Η αριστερά πρέπει να παραμείνει μέρος της πολιτικής λύσης
Μιχάλης Παπαγιαννάκης, Συνέντευξη στον Ανδρέα ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟ, Αυγή της Κυριακής, Δημοσιευμένο: 2007-09-09
Ένα ενδεχόμενο τέλος του δικομματισμού θα θέσει την αριστερά μπροστά σε σοβαρότατες προκλήσεις, κάτι που σημαίνει ότι θα πρέπει να παραμείνει (η αριστερά) μέρος της πολιτικής λύσης και όχι παράρτημα του πολιτικού προβλήματος, επισημαίνει με νόημα ο Μιχάλης Παπαγιαννάκης. Με συνέντευξή του στην "Κ.Α." δηλώνει εντυπωσιασμένος από την "παχυδερμία του πολιτικού μας συστήματος", καθώς έχει παραμερίσει τη φρίκη μες τις πυρκαγιές και επανέρχεται άνετα στο "business as usual". Όσον αφορά στο ΠΑΣΟΚ, ο Μιχ. Παπαγιαννάκης θεωρεί ότι αντιμετωπίζει σοβαρό ζήτημα στρατηγικού προσανατολισμού και προγραμματικής πρότασης. To κορυφαίο στέλεχος του ΣΥΝ σημειώνει ότι ο ΣΥΡΙΖΑ δεν πρέπει να σπαταλάει χρόνο και δυνάμεις για να απαντά στις καθημερινές επιθέσεις του ΚΚΕ.
* Ποιο είναι κατά τη γνώμη σας το διακύβευμα των εκλογών; Τι σημαίνει το σύνθημα "ανίσχυρες κυβερνήσεις ισχυρές κοινωνίες;"
Οι εκλογές είναι ευκαιρία για να έλθουν στο προσκήνιο τα ζητήματα που απασχολούν τους πολίτες, να διαμορφωθούν προτάσεις και κατευθύνσεις για την πορεία της κοινωνίας. Ακόμα και στην παρούσα σύντομη προεκλογική περίοδο εύκολα θα διαπιστώσετε τις αλλαγές και τις προσαρμογές στον λόγο και τα σχέδια των πολιτικών δυνάμεων, έστω κι αν καλύπτονται από τη συνήθη λογοδιάρροια και εξόχως στρεψόδικες αντιδράσεις. Στις εκλογές αναδεικνύεται επίσης η κοινοβουλευτική πλειοψηφία, η σύνθεση και το ποιόν της αντιπολίτευσης, τελικά η κυβέρνηση. Το να είναι "ανίσχυρη", μπορεί να σημαίνει πιο προσεκτική απέναντι σε γνήσια κοινωνικά και λαϊκά αιτήματα, ή αντίθετα πιο ευάλωτη απέναντι σε ομάδες πίεσης και επιμέρους συμφερόντων. Έχουμε ακόμη παραδείγματα κυβερνήσεων με μικρή πλειοψηφία που αποδείχθηκαν ισχυρότερες και μακροβιότερες από άλλες με μεγαλύτερες πλειοψηφίες... Το κύριο ζήτημα είναι η πολιτική συνοχή και η σαφήνεια των αποφάσεων ως προς τα πραγματικά προβλήματα, ως προς τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις και αλλαγές. Αυτά κρίνονται εν πολλοίς τώρα, στην προεκλογική πολιτική αντιπαράθεση και στις συγκλίσεις ή αποκλίσεις που ευνοεί ή αποθαρρύνει. Φυσικά το αίτημα και σύνθημα για ισχυρή κοινωνία έχει έτσι κι αλλιώς την αξία του, απέναντι σε οποιουδήποτε χαρακτήρα κυβέρνηση. Αλλά η ισχύς της κοινωνία δεν οικοδομείται απλώς και μόνο πάνω στην αποδυναμωμένη πολιτική εξουσία, απαιτούνται και ενεργοί πολίτες με αυτονομία αλλά και με διάθεση συμβολής και συνεργασίας, ιδέες και δράσεις που δεν εξαρτούν τα πάντα από την κρατική και κυβερνητική εξουσία, πρακτικές και θεσμοί οργάνωσης και παρέμβασης αποκεντρωμένες στο χώρο και στην κοινωνία... Όλα αυτά ξεπερνούν κατά πολύ το αν θα είναι ή όχι 151 ή 164 οι βουλευτές!
