Η συνεδρίαση του Εθνικού Συμβουλίου του ΠΑΣΟΚ το προηγούμενο Σαββατοκύριακο (6-7/10/2007) έδωσε για πρώτη φορά τη δυνατότητα, μετά τις εκλογές της 16ης Σεπτεμβρίου και την ανακίνηση του θέματος ηγεσίας, να κατατεθούν κάποιες πρώτες θέσεις των υποψηφίων. Θέσεις οι οποίες με τον έναν ή τον άλλο τρόπο θέλουν ήδη να παρουσιάσουν το βασικό περίγραμμα της φυσιογνωμίας του κόμματος μετά την εκλογή της 11ης Νοεμβρίου.

Ας πούμε, καταρχάς, ότι τα περισσότερα πολιτικο-δημοσιογραφικά σχόλια που ακολούθησαν μόνον σε έναν μικρό βαθμό αποτύπωσαν τα πραγματικά διλήμματα έτσι όπως τουλάχιστον τα έθεσαν οι υποψήφιοι. Ένας από του βασικότερους κοινούς παρανομαστές αυτών των σχολίων ήταν ότι ο σημερινός πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ εμφανίσθηκε με ριζοσπαστικές θέσεις, ακόμα και αριστερές. Συνηγορούν ως προς αυτό η έκκλησή του για επιστροφή του "Κινήματος" στις ρίζες του, οι προτάσεις του για διάλογο με την "μη καθεστωτική αριστερά", δηλαδή τον Συνασπισμό, η αυτοκριτική του, οι ευθείες επιθέσεις του στον "καθεστωτισμό" και τον "κυβερνητισμό" των πασοκικών κυβερνήσεων, το κοινωνικό έλλειμμα του "εκσυγχρονισμού" της περιόδου Σημίτη και, βέβαια, η ρητορική του για την υπεράσπιση της "αυτονομίας της πολιτικής" από τα λεγόμενα οργανωμένα συμφέροντα.

Ωστόσο, από αυτά τα σχόλια έλειψαν οι επισημάνσεις για το τι πραγματικά είναι και θέλει να κάνει το ΠΑΣΟΚ, σύμφωνα με τον Γ. Παπανδρέου, μετά την 11η Νοεμβρίου. Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι σε μεγάλο βαθμό η διαρκής δημοσιογραφική επίκληση των παραπάνω ζητημάτων λειτούργησε συσκοτιστικά και αποπροσανατολιστικά για το πραγματικό, όπως συνηθίζεται να αποκαλείται πλέον, "διακύβευμα" στο λόγο του σημερινού προέδρου του ΠΑΣΟΚ. Ποιο ΠΑΣΟΚ εικόνισε στον λόγο του ο Γιώργος Παπανδρέου; Τι ακριβώς σημαίνει λαϊκό, πατριωτικό και ριζοσπαστικό ΠΑΣΟΚ, όπως ο μέχρι σήμερα πρόεδρος του κόμματος το περιέγραψε; Η αλήθεια είναι ότι ο Γ. Παπανδρέου ήταν ιδιαίτερα αποκαλυπτικός ως προς τα βαθύτερα στοιχεία της φυσιογνωμίας που θέλει να προσδώσει στο κόμμα "του". Και η φυσιογνωμία αυτή, έστω και αν καλύφθηκε από την τακτική της αντιπαράθεσής του με τους άλλους υποψηφίους, και κυρίως με τον Ευ. Βενιζέλο, εκτέθηκε με ιδιαίτερη, κατά τη γνώμη μας, σαφήνεια.

Δεν θα προδίδαμε την πραγματικότητα, αν υποστηρίζαμε ότι ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, σαλπίζοντας την επιστροφή στις "ρίζες" μιας μυθικής κινηματικής εμπειρίας του κόμματος, δεν παρέπεμψε σε μια αέναη επιστροφή σε υποτιθέμενες αμετακίνητες θέσεις του κόμματός του οι οποίες αλλοτριώθηκαν στην πορεία από τον κυβερνητισμό. Σε συνέντευξή του την επομένη της συνεδρίασης του Εθνικού Συμβουλίου (Alter, 8/10/2007) θα είναι επ αυτού ιδιαίτερα σαφής, όταν θα υποστηρίξει ότι αυτή η επιστροφή στις ρίζες δεν σημαίνει επιστροφή σε ένα παρελθόν που έχει πλέον, κατ αυτόν, παρέλθει, αλλά επικέντρωση "στη δύναμη των αξιών μας". Με άλλα λόγια, ο Γ. Παπανδρέου αυτό που έκανε στη συνεδρίαση του Εθνικού Συμβουλίου, και το οποίο πέρασε απαρατήρητο από τους περισσότερους σχολιαστές,, ήταν να ανασύρει στην επιφάνεια το σύνολο της θεματικής που αυτός ο ίδιος λανσάρισε κατά την προεκλογική περίοδο του Ιανουαρίου-Μαρτίου του 2004: |συμμετοχή, διαβούλευση, ανοιχτό κόμμα, αποκέντρωση, νέα διακυβέρνηση, αξίες, δίκαιη κοινωνία|, ήταν οι βασικοί όροι γύρω από τους οποίους αρθρώθηκε η πρότασή του για την υπέρβαση της κρίσης του ΠΑΣΟΚ, αλλά και του πολιτικού συστήματος. Όροι οι οποίοι κλήθηκαν για πρώτη φορά το 2004 να ανατάξουν το κόμμα, να το ανανεώσουν σε πρόσωπα, πρακτικές και λειτουργίες.

