Η ολιστική αντιμετώπιση των εξαρτήσεων είναι σήμερα επείγουσα κοινωνική ανάγκη
Δημήτρης Κολοκάθης*, Ανδρέας Κρεμμύδας**, Δήμος Φωτόπουλος***, Γιώργος Παναγής****, Η Εφημερίδα των Συντακτών, Δημοσιευμένο: 2022-06-24
Η τρέχουσα πολιτική έχει οδηγήσει σε υποστελέχωση και απαξίωση των δομών για τις εξαρτήσεις, ενώ κατά κύριο λόγο χαρακτηρίζεται από ευκαιριακές, με επικοινωνιακά κριτήρια δράσεις και παρεμβάσεις, οι οποίες δεν εντάσσονται σε κανενός είδους συνεκτικό σχεδιασμό, ούτε λαμβάνουν υπόψη τις τοπικές κοινωνίες και τις ανάγκες τους. Είναι προφανές πως η σημερινή κυβερνητική πολιτική είτε αδυνατεί είτε αδιαφορεί να παρουσιάσει ένα ολοκληρωμένο και συνεκτικό σχέδιο για την ολιστική αντιμετώπιση των εξαρτήσεων
Οι εξαρτήσεις αποτελούν ένα σύνθετο βιο-ψυχο-κοινωνικό φαινόμενο, γι’ αυτό και αποτελεί διαχρονικά ένα δύσκολο και πολύπλοκο πεδίο της δημόσιας υγείας για τη χάραξη και άσκηση πολιτικής. Οι εξαρτήσεις δεν περιλαμβάνουν μόνο την προβληματική σχέση των ανθρώπων με ουσίες -νόμιμες όπως το αλκοόλ ή παράνομες όπως τα οπιοειδή- αλλά και με συμπεριφορές, όπως ο τζόγος, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια ή το διαδίκτυο. Η βαρύτητα των εξαρτητικών συμπεριφορών εξαρτάται επίσης από την ηλικία, το είδος της εξάρτησης και τη διάρκεια της εξαρτητικής σχέσης, το κοινωνικό περιβάλλον και την ψυχική και σωματική υγεία των ατόμων.
Η επιτυχής αντιμετώπισή τους απαιτεί παρεμβάσεις σε όλα τα επίπεδα που συνιστούν την προβληματική του εξαρτημένου ατόμου: την ψυχική και σωματική του υγεία, την κοινωνική του ένταξη, τα ζητήματα διαβίωσης, εκπαίδευσης/κατάρτισης, εργασίας και τα ζητήματα που σχετίζονται με τον νόμο. Σε μεγάλο μέρος των εξαρτημένων εμφανίζεται παράλληλα ψυχιατρική συννοσηρότητα (διπλή διάγνωση), ενώ κατά γενική ομολογία ένας σημαντικός αριθμός αυτών των ατόμων βιώνουν έντονο στίγμα και αποκλεισμό, αντιμετωπίζοντας προβλήματα πρόσβασης στην περίθαλψη.
Στην Ελλάδα λειτουργεί ένα εκτεταμένο δίκτυο οργανισμών και υπηρεσιών που προσφέρουν υπηρεσίες στο πεδίο των εξαρτήσεων ήδη από τη δεκαετία του ’80, το οποίο δραστηριοποιείται σε όλους τους τομείς που αγγίζουν την προβληματική των εξαρτήσεων, από την πρόληψη και τη μείωση βλάβης μέχρι την απεξάρτηση. Με τις διαφορετικές προσεγγίσεις και μεθόδους που ακολουθούν, ο καθένας οργανισμός/φορέας χωριστά είναι σημαντικός και όλοι μαζί αποτελούν δυνητικά την απαραίτητη βάση για τη δημιουργία ενός αποτελεσματικού πλέγματος υπηρεσιών, στο πλαίσιο μιας ολιστικής εθνικής πολιτικής για τις εξαρτήσεις. Αυτό αποτελεί σήμερα επείγουσα κοινωνική αναγκαιότητα.
