδαγμα είναι ότι οι πιο κρίσιμες και τραγικές ιστορικές περίοδοι μπορούν να αποδειχθούν και οι πιο γόνιμες. Υπό την αιγίδα του ΕΑΜ, οργανώθηκαν εκλογές όπου για πρώτη φορά συμμετείχαν –με δικαίωμα του εκλέγειν αλλά και του εκλέγεσθαι- και οι γυναίκες. Στην Ελεύθερη Ελλάδα, οι αγροτικοί πληθυσμοί είχαν την ευκαιρία να πρωτοέρθουν σε επαφή με το θέατρο, να γευτούν μια διαφορετική αντίληψη για την παιδεία και για τον πολιτισμό, να επιχειρήσουν κάποια έστω βήματα αυτοοργάνωσης. Ο κορυφαίος νομοδιδάσκαλος Αλέξανδρος Σβώλος, ο χαρισματικός χειρουργός Πέτρος Κόκκαλης, ο σπουδαίος συγγραφέας Δημήτρης Χατζής, ο Μάνος Κατράκης κι άλλοι πολλοί από τον ανθό συμμετείχαν στην απόπειρα εθνικής αναγέννησης.

Το τέταρτο και οδυνηρότερο δίδαγμα είναι πως το καλό μοιραία (;) συνυπάρχει με το κακό. ΄Οτι τα πρόσωπα και τα κινήματα που πρωταγωνιστούν στην Ιστορία διαθέτουν αντιφατική φύση, εμπεριέχουν και την άρνηση των ευγενών τους ιδεών. Από το ΕΑΜ δεν ξεπήδησε μονάχα η σωτήρια «Εθνική Αλληλεγγύη» αλλά και η δολοφονική ΟΠΛΑ, που οι πρακτικές της δεν διέφεραν από τις πρακτικές της ακροδεξιάς οργάνωσης Χι ή –για να το φέρουμε στις μέρες μας- των εμπρηστών της Marfin. Ο Άρης Βελουχιώτης ήταν ο θρυλικός πρωτοκαπετάνιος, ο εμψυχωτής μυριάδων σκλαβωμένων Ελλήνων. Παράλληλα όμως ευθυνόταν (είτε με πράξη είτε με ανοχή) για την εξόντωση του δημοκρατικού, αντιστασιακού συνταγματάρχη Ψαρρού. Όσο παρασυρόταν το ΕΑΜ στο πνεύμα της εμφύλιας σύρραξης, με σκοπό τη μονοπώληση της εξουσίας, τόσο έχανε τον αρχικό του ενωτικό χαρακτήρα και αποξένωνε τις πλατιές μάζες των οπαδών του. Η μέγιστη ήττα του ΕΑΜ δεν ήταν η αποτυχία του να πρωταγωνιστήσει –όπως θα του άξιζε- στη μεταπολεμική Ελλάδα αλλά το ότι κατέληξε να αποτελεί τον ένα πόλο του αιματηρότατου διχασμού.

Υπήρξε το ΕΑΜ αριστερή οργάνωση; Εάν ως Αριστερά εννοούμε τον μαρξισμό-λενινισμό όπως μάλιστα τον ερμήνευε ο Στάλιν, τη δίχως όρους και όρια ταξική πάλη με τελικό σκοπό τη δικτατορία του προλεταριάτου, τότε το ΕΑΜ στην ακμή του όχι απλώς υπερέβαινε αλλά και ακύρωνε μια τέτοια στενόμυαλη και στενόκαρδη αντίληψη. Εάν ως Αριστερά αντιλαμβανόμαστε τον διαρκή αγώνα για διεύρυνση της Δημοκρατίας, πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής, τότε ναι: Το ΕΑΜ, στα καλύτερα του, το ΕΑΜ που αξίζει να θυμόμαστε και να τιμούμε, στάθηκε η ευγενέστερη και παλλαϊκότερη έκφανση της Ελληνικής Αριστεράς.

Υ.Γ. Και κάτι προσωπικό: Το γεγονός πως ο πατέρας του πατέρα μου ήταν ο ένας από τους τέσσερις ιδρυτές του ΕΑΜ με κάνει εξαιρετικά υπερήφανο. Καθένας υποκλίνεται στους εφέστιους θεούς του. Κανένας όμως -ούτε πρόσωπο ούτε πολιτικός οργανισμός- δεν διαθέτει προνομιακή σχέση με το κλέος του παρελθόντος. Η Ιστορία ανήκει σε όλους και είναι ανοιχτή σε όλες τις ερμηνείες. Όσοι πήραν στα σοβαρά τους εαυτούς τους ως κληρονόμους, αποκλειστικούς συνεχιστές είτε φρουρούς κάποιας προγονικής κιβωτού, σύντομα αυτογελοιοποιήθηκαν.