Η αμερικανική έρημος και το χρέος της Ευρώπης
Για να μην αμερικανοποιηθούμε όλοι
Αιμίλιος Ζαχαρέας, Ελευθεροτυπία, Δημοσιευμένο: 2004-06-24
«Εχουμε ξεχάσει τα άγρια ζώα. Πέρασαν χιλιάδες χρόνια στη διάρκεια των οποίων οι άνθρωποι τα σκεπτόντουσαν στον ξύπνιο και στον ύπνο»
Φ. Νίτσε
Τα αισθήματα φρίκης, αποστροφής, απέχθειας, βδελυρότητας που προκάλεσαν οι βασανισμοί των Ιρακινών από το στρατό κατοχής των ΗΠΑ μάς προτρέπουν να στοχαστούμε πάνω σε μερικά θεμελιώδη χαρακτηριστικά αυτής της χώρας και των κατοίκων της, χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν εν πολλοίς την πολιτική των ΗΠΑ έναντι λαών, τους οποίους συνήθως αποκαλούν φανατικούς του Ισλάμ.
Ο φανατισμός όμως των κρατών του Ισλαμισμού δεν αναπτύσσεται στο πλαίσιο του θρησκευτικού φονταμενταλισμού, που βιώνει τη θρησκευτική πίστη με την αποδοχή του Απόλυτου και καθιστά τους πιστούς έτοιμους για κάθε θυσία. Εκπηγάζει, αναπτύσσεται και εξαιτίας ιστορικών και πολιτικών λόγων, όπως π.χ. από το βιασμό της αξιοπρέπειας των λαών, τις στρατιωτικές καταστροφές αδιακρίτως πληθυσμού, την ταπείνωση της κουλτούρας και της παράδοσης ιστορικών λαών όπως είναι το Ιράκ, το Αφγανιστάν, η Παλαιστίνη κ.ά., αλλά συνοδεύεται με την ηθική καταρράκωση των βασανιστών ως ατόμων και ως χωρών όπως είναι οι ΗΠΑ.
Οσον αφορά την ανωτερότητα της Δύσης και δη των ΗΠΑ, που επιδεικτικά υποστηρίζουν ορισμένοι διανοούμενοι όλων των τάσεων και μερικοί αριστεροί, που από τα χαρακώματα του Μάη 1968 βρέθηκαν άκριτοι οπαδοί του δικαιώματος των αμερικανικών επεμβάσεων, αναγνωρίζοντας τον «απελευθερωτικό» φιλελεύθερο χαρακτήρα των ΗΠΑ, διευκρινίζουμε τα εξής: Αν αναφερόμαστε στον εκπολιτισμό ή μάλλον στα κατεχόμενα από τη Δύση μέσα, όπως εκτείνονται από την τεχνολογία στην ελευθερία, από την ιατρική και τη φαρμακευτική στο επίπεδο της οικονομικής ευημερίας, η υπεροχή είναι αναμφισβήτητη. Το ίδιο συμβαίνει και στο πεδίο των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών, της δημοκρατίας κ.λπ. Στους τομείς αυτούς, η Δύση έχει σχεδόν πλήρη ανωτερότητα από άλλους πολιτισμούς. Οταν όμως μεταφερθούμε από τον εκπολιτισμό στον πολιτισμό, ήτοι όταν μετατίθεται το πρόβλημα από τα μέσα στους σκοπούς, τότε αλλάζει το πλαίσιο. Οι πολιτισμοί δεν συγκρίνονται κατά δαρβινικό τρόπο, όπως τα είδη του ζωικού βασιλείου. Οι θεωρήσεις για τον κόσμο, η αντίληψη για τη ζωή και το θάνατο, η σοφία και η αίσθηση του ιερού διαδραματίζουν κορυφαίο ρόλο. Στο πεδίο αυτό δεν μπορούν να τεθούν όρια για το ποιος πολιτισμός υπερέχει και ποιος όχι.
