Πιστεύετε στην πρόοδο;

Ο Σάιμον Κούπερ, αρθρογράφος των Financial Times και συγγραφέας ενός από τα ωραιότερα βιβλία για το ποδόσφαιρο που έχω διαβάσει (Football against the enemy- για όποιον ενδιαφέρεται), ζει στο Παρίσι. Λίγα βήματα από το σπίτι του είναι ένα παλιό καφέ που ονομάζεται Le Progres. Η Πρόοδος. «Φαντάζομαι στα τραπεζάκια του, πριν έναν αιώνα, να μαζεύονται σοσιαλιστές με τα καπέλα και τα περιποιημένα μουστάκια τους, άνδρες που πίστευαν στην πρόοδο, να συζητούν για την ανύψωση των φτωχών»- έγραφε πριν δέκα χρόνια, το 2012, σ ένα άρθρο όπου υποστήριζε ότι η πίστη στην ιδέα του προόδου, μια ιδέα που γεννήθηκε τον 18ο αιώνα, «υποχωρεί σταθερά τις τελευταίες δεκαετίες κι έχει φθάσει στο ναδίρ». Κανείς από τους θαμώνες του καφέ δεν πιστεύει, έγραφε, ότι η επόμενη γενιά θα ζήσει καλύτερα από την προηγούμενη. Και όποιος πιστεύει ακόμη στην δύναμη της πολιτικής να ανυψώνει την ανθρωπότητα, κινδυνεύει να χαρακτηριστεί εκκεντρικός. Οι άνθρωποι ελπίζουν ακόμη, αλλά μόνον σε μια πρόοδο ατομική ή οικογενειακή. Σαν η ιδέα της προόδου να έχει «ιδιωτικοποιηθεί».

Δέκα χρόνια αργότερα, ο Κούπερ επανέρχεται στο αγαπημένο του καφέ και στο θέμα του άρθρου του, ακόμη πιο απαισιόδοξος. Όταν ο μέσος Άγγλος, γράφει, θα κερδίζει το 2026 λιγότερα, σε πραγματικούς όρους, απ’ ότι το 2008, κανείς πια δεν πιστεύει ούτε καν στην ιδέα της προσωπικής ή οικογενειακής του προόδου. Κανείς δεν περιμένει ότι τα παιδιά του θα ζήσουν καλύτερα από τον ίδιον. Με την κλιματική κρίση να προελαύνει ανεμπόδιστη, το κόστος ζωής να εκτοξεύεται και τον πόλεμο στην Ουκρανία να έχει επαναφέρει την πυρηνική απειλή, η ιδέα της προόδου μοιάζει οριστικά νεκρή. «Η νέα φιλοδοξία του ανθρώπου, σε συλλογικό και προσωπικό επίπεδο» δεν είναι πια η πρόοδος, είναι «να αποφύγουμε την απόλυτη καταστροφή».

Μα αν οι άνθρωποι δεν πιστεύουν πια στην δυνατότητα της προόδου, αν η ελπίδα του ανόδου έχει δώσει την θέση της στον μεγάλο φόβο, τον φόβο της πτώσης, τι περιθώριο έχουν οι πολιτικές δυνάμεις που, παραδοσιακά, προσδιορίζονται «προοδευτικές»; Που θα βρούν ακροατήριο οι δυνάμεις της Αριστεράς, σε όποια εκδοχή τους; Τα τελευταία χρόνια, τα μεγάλα λαϊκά κινήματα στην Δύση, υποστηρίζει ο Κούπερ, δεν υπόσχονται το μέλλον. Υπόσχονται το παρελθόν, «την επιστροφή σε έναν περασμένο χρυσό αιώνα», που ο καθένας διαφορετικά ορίζει, μα πάντως είναι πάντοτε μια εποχή φανταστικής ευτυχίας, πριν την παγκοσμιοποίηση.

Ξαναδιάβαζα το άρθρο (FT 19.5.22), στο φως των δημοσκοπήσεων για τις αυριανές, κοινοβουλευτικές εκλογές στην Γαλλία. Η εκλογική Γαλλία (δηλαδή το μισό παρά κάτι του ενήλικου πληθυσμού που θα πάει να ψηφίσει) χωρίζεται σε τρία σχεδόν ίσα μέρη. Η «μακρονική» παράταξη του κέντρου συγκεντρώνει 28% , σύμφωνα με προχθεσινή δημοσκόπηση. Στα όρια του στατιστικού λάθους, στο 27,5%, μετριέται η ενωμένη Αριστερά υπό τον Μελανσόν. Και οι δύο εκδοχές εθνικιστικής και ξενοφοβικής ακροδεξιάς, της Λεπέν και του Ζεμούρ, είναι στο 25,5%. Κυριακή κοντή γιορτή. Σε λίγες ώρες οι δημοσκοπήσεις θα επιβεβαιωθούν ή θα διαψευστούν. Κι έπειτα το γαλλικό σύστημα δύο γύρων για την εκλογή των βουλευτών θα ευνοήσει, λογικά, τους υποψήφιους του κέντρου έναντι εκείνων της άκρας δεξιάς ή της μελανσονικής αριστεράς. Ακόμη κι αν η αριστερά έρθει πρώτη σε ψήφους είναι αδύνατον να έχει πλειοψηφία. Μπορεί όμως να δυσκολέψει τον σχηματισμό προεδρικής πλειοψηφίας.