Μας αφορά το θέμα της διακυβέρνησης της χώρας
* Ποια στάση πρέπει να κρατήσει ο ΣΥΡΙΖΑ στο ενδεχόμενο μη αυτοδυναμίας; Τον αφορά το θέμα της διακυβέρνησης της χώρας;
Το ενδεχόμενο μη αυτοδυναμίας είναι απίθανο. Κάποιοι το συζητούν κυρίως για να "δοκιμάσουν" τις πολιτικές προτάσεις των κομμάτων. Πάντως ό,τι και να σχεδιάζει ο καθένας πρέπει να ειπωθεί τώρα, προεκλογικά, ώστε να διαμορφώνει γνώμη και ο πολίτης! Και ο ΣΥΡΙΖΑ έχει εκφραστεί με σαφήνεια, λέγοντας ότι δεν μπορεί να φανταστεί οποιεσδήποτε εξελίξεις έξω από το προγραμματικό πλαίσιό του... Το θέμα της διακυβέρνησης της χώρας, φυσικά και μας αφορά και πολύ μάλιστα. Να θυμίσω όμως: διακυβέρνηση σημαίνει ότι ασκείς πολιτικές και για τη διαχείριση και για μεταρρυθμίσεις και αλλαγές απέναντι στα οικονομικά, τα κοινωνικά, τα οικολογικά, τα διεθνή προβλήματα της κοινωνίας, δεν περιορίζεσαι δηλαδή στην συμμετοχή ή τη στήριξη ενός κυβερνητικού σχήματος, χωρίς μάλιστα την δηλωμένη συμφωνία των πολιτών που σε εμπιστεύθηκαν...
* Πού αποδίδετε τη στασιμότητα των ποσοστών του ΠΑΣΟΚ, παρά την αποτυχημένη πολιτική της κυβέρνησης; Έχει ηγετικό πρόβλημα ή είναι ένα γενικότερο πανευρωπαϊκό πρόβλημα των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων που κυβέρνησαν για αρκετά χρόνια;
Είναι πιθανή ακόμα και υποχώρηση αυτών των ποσοστών. Παράγοντες ερμηνείας αυτής της εξέλιξης υπάρχουν πολλοί, χωρίς να αποκλείουν και αυτούς που αναφέρετε. Υπάρχει νομίζω σοβαρό ζήτημα στρατηγικού προσανατολισμού και προγραμματικής πρότασης. Στην προσπάθεια οικοδόμησης συμμαχιών για τη διαμόρφωση πολιτικής πλειοψηφίας ποιο στοιχείο υπερέχει; Η ικανοποίηση των, ανασφαλών σήμερα περισσότερο από ποτέ άλλοτε, μεσαίων στρωμάτων με μια απλή συμπερίληψη κάποιων αιτημάτων των αδυνατοτέρων ή οι μεταρρυθμίσεις και διαρθρωτικές αλλαγές που επιδιώκουν μια νέα ισορροπία ανάμεσα σε αναβαθμισμένη θέση των αδυνατότερων σε συμμαχία με αναδιατυπωμένους ρόλους για μεσαία και μικρομεσαία στρώματα; Το βασικό αυτό δίλημμα αφορά την οικονομία, τα εισοδήματα, τη φορολογία, το κοινωνικό κράτος, αλλά και νέα πεδία όπως το περιβάλλον και η ποιότητα της ζωής, που και αυτά είναι πια στο κέντρο των αντιπαραθέσεων, κοινωνικών και οικονομικών. Οι σχετικές επιλογές του ΠΑΣΟΚ είναι επιεικώς ασαφείς έως και αρνητικές στα μάτια των ενδιαφερομένων, κυρίως των νέων. Ανάλογα διλήμματα βλέπουμε και σε άλλες χώρες της λοιπής Ευρώπης. Η κατάσταση είναι ρευστή, αλλά δεν μπορεί να διαιωνιστεί.
