Από το 2004 μέχρι σήμερα οι κυβερνήσεις Ελλάδας και Κύπρου εγκατέλειψαν τη «στρατηγική Ελσίνκι» και άφησαν τα προβλήματά τους με την Τουρκία να λιμνάζουν. Σήμερα το Κυπριακό και οι διαφορές στις θάλασσες έγιναν πιο βαθιές και τοξικές από ποτέ, μισό αιώνα μετά την εισβολή του ’74. Ιδίως για την Κύπρο, που βυθίζεται στη διχοτόμηση. Η αδράνεια, η καταφυγή στον λαϊκισμό δεν άφησαν τίποτα παγωμένο

ΑΝΑΛΥΣΗ*

Το Κυπριακό έχει πάρει τη χειρότερη τροπή του από το ’74. Η εξωτερική πολιτική του προέδρου Ν. Αναστασιάδη σε συνδυασμό με τις πολιτικές επιλογές εκείνου και των συνεργατών του στην κυβέρνηση για εννιά χρόνια σε κρίσιμα ζητήματα του Κυπριακού έχουν σωρεύσει πολλαπλά αδιέξοδα. Στα ερείπια του διαλυμένου πολιτικού τοπίου και τη δημόσια κριτική συχνά λένε: «Και τι θέλετε να κάνουμε με την προκλητική Τουρκία του Ερντογάν, που θέλει δύο κράτη;»

Το ερώτημα που θέτει η κυπριακή κυβέρνηση φανερώνει την αλήθεια -την τραγική κατάσταση ένα βήμα πριν από τη διχοτόμηση- και τη σκοπιμότητα – τις ευθύνες και την αδυναμία της να αντιδράσει. Με μηδενική αξιοπιστία διεθνώς η Λευκωσία μοιάζει να ενδιαφέρεται περισσότερο να διαχειριστεί την κοινή γνώμη παρά να εξετάσει τις αστοχίες της εξωτερικής πολιτικής της.

Οι προεδρικές εκλογές το 2023 ίσως αποβούν ορόσημο για αναστροφή της κατάστασης. Μια νέα κυπριακή ηγεσία μπορεί να ξαναχτίσει την εξωτερική και ευρωπαϊκή πολιτική της, με ειλικρινή προσήλωση και αξιοπιστία στον ΟΗΕ στην επιδίωξη λύσης, αλλά ταυτόχρονα και με μια νέα προσέγγιση στην Ε.Ε. απέναντι στην Τουρκία, την αντίπαλό της: από την αδιέξοδη σύγκρουση και τις ανεδαφικές κυρώσεις στην υπό όρους στήριξη της σύμπραξης της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Ενωση. Ο κορυφαίος δε όρος είναι η πρόοδος για την επίλυση του Κυπριακού.

Ελσίνκι - Κοπεγχάγη

Δεν είναι η πρώτη φορά που η Κύπρος και η Ελλάδα καλούνται να αντιμετωπίσουν το κρίσιμο αυτό δίλημμα «τι να κάνουμε με την Τουρκία». Η δεκαετία του ’90 είχε το ίδιο κεντρικό ζήτημα εξωτερικής πολιτικής μέσα σε θερμά επεισόδια και σοβαρές εντάσεις με την κεμαλιστική Τουρκία. Η τότε εμπειρία -απολύτως χρήσιμη για σήμερα- συνοψίζεται σε δύο στιγμιότυπα.

Το βράδυ της 11ης Δεκεμβρίου 1999 έκλεινε μια μαραθώνια διαπραγμάτευση στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Ελσίνκι. Ο πρέσβης Αριστείδης Αγαθοκλής βγαίνει από τη σύνοδο και περιτριγυρισμένος από δημοσιογράφους θυμίζει πρώτα τον Γιάννο Κρανιδιώτη, διαβάζει τα συμπεράσματα για την Κύπρο και την Τουρκία και σχολιάζει με νόημα: «Λες και γράφτηκαν από ελληνικό χέρι…».

Τρία χρόνια μετά, μεσημέρι της 13ης Δεκεμβρίου 2002, ο πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης περπατά μαζί με τον Νίκο Θέμελη σε μια πλατεία της Κοπεγχάγης και πέφτουν τυχαία πάνω σε ομάδα Κύπριων δημοσιογράφων. Μόλις είχε κλείσει η σύνοδος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και είχε ασυνήθιστα καλό καιρό αντί για παγερό χειμώνα. Ο Θέμελης μας αναγνωρίζει, μας πλησιάζει και λέει: «Σήμερα είναι ηλιόλουστη μέρα για την Κύπρο…».