Οι απόβλητοι και οι πρόσφυγες των ευρωπαϊκών χωρών δημιούργησαν τις ΗΠΑ. Αποτελούν έναν τόπο παγκόσμιας συγκέντρωσης κοσμοπολιτών και ξεριζωμένων, με άλλα λόγια αντιπροσωπεύουν το δραματικό, παγκόσμιο λίκνο της εκρίζωσης των λαών. Οσους δεν ανεχόταν η Ευρώπη, όλοι εκείνοι που δεν άντεχαν την Ευρώπη, όπως π.χ. οι πουριτανοί με τον αγγλικανισμό, οι προτεστάντες θύματα των καθολικών, οι καθολικοί θύματα των προτεσταντών, οι Εβραίοι θύματα των πογκρόμ, οι χωρικοί που έχασαν τη γη τους, οι ακοινώνητοι, οι εξεγερμένοι και οι περιθωριακοί, αποτελούν τα στοιχεία εκείνα που έδωσαν υπόσταση στο αμερικανικό έθνος. Μήπως είναι παράδοξο, άλλωστε, πως απουσιάζει από την αγγλική γλώσσα η λέξη «πατρίδα»;
Παρατηρούμε, λοιπόν, πως η Αμερική εξελίσσεται ως άρνηση της Ευρώπης, ή καλύτερα μισεί την Ευρώπη έχοντας και την επιθυμία της βεντέτας προς ό,τι συνετέλεσε για να την εγκαταλείψουν στρατιές διωκομένων, επαναστατών, απόκληρων, όλων όσοι ζητούσαν μιαν άλλη ζωή.
Το αποτέλεσμα της μακράς αυτής πορείας ήταν πως το ξερίζωμα από τις χώρες τους μετατράπηκε σε συνθήκη ανόδου, αλλά και πολιτιστικής ταυτότητας πριν αποκτηθεί η εθνική συνείδηση. Κι αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι Αμερικανοί δεν μπορούν να κάνουν διαφορετικά παρά να ξεριζώνουν τους άλλους λαούς, να καταστρέφουν την κουλτούρα και τον πολιτισμό τους, ήτοι να τους «εκπολιτίζουν» στο φιλελεύθερο δημοκρατικό πνεύμα, όπως εκείνοι το κατανοούν.
Οι ΗΠΑ δεν ομοιάζουν με κανένα άλλο έθνος, διότι δεν είναι η χώρα κανενός λαού! Σε όλα τα μήκη του κόσμου το έθνος αντιπροσωπεύει μια ενότητα ενός πεπρωμένου, ενός προορισμού που καθαγιάζει μια συγκεκριμένη ανθρώπινη ομοιογένεια, η οποία αναζητά τις ρίζες της στην παράδοση, στην κουλτούρα κ.λπ. Τίποτα από αυτά δεν συνέβη με την περίπτωση των ΗΠΑ. Αποτελεί ένα συνονθύλευμα ανδρών και γυναικών προερχομένων από όλες τις χώρες, ενώ εξ υπαρχής είχαν μόνο μια κοινή βούληση! Το ρήγμα με την Ευρώπη.
Νομίζω τώρα πως ετοιμάζεται μια μελλοντική άβυσσος για την ανθρωπότητα, στο μέτρο που οι επί μέρους κουλτούρες και πολιτισμοί εκριζώνονται εν ονόματι της οικουμενικότητας. Η ειρωνεία της Ιστορίας αποδεικνύει πως ο καπιταλισμός υπήρξε αποτελεσματικότερος του σοσιαλισμού όσον αφορά την ενότητα του πλανήτη. Ο,τι δεν πέτυχε ο Marx με την εργατική τάξη, το κατάφεραν οι πολυεθνικές με το δικό τους τρόπο. Στο μέτρο που ολόκληρος ο κόσμος μετατρέπεται σε μια ενιαία αγορά, η ανθρωπότητα τείνει να γίνεται ενιαία, επειδή η ανάπτυξη της τεχνικής ενισχύει διαρκώς τα κοινά χαρακτηριστικά του κόσμου.
Η ομοιομορφία επεκτείνεται πάνω από κάθε ξεχωριστή χώρα, όχι στη βάση του μονοπωλίου των δύο ανταγωνιστικών υπερδυνάμεων, όπως τη γνωρίζαμε μέχρι προσφάτως. Ακόμη και εκεί όπου οι ιδεολογίες διακρίνονται και διαφέρουν σε σχέση με την οικονομία, τα αποτελέσματα ομοιάζουν στη μορφή. Τα ιδανικά γίνονται κοινά, ιδιαίτερα στην εποχή μας, όταν η ανάπτυξη της τεχνικής αποκτά πλανητικά χαρακτηριστικά.
Φαίνεται ότι ο κόσμος ετοιμάζεται να «αμερικανοποιηθεί». Η Αμερική είναι κοσμοπολιτική εξ ορισμού, καθώς και άρνηση κάθε ιδιαιτερότητας, αφού από την ίδρυσή της ως κράτος επιδιώκει να δώσει την εικόνα της μελλοντικής οικουμενικής δημοκρατίας. Αυτοπροταθείσα ως ο υπερασπιστής των ατομικών δικαιωμάτων, εξοντώνει όσους διαφωνούν μ’ αυτήν, καταστρέφει πολιτισμούς λαών με μεγάλη Ιστορία, χύνει το αίμα και των δικών της παιδιών κι έτσι μετατρέπεται στο χειρότερο εχθρό των δικαιωμάτων των λαών.