* Το ΚΚΕ έχει σκληρύνει πολύ τη στάση του απέναντι στον ΣΥΡΙΖΑ. Πού αποδίδετε αυτήν την επίθεση και πώς κατά τη γνώμη σας πρέπει να απαντάτε;
Είναι ενδιαφέρον ότι η παράλογη αυτή "σκλήρυνση" τους οδηγεί σε απεμπόληση ακόμη και αντιλήψεων που παλαιότερα είχαν, όπως π.χ. η πολιτική συμμαχιών, αλλά και το αίτημα της απλής αναλογικής! Γιατί το επιχείρημα περί "χαμένης ψήφου" (για όποια ψήφο πάει στο ΣΥΡΙΖΑ...) χρησιμοποιούσαν πάντοτε οι εχθροί της απλής αναλογικής. Υπάρχουν πολλές ερμηνείες, ιδεολογικές, πολιτικές και πολιτισμικές, αυτής της "σκλήρυνσης" πολιτικής αλλά όχι μόνο. Δεν θεωρώ ότι χρειάζεται να σπαταλάμε δυνάμεις και χρόνο για να απαντάμε στις προγραμματισμένες καθημερινές επιθέσεις του ΚΚΕ εναντίον του ΣΥΡΙΖΑ, οι οποίες εξάλλου δεν γίνονται για να προκαλέσουν συζήτηση αλλά μόνο εντυπώσεις στους οπαδούς του. Τα ουσιαστικά ζητήματα που αφορούν τους πολίτες και την αριστερά, το μοντέλο οργάνωσης της κοινωνίας που θέλουμε, τη δημοκρατία και τους θεσμούς, τα γνήσια κοινωνικά κινήματα και το ρόλο τους, την οικονομία (αλήθεια τι σημαίνει "λαϊκή οικονομία" πέρα από το αποτυχημένο μοντέλο του κρατικιστικού "σοσιαλισμού"...), το κοινωνικό κράτος, το περιβάλλον, την ευρωπαϊκή ενοποίηση και άλλα πολλά και σημαντικά, το ΚΚΕ τα θεωρεί λυμένα, αυτονόητα και εκτός όποιου προβληματισμού, απλώς εκκρεμεί να πάψουν όλοι οι υπόλοιποι να τα σκέφτονται και να περιμένουν την φωτισμένη και κατά καιρούς "ορθή" άποψη του. Τέτοια αναμονή την έχουν βαρεθεί πολλοί...
* Συμφωνείτε με την εκτίμηση πως οδεύουμε προς το τέλος του δικομματισμού; Τι είδους πολιτικές αλλαγές διαβλέπετε;
Μακάρι να επαληθευθούν οι τάσεις που όντως διαφαίνονται, αλλά είμαι επιφυλακτικός. Υπάρχουν πολλές ενδείξεις συντηρητικοποίησης στην ελληνική κοινωνία, μιας μάταιης, κατά τη γνώμη μου, αναζήτησης της "σιγουριάς", ό,τι κι αν σημαίνει αυτό. Αν πάντως υποχωρήσει σημαντικά όπως ελπίζουμε ο δικομματισμός, θα έχουμε τάσεις ρευστοποίησης σε όλο το πολιτικό σκηνικό χωρίς σαφείς προοπτικές. Κάτι τέτοιο θα έθετε την αριστερά μπροστά σε σοβαρότατες προκλήσεις, και εννοώ πώς να γίνει και να παραμείνει μέρος της πολιτικής λύσης και όχι παράρτημα του πολιτικού προβλήματος...
Παχύδερμο το πολιτικό μας σύστημα
* Ο Συνασπισμός, αλλά και εσείς προσωπικά έχετε αναφερθεί πολύ πριν τις πυρκαγιές στα θέματα περιβάλλοντος. Εκτιμάτε ότι οι πολίτες θα το "θυμηθούν" όταν προσέλθουν στην κάλπη; Πιστεύετε ότι οι πυρκαγιές θα καθορίσουν τη στάση τους;
Είμαι εντυπωσιασμένος από την παχυδερμία του πολιτικού μας συστήματος, το οποίο αφού εξέφρασε τη φρίκη του για τα γεγονότα έχει ήδη αρχίσει να τα παραμερίζει και να επανέρχεται άνετα στο business as usual! Ελπίζω ότι οι πολίτες θα έχουν περισσότερη μνήμη και κρίση. Να θυμούνται τις πυρκαγιές και τα θύματά τους, αλλά και από όλα τα άλλα που από καιρό προβάλλουμε, τις πλημμύρες που ήδη διέλυσαν το "μοντέλο" της Χαλκιδικής, τους ποταμούς που απειλούνται (Αχελώος και όχι μόνον...), τις λίμνες που εξαφανίζονται (Κορώνεια...), τις ακτές που καταπατούνται ασύστολα, τα περιαστικά δάση που "ενοχλούν" την αχαλίνωτη οικοπεδοποίηση και εκτός σχεδίου δόμηση, την ποιότητα του αέρα που δεν αναπνέεται, των νερών που δεν πίνονται, της θάλασσας που μολύνεται, τα μεταλλαγμένα τρόφιμα που δεν τρώγονται, τις προστατευόμενες περιοχές που δεν προστατεύονται (Καϊάφας, Στροφυλιά...), τα ζώα που εξαφανίζονται..., για να πάρω μερικά μόνο παραδείγματα από εκείνα που όταν τα θέταμε ως προβλήματα πολλοί αδιαφορούσαν ή και λοιδορούσαν, για να ανακαλύψουν τώρα ότι γενικώς το περιβάλλον είναι καλό πράγμα...