Οι δυο σταθμοί -Ελσίνκι και Κοπεγχάγη- επισφράγισαν τη διπλωματική στρατηγική της εποχής: η Κύπρος «κλείδωσε» το 1999 την ένταξή της στην Ε.Ε. χωρίς η προηγούμενη λύση του Κυπριακού να είναι προϋπόθεση. Η δυναμική για λύση του Κυπριακού στη βάση της Διζωνικής, Δικοινοτικής Ομοσπονδίας (ΔΔΟ) -ένα κράτος, μία φωνή στην Ε.Ε.- χτύπησε στο ζενίθ. Στην Κοπεγχάγη συμφωνήθηκε η Συνθήκη Προσχώρησης της Κύπρου και το Πρωτόκολλο 10: ένταξη νομικά όλης της επικράτειας της Κύπρου στην Ε.Ε. με αναστολή του ενωσιακού δικαίου στο κατεχόμενο τμήμα έως την επίλυση του Κυπριακού.

Η Τουρκία αναγορεύτηκε υποψήφια για ένταξη στην Ε.Ε. το 1999 στο Ελσίνκι και έλαβε ημερομηνία για έναρξη διαπραγματεύσεων ένταξης το 2002 στην Κοπεγχάγη για τα τέλη του 2004. Υπό δύο ελληνικού κεντρικού ενδιαφέροντος προϋποθέσεις: πρώτον, να συμβάλει στην επίλυση του Κυπριακού με βάση τις προτάσεις του ΟΗΕ και, δεύτερον, να έχει μέχρι τότε λύσει τις διαφορές της για το Αιγαίο με προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης.

Από το 2004 μέχρι σήμερα οι κυβερνήσεις Ελλάδας και Κύπρου εγκατέλειψαν τη «στρατηγική Ελσίνκι» και άφησαν τα προβλήματά τους με την Τουρκία να λιμνάζουν. Σήμερα το Κυπριακό και οι διαφορές στις θάλασσες έγιναν πιο βαθιές και τοξικές από ποτέ, μισό αιώνα μετά την εισβολή του ’74. Ιδίως για την Κύπρο, που βυθίζεται στη διχοτόμηση. Η αδράνεια, η καταφυγή στον λαϊκισμό δεν άφησαν τίποτα παγωμένο. Η Τουρκία πολλαπλασίασε την ισχύ της. Η Ε.Ε. έχει επίσης αναπροσαρμόσει τις προτεραιότητές της. Από τις διαπραγματεύσεις ένταξης της Τουρκίας «ανοιχτού τέλους» η Ε.Ε. επιδιώκει την ειδική προνομιακή σχέση.

Αλλαγή πλεύσης

«Είναι καιρός να εξετάσουμε ένα “paradigm shift”» έναντι της Τουρκίας εισηγείται ο Παναγιώτης Ιωακειμίδης, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρώην πρέσβης στο ΥΠΕΞ. Υπάρχουν πλέον κι άλλοι στην Αθήνα και τη Λευκωσία που βλέπουν καθαρά τα «τοξικά κατάλοιπα» της εξωτερικής πολιτικής Αναστασιάδη - Χριστοδουλίδη και των χειρισμών στο Κυπριακό, το Βαρώσι, τις ΑΟΖ, την τύχη του EastMed.

Η Τουρκία σήμερα επιμένει για αναβίωση των διαπραγματεύσεων ένταξης, που πάγωσαν ουσιαστικά από το 2012. Θέλει τη «θετική ατζέντα» με την Ε.Ε. ως αφετηρία: ενισχυμένη τελωνειακή ένωση, σταδιακή απελευθέρωση της βίζας. Προσβλέπει σε συμμετοχή σε νέες δομές της Ε.Ε., όπως η αμυντική συνεργασία PESCO. Οι συζητήσεις αυτές δεν προχώρησαν ιδιαίτερα από το 2016, αλλά το ζωτικό υλικό υπάρχει. Ενισχύονται δε από τις βαθιές οικονομικές σχέσεις αλληλεξάρτησης, το μεταναστευτικό ζήτημα και εσχάτως το ρευστό γεωστρατηγικό περιβάλλον – Μέση Ανατολή, τώρα και το Ουκρανικό.