Ο ιμπεριαλισμός των ΗΠΑ δεν βασίζεται στις αρχές του κλασικού imperium, η μορφή του οποίου είχε θεμέλιο την ιεραρχία και το σεβασμό των θρησκευτικών και πολιτισμικών διαφορών των λαών. Οι ΗΠΑ δεν είναι η Ρώμη, είναι η Καρχηδόνα, δηλαδή το εμπορικό, φοινικικό πρότυπο που εξάγει στον κόσμο. Σε σχέση με τα διάφορα σενάρια του πολέμου που διαρκώς εκπορεύονται από την Αμερική, η Ευρώπη, και ιδίως η μεσογειακή Ευρώπη, στην οποία ανήκει η Ελλάδα, δεν μπορούν να συμπαρατάσσονται με τις ΗΠΑ που αναζητούν διαρκώς «συμμάχους» στα σχέδιά τους.
Για την Ευρώπη, σοβαρό ρόλο διαδραματίζει μια θεώρηση του κόσμου, πολιτική, στρατηγική και γεωπολιτική, η οποία υπερασπίζεται το σχέδιο ενός κόσμου πλουραλιστικού στις κουλτούρες και στις διαφορές, ενώ τοποθετεί τη μεσογειακή Ευρώπη (Ιταλία, Ελλάδα, Κύπρο κ.ά.) ως τόπο ανταλλαγής και σεβασμού ανάμεσα στη Δύση και στην Ανατολή και όχι ως πολεμικό βραχίονα των ΗΠΑ, μέσω του ΝΑΤΟ. Η Ευρωπαϊκή Ενωση δεν μπορεί να δέχεται το αποτέλεσμα διαφόρων συγκρούσεων ως κριτήριο υπέρ ή εναντίον των ΗΠΑ (Αφγανιστάν, Ιράκ κ.λπ.). Η Ευρώπη έναντι της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας και της τεχνολογίας, που ωθούν στην «αμερικανοποίηση» του πλανήτη λόγω των ΗΠΑ, καλόν είναι ν’ ανακαλύψει εκ νέου τους πολιτισμούς, τις συλλογικές ταυτότητες, τις πολιτισμικές και θρησκευτικές παραδόσεις.
Φ. Νίτσε
Τα αισθήματα φρίκης, αποστροφής, απέχθειας, βδελυρότητας που προκάλεσαν οι βασανισμοί των Ιρακινών από το στρατό κατοχής των ΗΠΑ μάς προτρέπουν να στοχαστούμε πάνω σε μερικά θεμελιώδη χαρακτηριστικά αυτής της χώρας και των κατοίκων της, χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν εν πολλοίς την πολιτική των ΗΠΑ έναντι λαών, τους οποίους συνήθως αποκαλούν φανατικούς του Ισλάμ.
Ο φανατισμός όμως των κρατών του Ισλαμισμού δεν αναπτύσσεται στο πλαίσιο του θρησκευτικού φονταμενταλισμού, που βιώνει τη θρησκευτική πίστη με την αποδοχή του Απόλυτου και καθιστά τους πιστούς έτοιμους για κάθε θυσία. Εκπηγάζει, αναπτύσσεται και εξαιτίας ιστορικών και πολιτικών λόγων, όπως π.χ. από το βιασμό της αξιοπρέπειας των λαών, τις στρατιωτικές καταστροφές αδιακρίτως πληθυσμού, την ταπείνωση της κουλτούρας και της παράδοσης ιστορικών λαών όπως είναι το Ιράκ, το Αφγανιστάν, η Παλαιστίνη κ.ά., αλλά συνοδεύεται με την ηθική καταρράκωση των βασανιστών ως ατόμων και ως χωρών όπως είναι οι ΗΠΑ.