* Ποιο είναι κατά τη γνώμη σας το διακύβευμα των εκλογών; Τι σημαίνει το σύνθημα "ανίσχυρες κυβερνήσεις ισχυρές κοινωνίες;"
Οι εκλογές είναι ευκαιρία για να έλθουν στο προσκήνιο τα ζητήματα που απασχολούν τους πολίτες, να διαμορφωθούν προτάσεις και κατευθύνσεις για την πορεία της κοινωνίας. Ακόμα και στην παρούσα σύντομη προεκλογική περίοδο εύκολα θα διαπιστώσετε τις αλλαγές και τις προσαρμογές στον λόγο και τα σχέδια των πολιτικών δυνάμεων, έστω κι αν καλύπτονται από τη συνήθη λογοδιάρροια και εξόχως στρεψόδικες αντιδράσεις. Στις εκλογές αναδεικνύεται επίσης η κοινοβουλευτική πλειοψηφία, η σύνθεση και το ποιόν της αντιπολίτευσης, τελικά η κυβέρνηση. Το να είναι "ανίσχυρη", μπορεί να σημαίνει πιο προσεκτική απέναντι σε γνήσια κοινωνικά και λαϊκά αιτήματα, ή αντίθετα πιο ευάλωτη απέναντι σε ομάδες πίεσης και επιμέρους συμφερόντων. Έχουμε ακόμη παραδείγματα κυβερνήσεων με μικρή πλειοψηφία που αποδείχθηκαν ισχυρότερες και μακροβιότερες από άλλες με μεγαλύτερες πλειοψηφίες... Το κύριο ζήτημα είναι η πολιτική συνοχή και η σαφήνεια των αποφάσεων ως προς τα πραγματικά προβλήματα, ως προς τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις και αλλαγές. Αυτά κρίνονται εν πολλοίς τώρα, στην προεκλογική πολιτική αντιπαράθεση και στις συγκλίσεις ή αποκλίσεις που ευνοεί ή αποθαρρύνει. Φυσικά το αίτημα και σύνθημα για ισχυρή κοινωνία έχει έτσι κι αλλιώς την αξία του, απέναντι σε οποιουδήποτε χαρακτήρα κυβέρνηση. Αλλά η ισχύς της κοινωνία δεν οικοδομείται απλώς και μόνο πάνω στην αποδυναμωμένη πολιτική εξουσία, απαιτούνται και ενεργοί πολίτες με αυτονομία αλλά και με διάθεση συμβολής και συνεργασίας, ιδέες και δράσεις που δεν εξαρτούν τα πάντα από την κρατική και κυβερνητική εξουσία, πρακτικές και θεσμοί οργάνωσης και παρέμβασης αποκεντρωμένες στο χώρο και στην κοινωνία... Όλα αυτά ξεπερνούν κατά πολύ το αν θα είναι ή όχι 151 ή 164 οι βουλευτές!