Στις Βρυξέλλες υπάρχει γενική συναίνεση να προχωρήσουν με την Τουρκία, αλλά οι άμεσα ενδιαφερόμενοι, Κύπρος και Ελλάδα, δεν ανοίγουν τα χαρτιά τους και κινδυνεύουν να περιθωριοποιηθούν. Ο Τούρκος πρόεδρος Ταγίπ Ερντογάν στην ετήσια σύναξη των πρεσβευτών της Ε.Ε. στην Αγκυρα (13/1) επανέφερε με επίταση το τουρκικό ενδιαφέρον, με ευελιξία πάνω σε όλα τα ζητήματα, περιλαμβανομένων και των σχέσεων με την Ελλάδα, κάνοντας μια κατηγορηματική εξαίρεση: το… Κυπριακό!

Η ευθύνη στους Κυπρίους

Για πρώτη φορά αναλογεί στους Κυπρίους περισσότερη ευθύνη να κινηθούν, αν θέλουν να αποφύγουν τη διχοτόμηση. Αν το πράξουν οι Κύπριοι, οι ελληνικές κυβερνήσεις μάλλον θα ακολουθήσουν γιατί οι περιπλοκές στις σχέσεις με την Τουρκία μόνο ζημιές αφήνουν πίσω τους. Τα γεγονότα και ντοκουμέντα της προηγούμενης εποχής (Ελσίνκι - Κοπεγχάγη) έδειξαν ότι η ελληνική κυβέρνηση ήταν εκείνη -ήδη από την εποχή Πάγκαλου, αλλά κυρίως επί πρωθυπουργίας Κώστα Σημίτη- που τράβηξε το κουπί για να μπει η Κύπρος στις μεγάλες ευρωπαϊκές εξελίξεις. Το πέτυχε γιατί τελικά έπεισε τη Λευκωσία, επί Γλαύκου Κληρίδη, να τερματίσει τις περιπέτειες (ρωσικοί πύραυλοι S300) και να στραφεί στην επίλυση. Παράλληλα η Αθήνα ανέλαβε το κύριο βάρος της διαπραγμάτευσης για τη μεγάλη διεύρυνση και των σχέσεων Τουρκίας - Ε.Ε. ξεμπλοκάροντας το Κυπριακό από τη διχοτομική πολιτική Ντενκτάς.

Καθώς κλείνει τον πολιτικό κύκλο του, δεν μπορεί να αναμένει κανείς κάτι διαφορετικό από τον Ν. Αναστασιάδη. Η θητεία του στα μάτια των Ευρωπαίων φέρει το στίγμα της αποτυχίας του Κραν Μοντανά, την καταπόνηση διαδικασιών της Ε.Ε. για δήθεν κυρώσεις, τα χρυσά διαβατήρια και την εκτεταμένη διαφθορά.

Μια νέα κυπριακή ηγεσία χρειάζεται να αποδείξει ότι έχει στρατηγική λύσης του Κυπριακού. Η «αλλαγή παραδείγματος» έναντι της Τουρκίας στην Ε.Ε. και μια χωρίς άξονες ανταγωνισμού προσέγγιση στα ζητήματα ενέργειας της Ανατολικής Μεσογείου είναι τα «καυτά ζητήματα». Η διασύνδεσή τους με τις ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες -τη «θετική ατζέντα» και την πρόταση περιφερειακής διάσκεψης για την ενέργεια- συνιστούν ευκαιρία για ανασύνταξη. Αυτές οι πρωτοβουλίες θα μπορούσαν να έχουν τη στήριξη της Λευκωσίας με αντάλλαγμα την παράλληλη πρόοδο για την επίλυση του Κυπριακού: να ανακτηθούν όσα η Κύπρος κέρδισε με κόπο μέχρι το Κραν Μοντανά το 2017. Η κυπριακή κυβέρνηση χρειάζεται επίσης να δει μέσα από ένα καθαρό ευρωπαϊκό άνοιγμα την Τουρκοκυπριακή Κοινότητα. Οποιος πρόεδρος δεν είναι διατεθειμένος να ακουμπήσει στα δύσκολα, θα γίνει απλώς ο τελευταίος διαχειριστής της διχοτόμησης του νησιού.