Η σημερινή κυβερνητική πολιτική για τις εξαρτήσεις απέχει πολύ από την ανταπόκριση σε αυτήν την αναγκαιότητα. Οπως και σε άλλους τομείς, η τρέχουσα πολιτική έχει οδηγήσει σε υποστελέχωση και απαξίωση των δομών για τις εξαρτήσεις, ενώ κατά κύριο λόγο χαρακτηρίζεται από ευκαιριακές, με επικοινωνιακά κριτήρια δράσεις και παρεμβάσεις, οι οποίες δεν εντάσσονται σε κανενός είδους συνεκτικό σχεδιασμό, ούτε λαμβάνουν υπόψη τις τοπικές κοινωνίες και τις ανάγκες τους.
Είναι προφανές πως η σημερινή κυβερνητική πολιτική είτε αδυνατεί, είτε αδιαφορεί να παρουσιάσει ένα ολοκληρωμένο και συνεκτικό σχέδιο για την ολιστική αντιμετώπιση των εξαρτήσεων.
Το πεδίο των εξαρτήσεων έχει ανάγκη από τολμηρές παρεμβάσεις και μια νέα αρχιτεκτονική, στο πλαίσιο της δημόσιας υγείας. Προτεραιότητα πρέπει να αποτελέσει η καθολική πρόσβαση του πληθυσμού σε όλες τις σχετικές υπηρεσίες που χρειάζεται και η χάραξη μιας ανθρωποκεντρικής πολιτικής με έμφαση στη φροντίδα και στις ανάγκες του πληθυσμού που θα στοχεύει στην εξάλειψη των κοινωνικών και υγειονομικών ανισοτήτων και θα συμβάλλει ουσιαστικά στην κατεύθυνση της κοινωνικής ένταξης. Μόνο τότε θα μπορούμε να μιλάμε για μια ολιστική πολιτική για την αντιμετώπιση των εξαρτήσεων.
Απαραίτητα στοιχεία μιας τέτοιας αρχιτεκτονικής είναι:
■ Ενα νέο αποκεντρωμένο θεσμικό πλαίσιο σχεδιασμού πολιτικής σε εθνικό και τοπικό επίπεδο και ένα λειτουργικό μοντέλο συντονισμού των εθνικών οργανισμών και των δομών του πεδίου στη βάση ενός συμπεριληπτικού Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τις εξαρτήσεις.
■ Η τομεοποίηση των υπηρεσιών αντιμετώπισης των εξαρτήσεων (τοπικό επίπεδο - συνεργασία στο πεδίο) και η δημιουργία ενιαίων πρωτοκόλλων αξιολόγησης και παραπομπής περιστατικών μεταξύ των δομών (θεραπευτικό επίπεδο – εξατομικευμένη αντιμετώπιση περιστατικών).
■ Η αποποινικοποίηση της χρήσης ουσιών και η αντιμετώπιση του εξαρτημένου πολίτη ως ατόμου που χρειάζεται ιατρική, ψυχολογική και κοινωνική φροντίδα και όχι ως παραβάτη. Θεωρούμε ότι χρειάζεται άμεσα να ανοίξει η συζήτηση αυτή, με την παράλληλη θεσμοθέτηση διαδικασιών που θα οδηγούν τον εξαρτημένο που θέλει στις κατάλληλες γι’ αυτόν δομές αντιμετώπισης της εξάρτησης.
■ Η αξιολόγηση και πιστοποίηση των υπηρεσιών αντιμετώπισης των εξαρτήσεων με βάση εθνικές προδιαγραφές. Το έργο και η λειτουργία όσων ιδιωτικών δομών αδειοδοτηθούν πρέπει να αξιολογείται και να παρακολουθείται στενά στο πλαίσιο του εθνικού σχεδιασμού. Παράλληλα οφείλει να αναπτυχθεί ένα εθνικό σύστημα επαγγελματικής πιστοποίησης των εργαζομένων στο πεδίο.