Μας αφορά το θέμα της διακυβέρνησης της χώρας
* Ποια στάση πρέπει να κρατήσει ο ΣΥΡΙΖΑ στο ενδεχόμενο μη αυτοδυναμίας; Τον αφορά το θέμα της διακυβέρνησης της χώρας;
Το ενδεχόμενο μη αυτοδυναμίας είναι απίθανο. Κάποιοι το συζητούν κυρίως για να "δοκιμάσουν" τις πολιτικές προτάσεις των κομμάτων. Πάντως ό,τι και να σχεδιάζει ο καθένας πρέπει να ειπωθεί τώρα, προεκλογικά, ώστε να διαμορφώνει γνώμη και ο πολίτης! Και ο ΣΥΡΙΖΑ έχει εκφραστεί με σαφήνεια, λέγοντας ότι δεν μπορεί να φανταστεί οποιεσδήποτε εξελίξεις έξω από το προγραμματικό πλαίσιό του... Το θέμα της διακυβέρνησης της χώρας, φυσικά και μας αφορά και πολύ μάλιστα. Να θυμίσω όμως: διακυβέρνηση σημαίνει ότι ασκείς πολιτικές και για τη διαχείριση και για μεταρρυθμίσεις και αλλαγές απέναντι στα οικονομικά, τα κοινωνικά, τα οικολογικά, τα διεθνή προβλήματα της κοινωνίας, δεν περιορίζεσαι δηλαδή στην συμμετοχή ή τη στήριξη ενός κυβερνητικού σχήματος, χωρίς μάλιστα την δηλωμένη συμφωνία των πολιτών που σε εμπιστεύθηκαν...
* Πού αποδίδετε τη στασιμότητα των ποσοστών του ΠΑΣΟΚ, παρά την αποτυχημένη πολιτική της κυβέρνησης; Έχει ηγετικό πρόβλημα ή είναι ένα γενικότερο πανευρωπαϊκό πρόβλημα των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων που κυβέρνησαν για αρκετά χρόνια;
Είναι πιθανή ακόμα και υποχώρηση αυτών των ποσοστών. Παράγοντες ερμηνείας αυτής της εξέλιξης υπάρχουν πολλοί, χωρίς να αποκλείουν και αυτούς που αναφέρετε. Υπάρχει νομίζω σοβαρό ζήτημα στρατηγικού προσανατολισμού και προγραμματικής πρότασης. Στην προσπάθεια οικοδόμησης συμμαχιών για τη διαμόρφωση πολιτικής πλειοψηφίας ποιο στοιχείο υπερέχει; Η ικανοποίηση των, ανασφαλών σήμερα περισσότερο από ποτέ άλλοτε, μεσαίων στρωμάτων με μια απλή συμπερίληψη κάποιων αιτημάτων των αδυνατοτέρων ή οι μεταρρυθμίσεις και διαρθρωτικές αλλαγές που επιδιώκουν μια νέα ισορροπία ανάμεσα σε αναβαθμισμένη θέση των αδυνατότερων σε συμμαχία με αναδιατυπωμένους ρόλους για μεσαία και μικρομεσαία στρώματα; Το βασικό αυτό δίλημμα αφορά την οικονομία, τα εισοδήματα, τη φορολογία, το κοινωνικό κράτος, αλλά και νέα πεδία όπως το περιβάλλον και η ποιότητα της ζωής, που και αυτά είναι πια στο κέντρο των αντιπαραθέσεων, κοινωνικών και οικονομικών. Οι σχετικές επιλογές του ΠΑΣΟΚ είναι επιεικώς ασαφείς έως και αρνητικές στα μάτια των ενδιαφερομένων, κυρίως των νέων. Ανάλογα διλήμματα βλέπουμε και σε άλλες χώρες της λοιπής Ευρώπης. Η κατάσταση είναι ρευστή, αλλά δεν μπορεί να διαιωνιστεί.
* Το ΚΚΕ έχει σκληρύνει πολύ τη στάση του απέναντι στον ΣΥΡΙΖΑ. Πού αποδίδετε αυτήν την επίθεση και πώς κατά τη γνώμη σας πρέπει να απαντάτε;
Είναι ενδιαφέρον ότι η παράλογη αυτή "σκλήρυνση" τους οδηγεί σε απεμπόληση ακόμη και αντιλήψεων που παλαιότερα είχαν, όπως π.χ. η πολιτική συμμαχιών, αλλά και το αίτημα της απλής αναλογικής! Γιατί το επιχείρημα περί "χαμένης ψήφου" (για όποια ψήφο πάει στο ΣΥΡΙΖΑ...) χρησιμοποιούσαν πάντοτε οι εχθροί της απλής αναλογικής. Υπάρχουν πολλές ερμηνείες, ιδεολογικές, πολιτικές και πολιτισμικές, αυτής της "σκλήρυνσης" πολιτικής αλλά όχι μόνο. Δεν θεωρώ ότι χρειάζεται να σπαταλάμε δυνάμεις και χρόνο για να απαντάμε στις προγραμματισμένες καθημερινές επιθέσεις του ΚΚΕ εναντίον του ΣΥΡΙΖΑ, οι οποίες εξάλλου δεν γίνονται για να προκαλέσουν συζήτηση αλλά μόνο εντυπώσεις στους οπαδούς του. Τα ουσιαστικά ζητήματα που αφορούν τους πολίτες και την αριστερά, το μοντέλο οργάνωσης της κοινωνίας που θέλουμε, τη δημοκρατία και τους θεσμούς, τα γνήσια κοινωνικά κινήματα και το ρόλο τους, την οικονομία (αλήθεια τι σημαίνει "λαϊκή οικονομία" πέρα από το αποτυχημένο μοντέλο του κρατικιστικού "σοσιαλισμού"...), το κοινωνικό κράτος, το περιβάλλον, την ευρωπαϊκή ενοποίηση και άλλα πολλά και σημαντικά, το ΚΚΕ τα θεωρεί λυμένα, αυτονόητα και εκτός όποιου προβληματισμού, απλώς εκκρεμεί να πάψουν όλοι οι υπόλοιποι να τα σκέφτονται και να περιμένουν την φωτισμένη και κατά καιρούς "ορθή" άποψη του. Τέτοια αναμονή την έχουν βαρεθεί πολλοί...