Οι ίδιοι αυτοί όροι ξαναβρίσκουν την θέση τους σήμερα στο λόγο του Γ. Παπανδρέου μετά από μια περίοδο κατά την οποία είχαν, ως ένα σημείο, επισκιασθεί τόσο από τις εσωκομματικές ισορροπίες τις οποίες ο ίδιος "αναγκάσθηκε" να κρατήσει για τριάμισι χρόνια, όσο και κυρίως από τις αναγκαιότητες της αντιπολιτευτικής του θέσης. Όροι, βέβαια, και θεματικές οι οποίες μόνον φαινομενικά είχαν αποσυρθεί από την αντιπολιτευτική τακτική του προέδρου του ΠΑΣΟΚ. Αν κάποιος μπορούσε να παρατηρήσει κάτω από την επιφάνεια, θα έβλεπε ότι αυτή η προβληματική ήταν διαρκώς παρούσα, ότι ήταν αυτή η οποία προσανατόλιζε σε ένα είδος "χαλαρής", και τις περισσότερες φορές ασυνάρτητης, αντιπολίτευσης προς την κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας, ότι, τελικά, ήταν αυτή η οποία είχε καταδικάσει το ΠΑΣΟΚ στην "αξιακή" ρευστοποίηση της ούτως ή άλλως προβληματικής του ταυτότητας.

Στο εξής, ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, επαναφέροντας στο προσκήνιο την ίδια συμμετοχική θεματική, εμφανίζεται αποφασισμένος να την οδηγήσει στις ακραίες ανανεωτικές της συνέπειες. Να αναδιοργανώσει το κόμμα, να του προσδώσει τον απαιτούμενο και καινοτόμο ριζοσπαστισμό κατά των πελατειακών δικτύων και του παλαιο-καπιταλισμού (όπως συνήθιζε να λέει το 2004), να του αποδώσει το διακριτό και διαφορετικό του "στίγμα". Αλλά αυτή η επιστροφή στις ρίζες (του 2004) εικονίζει, όπως είχαμε την ευκαιρία να επισημάνουμε αλλού^1^, την μετάλλαξη του ΠΑΣΟΚ σε ένα μεταμοντέρνο, με φιλελευθερο-κοινοτιστική δεσπόζουσα, πολιτικό σχηματισμό, με ρευστή και απροσδιόριστη πολιτική, ιδεολογική και κοινωνική ταυτότητα, χωρίς σταθερό "στίγμα", κατά τα πρότυπα της υποτιθέμενης ρευστοποίησης που προσιδιάζει στην μετανεωτερική "νέα εποχή", στην οποία η προοδευτική στάση ταυτίζεται με την επίκληση "αξιών" περισσότερο παρά συμφερόντων, του διαλόγου και της διαβούλευσης, παρά της σύγκρουσης, της αποκέντρωσης ενάντια στον αρχαϊκό συγκεντρωτισμό, του κοσμοπολιτισμού ενάντια στον συντηρητισμό, τον εθνικισμό και το λαϊκισμό.

Με άλλα λόγια, η |νέα οριζόντια αξιακή διαίρεση ανάμεσα στην πρόοδο και τη συντήρηση|, σήμα κατατεθέν της παπανδρεϊκής ανανέωσης του 2004, επανακάμπτει σήμερα εμφανώς ενισχυμένη, ανατροφοδοτημένη από την ήττα των εκλογών της 16ης Σεπτεμβρίου και από τις ανάγκες της εσωκομματικής κρίσης, αποτελώντας τον φάρο της ταυτοτικής αναθεμελίωσης του ΠΑΣΟΚ. Έτσι, παραδείγματος χάρη, όποιος θα έμπαινε στον κόπο να διαβάσει προσεκτικά την ομιλία του προέδρου του ΠΑΣΟΚ στο Εθνικό Συμβούλιο του κόμματός του, θα έβλεπε, μεταξύ άλλων, ότι αντίπαλος ενός νέου ΠΑΣΟΚ είναι η αξιακά προσδιοριζόμενη "συντήρηση" (η λέξη "αξίες" επανέρχεται στη συγκεκριμένη ομιλία του Γ. Παπανδρέου είκοσι μία φορές!), ότι ο ρητορικός ριζοσπαστισμός του ως προς την κοινωνική ταυτότητα του ΠΑΣΟΚ στη "νέα εποχή" (ακόμα και αυτός ο όρος επανέρχεται) δεν είναι, στην πραγματικότητα, παρά η επανάληψη εκείνου του λόγου (του 2004) που αναφερόταν σε μια αμιγώς φιλελεύθερης κοπής "ισότητα των ευκαιριών".