■ Η αναβάθμιση και ενίσχυση του υφιστάμενου δικτύου υπηρεσιών και η επέκτασή του ώστε να καλύπτονται οι σύγχρονες ανάγκες: α) υπηρεσίες για αλκοόλ και συμπεριφορικές εξαρτήσεις όπως το διαδίκτυο, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια και τα τυχερά παιχνίδια, β) έγκαιρη παρέμβαση σε νέους που βρίσκονται σε αρχικά στάδια ανάπτυξης εξαρτητικών συμπεριφορών, γ) διασφάλιση στέγασης και αξιοπρεπούς διαβίωσης ατόμων χωρίς υποστηρικτικό περιβάλλον σε όλα τα στάδια της κινητοποίησης/θεραπείας δ) εφαρμογή μικτών θεραπευτικών παρεμβάσεων για πληθυσμούς που το χρειάζονται.
Η διασύνδεση των υπηρεσιών αντιμετώπισης των εξαρτήσεων μεταξύ τους, αλλά και με τα συστήματα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας, στη βάση ενός εθνικού σχεδίου και προδιαγραφών λειτουργίας, είναι η κόκκινη κλωστή που βρίσκεται πίσω από την αναγκαία και ριζοσπαστική αναθεώρηση της ασκούμενης πολιτικής για τις εξαρτήσεις στην Ελλάδα.
Τα παραπάνω δεν εξαντλούν προφανώς τη συζήτηση γύρω από μια αποτελεσματική και ανθρωποκεντρική εθνική πολιτική για τις εξαρτήσεις και σίγουρα οποιαδήποτε πολιτική δεν μπορεί να εφαρμοστεί χωρίς την ουσιαστική ενίσχυση των χειμαζόμενων οργανισμών και την αποκατάσταση των πληγμάτων που έχουν υποστεί στη δομή και τη λειτουργία τους. Αποτελούν όμως αναγκαίους πυλώνες για τη δημιουργία ενός πλέγματος δημόσιων υπηρεσιών για τις εξαρτήσεις που θα απαντά συνολικά στις σύγχρονες ανάγκες της κοινωνίας.
Η φετινή παγκόσμια ημέρα ενάντια στα ναρκωτικά ας γίνει αφετηρία διαλόγου και όχι αφορμή για επικοινωνιακές φιέστες με συνθήματα που δεν λένε τίποτα.
*εκπαιδευτικός/κοινωνιολόγος, πρόεδρος Συλλόγου Εργαζομένων στο ΚΕΘΕΑ
**σύμβουλος τοξικοεξαρτήσεων, υπεύθυνος Κέντρου Κοινωνικής Επανένταξης ΚΕΘΕΑ ΝΟΣΤΟΣ
***ψυχίατρος Εξαρτήσεων, πρώην αντιπρόεδρος Δ.Σ. ΟΚΑΝΑ
****ψυχολόγος, καθηγητής Βιοψυχολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης, πρώην μέλος Δ.Σ. ΟΚΑΝΑ
Οι εξαρτήσεις αποτελούν ένα σύνθετο βιο-ψυχο-κοινωνικό φαινόμενο, γι’ αυτό και αποτελεί διαχρονικά ένα δύσκολο και πολύπλοκο πεδίο της δημόσιας υγείας για τη χάραξη και άσκηση πολιτικής. Οι εξαρτήσεις δεν περιλαμβάνουν μόνο την προβληματική σχέση των ανθρώπων με ουσίες -νόμιμες όπως το αλκοόλ ή παράνομες όπως τα οπιοειδή- αλλά και με συμπεριφορές, όπως ο τζόγος, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια ή το διαδίκτυο. Η βαρύτητα των εξαρτητικών συμπεριφορών εξαρτάται επίσης από την ηλικία, το είδος της εξάρτησης και τη διάρκεια της εξαρτητικής σχέσης, το κοινωνικό περιβάλλον και την ψυχική και σωματική υγεία των ατόμων.
Η επιτυχής αντιμετώπισή τους απαιτεί παρεμβάσεις σε όλα τα επίπεδα που συνιστούν την προβληματική του εξαρτημένου ατόμου: την ψυχική και σωματική του υγεία, την κοινωνική του ένταξη, τα ζητήματα διαβίωσης, εκπαίδευσης/κατάρτισης, εργασίας και τα ζητήματα που σχετίζονται με τον νόμο. Σε μεγάλο μέρος των εξαρτημένων εμφανίζεται παράλληλα ψυχιατρική συννοσηρότητα (διπλή διάγνωση), ενώ κατά γενική ομολογία ένας σημαντικός αριθμός αυτών των ατόμων βιώνουν έντονο στίγμα και αποκλεισμό, αντιμετωπίζοντας προβλήματα πρόσβασης στην περίθαλψη.