Οσον αφορά την ανωτερότητα της Δύσης και δη των ΗΠΑ, που επιδεικτικά υποστηρίζουν ορισμένοι διανοούμενοι όλων των τάσεων και μερικοί αριστεροί, που από τα χαρακώματα του Μάη 1968 βρέθηκαν άκριτοι οπαδοί του δικαιώματος των αμερικανικών επεμβάσεων, αναγνωρίζοντας τον «απελευθερωτικό» φιλελεύθερο χαρακτήρα των ΗΠΑ, διευκρινίζουμε τα εξής: Αν αναφερόμαστε στον εκπολιτισμό ή μάλλον στα κατεχόμενα από τη Δύση μέσα, όπως εκτείνονται από την τεχνολογία στην ελευθερία, από την ιατρική και τη φαρμακευτική στο επίπεδο της οικονομικής ευημερίας, η υπεροχή είναι αναμφισβήτητη. Το ίδιο συμβαίνει και στο πεδίο των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών, της δημοκρατίας κ.λπ. Στους τομείς αυτούς, η Δύση έχει σχεδόν πλήρη ανωτερότητα από άλλους πολιτισμούς. Οταν όμως μεταφερθούμε από τον εκπολιτισμό στον πολιτισμό, ήτοι όταν μετατίθεται το πρόβλημα από τα μέσα στους σκοπούς, τότε αλλάζει το πλαίσιο. Οι πολιτισμοί δεν συγκρίνονται κατά δαρβινικό τρόπο, όπως τα είδη του ζωικού βασιλείου. Οι θεωρήσεις για τον κόσμο, η αντίληψη για τη ζωή και το θάνατο, η σοφία και η αίσθηση του ιερού διαδραματίζουν κορυφαίο ρόλο. Στο πεδίο αυτό δεν μπορούν να τεθούν όρια για το ποιος πολιτισμός υπερέχει και ποιος όχι.
Οι απόβλητοι και οι πρόσφυγες των ευρωπαϊκών χωρών δημιούργησαν τις ΗΠΑ. Αποτελούν έναν τόπο παγκόσμιας συγκέντρωσης κοσμοπολιτών και ξεριζωμένων, με άλλα λόγια αντιπροσωπεύουν το δραματικό, παγκόσμιο λίκνο της εκρίζωσης των λαών. Οσους δεν ανεχόταν η Ευρώπη, όλοι εκείνοι που δεν άντεχαν την Ευρώπη, όπως π.χ. οι πουριτανοί με τον αγγλικανισμό, οι προτεστάντες θύματα των καθολικών, οι καθολικοί θύματα των προτεσταντών, οι Εβραίοι θύματα των πογκρόμ, οι χωρικοί που έχασαν τη γη τους, οι ακοινώνητοι, οι εξεγερμένοι και οι περιθωριακοί, αποτελούν τα στοιχεία εκείνα που έδωσαν υπόσταση στο αμερικανικό έθνος. Μήπως είναι παράδοξο, άλλωστε, πως απουσιάζει από την αγγλική γλώσσα η λέξη «πατρίδα»;
Παρατηρούμε, λοιπόν, πως η Αμερική εξελίσσεται ως άρνηση της Ευρώπης, ή καλύτερα μισεί την Ευρώπη έχοντας και την επιθυμία της βεντέτας προς ό,τι συνετέλεσε για να την εγκαταλείψουν στρατιές διωκομένων, επαναστατών, απόκληρων, όλων όσοι ζητούσαν μιαν άλλη ζωή.
Το αποτέλεσμα της μακράς αυτής πορείας ήταν πως το ξερίζωμα από τις χώρες τους μετατράπηκε σε συνθήκη ανόδου, αλλά και πολιτιστικής ταυτότητας πριν αποκτηθεί η εθνική συνείδηση. Κι αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι Αμερικανοί δεν μπορούν να κάνουν διαφορετικά παρά να ξεριζώνουν τους άλλους λαούς, να καταστρέφουν την κουλτούρα και τον πολιτισμό τους, ήτοι να τους «εκπολιτίζουν» στο φιλελεύθερο δημοκρατικό πνεύμα, όπως εκείνοι το κατανοούν.
Οι ΗΠΑ δεν ομοιάζουν με κανένα άλλο έθνος, διότι δεν είναι η χώρα κανενός λαού! Σε όλα τα μήκη του κόσμου το έθνος αντιπροσωπεύει μια ενότητα ενός πεπρωμένου, ενός προορισμού που καθαγιάζει μια συγκεκριμένη ανθρώπινη ομοιογένεια, η οποία αναζητά τις ρίζες της στην παράδοση, στην κουλτούρα κ.λπ. Τίποτα από αυτά δεν συνέβη με την περίπτωση των ΗΠΑ. Αποτελεί ένα συνονθύλευμα ανδρών και γυναικών προερχομένων από όλες τις χώρες, ενώ εξ υπαρχής είχαν μόνο μια κοινή βούληση! Το ρήγμα με την Ευρώπη.