* Συμφωνείτε με την εκτίμηση πως οδεύουμε προς το τέλος του δικομματισμού; Τι είδους πολιτικές αλλαγές διαβλέπετε;
Μακάρι να επαληθευθούν οι τάσεις που όντως διαφαίνονται, αλλά είμαι επιφυλακτικός. Υπάρχουν πολλές ενδείξεις συντηρητικοποίησης στην ελληνική κοινωνία, μιας μάταιης, κατά τη γνώμη μου, αναζήτησης της "σιγουριάς", ό,τι κι αν σημαίνει αυτό. Αν πάντως υποχωρήσει σημαντικά όπως ελπίζουμε ο δικομματισμός, θα έχουμε τάσεις ρευστοποίησης σε όλο το πολιτικό σκηνικό χωρίς σαφείς προοπτικές. Κάτι τέτοιο θα έθετε την αριστερά μπροστά σε σοβαρότατες προκλήσεις, και εννοώ πώς να γίνει και να παραμείνει μέρος της πολιτικής λύσης και όχι παράρτημα του πολιτικού προβλήματος...
Παχύδερμο το πολιτικό μας σύστημα
* Ο Συνασπισμός, αλλά και εσείς προσωπικά έχετε αναφερθεί πολύ πριν τις πυρκαγιές στα θέματα περιβάλλοντος. Εκτιμάτε ότι οι πολίτες θα το "θυμηθούν" όταν προσέλθουν στην κάλπη; Πιστεύετε ότι οι πυρκαγιές θα καθορίσουν τη στάση τους;
Είμαι εντυπωσιασμένος από την παχυδερμία του πολιτικού μας συστήματος, το οποίο αφού εξέφρασε τη φρίκη του για τα γεγονότα έχει ήδη αρχίσει να τα παραμερίζει και να επανέρχεται άνετα στο business as usual! Ελπίζω ότι οι πολίτες θα έχουν περισσότερη μνήμη και κρίση. Να θυμούνται τις πυρκαγιές και τα θύματά τους, αλλά και από όλα τα άλλα που από καιρό προβάλλουμε, τις πλημμύρες που ήδη διέλυσαν το "μοντέλο" της Χαλκιδικής, τους ποταμούς που απειλούνται (Αχελώος και όχι μόνον...), τις λίμνες που εξαφανίζονται (Κορώνεια...), τις ακτές που καταπατούνται ασύστολα, τα περιαστικά δάση που "ενοχλούν" την αχαλίνωτη οικοπεδοποίηση και εκτός σχεδίου δόμηση, την ποιότητα του αέρα που δεν αναπνέεται, των νερών που δεν πίνονται, της θάλασσας που μολύνεται, τα μεταλλαγμένα τρόφιμα που δεν τρώγονται, τις προστατευόμενες περιοχές που δεν προστατεύονται (Καϊάφας, Στροφυλιά...), τα ζώα που εξαφανίζονται..., για να πάρω μερικά μόνο παραδείγματα από εκείνα που όταν τα θέταμε ως προβλήματα πολλοί αδιαφορούσαν ή και λοιδορούσαν, για να ανακαλύψουν τώρα ότι γενικώς το περιβάλλον είναι καλό πράγμα...