Στην Ελλάδα λειτουργεί ένα εκτεταμένο δίκτυο οργανισμών και υπηρεσιών που προσφέρουν υπηρεσίες στο πεδίο των εξαρτήσεων ήδη από τη δεκαετία του ’80, το οποίο δραστηριοποιείται σε όλους τους τομείς που αγγίζουν την προβληματική των εξαρτήσεων, από την πρόληψη και τη μείωση βλάβης μέχρι την απεξάρτηση. Με τις διαφορετικές προσεγγίσεις και μεθόδους που ακολουθούν, ο καθένας οργανισμός/φορέας χωριστά είναι σημαντικός και όλοι μαζί αποτελούν δυνητικά την απαραίτητη βάση για τη δημιουργία ενός αποτελεσματικού πλέγματος υπηρεσιών, στο πλαίσιο μιας ολιστικής εθνικής πολιτικής για τις εξαρτήσεις. Αυτό αποτελεί σήμερα επείγουσα κοινωνική αναγκαιότητα.
Η σημερινή κυβερνητική πολιτική για τις εξαρτήσεις απέχει πολύ από την ανταπόκριση σε αυτήν την αναγκαιότητα. Οπως και σε άλλους τομείς, η τρέχουσα πολιτική έχει οδηγήσει σε υποστελέχωση και απαξίωση των δομών για τις εξαρτήσεις, ενώ κατά κύριο λόγο χαρακτηρίζεται από ευκαιριακές, με επικοινωνιακά κριτήρια δράσεις και παρεμβάσεις, οι οποίες δεν εντάσσονται σε κανενός είδους συνεκτικό σχεδιασμό, ούτε λαμβάνουν υπόψη τις τοπικές κοινωνίες και τις ανάγκες τους.
Είναι προφανές πως η σημερινή κυβερνητική πολιτική είτε αδυνατεί, είτε αδιαφορεί να παρουσιάσει ένα ολοκληρωμένο και συνεκτικό σχέδιο για την ολιστική αντιμετώπιση των εξαρτήσεων.
Το πεδίο των εξαρτήσεων έχει ανάγκη από τολμηρές παρεμβάσεις και μια νέα αρχιτεκτονική, στο πλαίσιο της δημόσιας υγείας. Προτεραιότητα πρέπει να αποτελέσει η καθολική πρόσβαση του πληθυσμού σε όλες τις σχετικές υπηρεσίες που χρειάζεται και η χάραξη μιας ανθρωποκεντρικής πολιτικής με έμφαση στη φροντίδα και στις ανάγκες του πληθυσμού που θα στοχεύει στην εξάλειψη των κοινωνικών και υγειονομικών ανισοτήτων και θα συμβάλλει ουσιαστικά στην κατεύθυνση της κοινωνικής ένταξης. Μόνο τότε θα μπορούμε να μιλάμε για μια ολιστική πολιτική για την αντιμετώπιση των εξαρτήσεων.
Απαραίτητα στοιχεία μιας τέτοιας αρχιτεκτονικής είναι:
■ Ενα νέο αποκεντρωμένο θεσμικό πλαίσιο σχεδιασμού πολιτικής σε εθνικό και τοπικό επίπεδο και ένα λειτουργικό μοντέλο συντονισμού των εθνικών οργανισμών και των δομών του πεδίου στη βάση ενός συμπεριληπτικού Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τις εξαρτήσεις.
■ Η τομεοποίηση των υπηρεσιών αντιμετώπισης των εξαρτήσεων (τοπικό επίπεδο - συνεργασία στο πεδίο) και η δημιουργία ενιαίων πρωτοκόλλων αξιολόγησης και παραπομπής περιστατικών μεταξύ των δομών (θεραπευτικό επίπεδο – εξατομικευμένη αντιμετώπιση περιστατικών).