Έστω κι έτσι, η εικόνα της προεκλογικής Γαλλίας, η άνοδος της ως πρόσφατα παροπλισμένης αριστεράς, η οποία παίρνει από την Λεπέν τον ρόλο της αντιπολίτευσης που αντιστέκεται στην ηγεμονία του φιλελεύθερου κέντρου, κάνει πολλούς (περισσότερο εκτός παρά εντός Γαλλίας) να μιλούν για την επιστροφή ή την ανάσταση της αριστεράς. Ανασταίνεται μαζί της και η χαμένη πίστη στην πρόοδο; Προσοχή- αντιλέγουν οι επικριτές: Το πρόγραμμα της NUPES, της Νέας Λαϊκής, Οικολογικής και Κοινωνικής Ενότητας (κατώτερος μισθός στα 1400 ευρώ, σύνταξη στα 60, έξοδος από το ΝΑΤΟ, «ανυπακοή» στην Ευρωπαϊκή Ένωση) μοιάζει περισσότερο να νοσταλγεί ένα εξιδανικευμένο παρελθόν παρά να διεκδικεί ένα διαφορετικό μέλλον. Και η συγκρότησή της η ίδια, ισοδυναμεί με το τέλος της σοσιαλδημοκρατίας στην Γαλλία.

Η σοσιαλδημοκρατία, έλεγε ο Ζακ Ντελόρ, είναι προϊόν ενός διπλού συμβιβασμού- κεφαλαίου και εργασίας, κράτους και αγοράς. Οι όροι του συμβιβασμού αυτού γίνονται όλο και δυσκολότεροι, επειδή ο συσχετισμός μεταξύ των δύο πόλων γίνεται όλο και πιο άνισος, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 80, όπως διαπίστωσε ο Φρανσουά Μιτεράν, όταν υποχρεώθηκε να «νερώσει» το κοινό πρόγραμμα της αριστεράς. Οι διεθνείς, πολιτικές και τεχνολογικές, εξελίξεις από το 1989 κι ύστερα έκαναν τον κλασσικό συμβιβασμό ακόμη δυσκολότερο. Αδύνατον σχεδόν. Ο περίφημος «τρίτος δρόμος» του Μπλερ και του Σρέντερ ήταν μια απόπειρα να δοθεί απάντηση στην δυσκολία, με όρους «ρεαλισμού», κρατώντας ζωντανή την ιδέα του σοσιαλδημοκρατικού συμβιβασμού στον κατώτερο παρονομαστή. Η κυριαρχία, αργότερα, σε πολλές χώρες, στο εσωτερικό της αριστεράς, των πιο «ριζοσπαστικών» και «αντικαπιταλιστικών» ρευμάτων της, ήταν, κατά κάποιο τρόπο, μια απελπισμένη παραίτηση από την διεκδίκηση καν ενός σοσιαλδημοκρατικού συμβιβασμού. Τώρα, ο ριζοσπάστης Μελανσόν να σέρνει πίσω του σ έναν σχεδόν ευρώ-σκεπτικιστικό πρόγραμμα το κατ’ εξοχήν ευρωπαϊκό, αλλά εκλογικά συντετριμμένο, Σοσιαλιστικό κόμμα της Γαλλίας- να ένα καλό παράδειγμα αυτής της αλλαγής. Που μοιάζει να είναι η άλλη όψη της παραίτησης από την πίστη στην πρόοδο, για την οποία γράφει ο Σάιμον Κούπερ.

Κι όμως. Μπορεί και να μην είναι έτσι. Η πρόοδος, έγραφε ο Όργουελ σε πιο αισιόδοξες εποχές, δεν είναι αυταπάτη. Συμβαίνει, πραγματοποιείται. Μόνο που συνήθως εξελίσσεται με πιο αργό ρυθμό απ’ ότι περιμένουμε και πάντα απογοητεύει τις προσδοκίες μας. Το θέμα, συνεπώς, ίσως είναι να πιστέψουν ξανά οι «προοδευτικοί» στην ιδέα της προόδου. Και να προσδιορίσουν ξανά το περιεχόμενό της. Θεωρητική συζήτηση; Δεν είμαι σίγουρος. Ίσως είναι μάλιστα εντελώς πρακτική, πολιτικά στην επερχόμενη μακρά εκλογική μας μάχη. Η περί προόδου συζήτηση ίσως κυριαρχήσει και σ εμάς, τόσο στον προσδιορισμό του πρωτεύοντος εκλογικού διλήμματος- της επιλογής κυβέρνησης- όσο και στην έκβαση του δευτερεύοντος- της επιλογής αντιπολίτευσης.