Νομίζω τώρα πως ετοιμάζεται μια μελλοντική άβυσσος για την ανθρωπότητα, στο μέτρο που οι επί μέρους κουλτούρες και πολιτισμοί εκριζώνονται εν ονόματι της οικουμενικότητας. Η ειρωνεία της Ιστορίας αποδεικνύει πως ο καπιταλισμός υπήρξε αποτελεσματικότερος του σοσιαλισμού όσον αφορά την ενότητα του πλανήτη. Ο,τι δεν πέτυχε ο Marx με την εργατική τάξη, το κατάφεραν οι πολυεθνικές με το δικό τους τρόπο. Στο μέτρο που ολόκληρος ο κόσμος μετατρέπεται σε μια ενιαία αγορά, η ανθρωπότητα τείνει να γίνεται ενιαία, επειδή η ανάπτυξη της τεχνικής ενισχύει διαρκώς τα κοινά χαρακτηριστικά του κόσμου.
Η ομοιομορφία επεκτείνεται πάνω από κάθε ξεχωριστή χώρα, όχι στη βάση του μονοπωλίου των δύο ανταγωνιστικών υπερδυνάμεων, όπως τη γνωρίζαμε μέχρι προσφάτως. Ακόμη και εκεί όπου οι ιδεολογίες διακρίνονται και διαφέρουν σε σχέση με την οικονομία, τα αποτελέσματα ομοιάζουν στη μορφή. Τα ιδανικά γίνονται κοινά, ιδιαίτερα στην εποχή μας, όταν η ανάπτυξη της τεχνικής αποκτά πλανητικά χαρακτηριστικά.
Φαίνεται ότι ο κόσμος ετοιμάζεται να «αμερικανοποιηθεί». Η Αμερική είναι κοσμοπολιτική εξ ορισμού, καθώς και άρνηση κάθε ιδιαιτερότητας, αφού από την ίδρυσή της ως κράτος επιδιώκει να δώσει την εικόνα της μελλοντικής οικουμενικής δημοκρατίας. Αυτοπροταθείσα ως ο υπερασπιστής των ατομικών δικαιωμάτων, εξοντώνει όσους διαφωνούν μ’ αυτήν, καταστρέφει πολιτισμούς λαών με μεγάλη Ιστορία, χύνει το αίμα και των δικών της παιδιών κι έτσι μετατρέπεται στο χειρότερο εχθρό των δικαιωμάτων των λαών.
Ο ιμπεριαλισμός των ΗΠΑ δεν βασίζεται στις αρχές του κλασικού imperium, η μορφή του οποίου είχε θεμέλιο την ιεραρχία και το σεβασμό των θρησκευτικών και πολιτισμικών διαφορών των λαών. Οι ΗΠΑ δεν είναι η Ρώμη, είναι η Καρχηδόνα, δηλαδή το εμπορικό, φοινικικό πρότυπο που εξάγει στον κόσμο. Σε σχέση με τα διάφορα σενάρια του πολέμου που διαρκώς εκπορεύονται από την Αμερική, η Ευρώπη, και ιδίως η μεσογειακή Ευρώπη, στην οποία ανήκει η Ελλάδα, δεν μπορούν να συμπαρατάσσονται με τις ΗΠΑ που αναζητούν διαρκώς «συμμάχους» στα σχέδιά τους.
Για την Ευρώπη, σοβαρό ρόλο διαδραματίζει μια θεώρηση του κόσμου, πολιτική, στρατηγική και γεωπολιτική, η οποία υπερασπίζεται το σχέδιο ενός κόσμου πλουραλιστικού στις κουλτούρες και στις διαφορές, ενώ τοποθετεί τη μεσογειακή Ευρώπη (Ιταλία, Ελλάδα, Κύπρο κ.ά.) ως τόπο ανταλλαγής και σεβασμού ανάμεσα στη Δύση και στην Ανατολή και όχι ως πολεμικό βραχίονα των ΗΠΑ, μέσω του ΝΑΤΟ. Η Ευρωπαϊκή Ενωση δεν μπορεί να δέχεται το αποτέλεσμα διαφόρων συγκρούσεων ως κριτήριο υπέρ ή εναντίον των ΗΠΑ (Αφγανιστάν, Ιράκ κ.λπ.). Η Ευρώπη έναντι της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας και της τεχνολογίας, που ωθούν στην «αμερικανοποίηση» του πλανήτη λόγω των ΗΠΑ, καλόν είναι ν’ ανακαλύψει εκ νέου τους πολιτισμούς, τις συλλογικές ταυτότητες, τις πολιτισμικές και θρησκευτικές παραδόσεις.