■ Η αποποινικοποίηση της χρήσης ουσιών και η αντιμετώπιση του εξαρτημένου πολίτη ως ατόμου που χρειάζεται ιατρική, ψυχολογική και κοινωνική φροντίδα και όχι ως παραβάτη. Θεωρούμε ότι χρειάζεται άμεσα να ανοίξει η συζήτηση αυτή, με την παράλληλη θεσμοθέτηση διαδικασιών που θα οδηγούν τον εξαρτημένο που θέλει στις κατάλληλες γι’ αυτόν δομές αντιμετώπισης της εξάρτησης.
■ Η αξιολόγηση και πιστοποίηση των υπηρεσιών αντιμετώπισης των εξαρτήσεων με βάση εθνικές προδιαγραφές. Το έργο και η λειτουργία όσων ιδιωτικών δομών αδειοδοτηθούν πρέπει να αξιολογείται και να παρακολουθείται στενά στο πλαίσιο του εθνικού σχεδιασμού. Παράλληλα οφείλει να αναπτυχθεί ένα εθνικό σύστημα επαγγελματικής πιστοποίησης των εργαζομένων στο πεδίο.
■ Η αναβάθμιση και ενίσχυση του υφιστάμενου δικτύου υπηρεσιών και η επέκτασή του ώστε να καλύπτονται οι σύγχρονες ανάγκες: α) υπηρεσίες για αλκοόλ και συμπεριφορικές εξαρτήσεις όπως το διαδίκτυο, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια και τα τυχερά παιχνίδια, β) έγκαιρη παρέμβαση σε νέους που βρίσκονται σε αρχικά στάδια ανάπτυξης εξαρτητικών συμπεριφορών, γ) διασφάλιση στέγασης και αξιοπρεπούς διαβίωσης ατόμων χωρίς υποστηρικτικό περιβάλλον σε όλα τα στάδια της κινητοποίησης/θεραπείας δ) εφαρμογή μικτών θεραπευτικών παρεμβάσεων για πληθυσμούς που το χρειάζονται.
Η διασύνδεση των υπηρεσιών αντιμετώπισης των εξαρτήσεων μεταξύ τους, αλλά και με τα συστήματα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας, στη βάση ενός εθνικού σχεδίου και προδιαγραφών λειτουργίας, είναι η κόκκινη κλωστή που βρίσκεται πίσω από την αναγκαία και ριζοσπαστική αναθεώρηση της ασκούμενης πολιτικής για τις εξαρτήσεις στην Ελλάδα.
Τα παραπάνω δεν εξαντλούν προφανώς τη συζήτηση γύρω από μια αποτελεσματική και ανθρωποκεντρική εθνική πολιτική για τις εξαρτήσεις και σίγουρα οποιαδήποτε πολιτική δεν μπορεί να εφαρμοστεί χωρίς την ουσιαστική ενίσχυση των χειμαζόμενων οργανισμών και την αποκατάσταση των πληγμάτων που έχουν υποστεί στη δομή και τη λειτουργία τους. Αποτελούν όμως αναγκαίους πυλώνες για τη δημιουργία ενός πλέγματος δημόσιων υπηρεσιών για τις εξαρτήσεις που θα απαντά συνολικά στις σύγχρονες ανάγκες της κοινωνίας.
Η φετινή παγκόσμια ημέρα ενάντια στα ναρκωτικά ας γίνει αφετηρία διαλόγου και όχι αφορμή για επικοινωνιακές φιέστες με συνθήματα που δεν λένε τίποτα.
*εκπαιδευτικός/κοινωνιολόγος, πρόεδρος Συλλόγου Εργαζομένων στο ΚΕΘΕΑ
**σύμβουλος τοξικοεξαρτήσεων, υπεύθυνος Κέντρου Κοινωνικής Επανένταξης ΚΕΘΕΑ ΝΟΣΤΟΣ
***ψυχίατρος Εξαρτήσεων, πρώην αντιπρόεδρος Δ.Σ. ΟΚΑΝΑ
****ψυχολόγος, καθηγητής Βιοψυχολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης, πρώην μέλος Δ.Σ. ΟΚΑΝΑ