Αν το 2004 ο Γ. Παπανδρέου προσδιόριζε τη νέα κοινωνική συμμαχία του ΠΑΣΟΚ στη συμπόρευση εκείνων των μεσαίων "δυναμικών στρωμάτων" (που θέλουν η κοινωνία να αλλάξει, ώστε να σπάσουν οι παλιές προκαταλήψεις, τα ταμπού, οι συντεχνίες και τα κάθε είδους κατεστημένα) με τα λαϊκά στρώματα (που "δεν μπορούν να ακολουθήσουν τις διεθνείς εξελίξεις" γιατί νιώθουν να απειλούνται και συνεπώς αντιμετωπίζουν φοβικά το μέλλον), αν, δηλαδή, το 2004, ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ πρότεινε τότε μια συμμαχία "νεωτερικότητας, καινοτομίας, προόδου, χέρι-χέρι με την κοινωνική αλληλεγγύη"^2^, σήμερα επαναπροτείνει ακριβώς την ίδια συμμαχία με την ακόλουθη, εξαιρετικά αποκαλυπτική, επιχειρηματολογία: "|Κοινωνική δικαιοσύνη και αναδιανομή σημαίνει ότι οι φυσικές διαφορές και διαφορές που προκύπτουν από την κοινωνική ή οικονομική θέση ή προέλευση, δεν θα γίνουν δεσμώτες για το μέλλον οποιουδήποτε πολίτη, για τα παιδιά και τα εγγόνια του. Οι κοινωνικοί δρόμοι --και με τη βοήθεια του κράτους-- θα είναι ανοικτοί για όποιον έχει ταλέντο, όποιον είναι εργατικός, για όποιον έχει τη θέληση να προσφέρει|"^3^. Αν, εδώ, η ισότητα των ευκαιριών νοείται αποκλειστικά στη φιλελεύθερη εκδοχή της, ως ισότητα, δηλαδή, στην αφετηρία εκκίνησης των "ατόμων", είναι γιατί το νέο κοινωνικό κράτος, το "νέο κράτος", σύμφωνα με τα ίδια του τα λόγια, που υπόσχεται ο Γ. Παπανδρέου αδιαφορεί για την ισότητα στα αποτελέσματα, για τη συλλογική και εκ των υστέρων επανορθωτική του λειτουργία. Έχοντας ενσωματώσει η αντίληψη αυτή περί νέου κοινωνικού κράτους τις φιλελεύθερες αντιλήψεις του "όποιος είναι εργατικός" κ.λπ., δηλαδή τις αντιλήψεις περί "οκνηρίας" τμήματος των εργαζομένων/ανέργων, στοιχίζεται με τις πλέον αγοραίες ανταγωνιστικές σχέσεις, επιφυλάσσοντας στις λαϊκές τάξεις, στην καλύτερη περίπτωση, μια επικουρική στήριξη στα όρια της φιλανθρωπίας: "|Το ΠΑΣΟΚ κάποτε εξέφρασε με επιτυχία τη συμμαχία των μη προνομιούχων. Σήμερα, καλείται να εκφράσει μια ανάλογου εύρους κοινωνική συμμαχία. Μια συμμαχία και για τη δίκαιη κοινωνία, μια συμμαχία για τις μεγάλες αλλαγές που είναι αναγκασμένη η Ελλάδα να κάνει. Που θέλει να κάνει η Ελλάδα. Μια συμμαχία ανάμεσα στα πιο πρωτοπόρα και δυναμικά τμήματα της ελληνικής κοινωνίας, αλλά και σε εκείνους στους οποίους πρέπει να δοθούν νέες δυνατότητες. Τη συμμαχία των δημιουργών και των αδυνάτων. Η συμμαχία αυτή έχει ως θεμέλιο την υποστήριξη του δυναμισμού των πρώτων και τους μηχανισμούς αναδιανομής του πλούτου υπέρ των δεύτερων. |[...]| Πολιτικά, αυτή η συμμαχία στρέφεται ενάντια στο συντηρητισμό και τον υπερεθνικισμό, ενάντια στο ρατσισμό και σε κάθε πολιτική αποκλεισμού. Ενάντια στον αυταρχισμό. Ενάντια στην πολιτική μονόπλευρης λιτότητας|"^4^. Η συμμαχία όμως ανάμεσα στους δημιουργούς και τους αδύνατους δεν είναι το γενικό ισοδύναμο της πάλαι ποτέ συμμαχίας των μη προνομιούχων. Για τον απλό λόγο ότι οι μη προνομιούχοι είχαν την ευκαιρία, με τη στήριξη του κράτους, του παραδοσιακού βέβαια κοινωνικού κράτους (του ισχνού έστω μεταπολιτευτικού κοινωνικού κράτους), να γίνουν κάποια στιγμή και αυτοί "προνομιούχοι", να ανέλθουν κοινωνικά, όπως και πράγματι ως έναν βαθμό αυτό συνέβη. Αντίθετα, στο πλαίσιο της αντίληψης του νέου κοινωνικού κράτους, οι "αδύνατοι" νοούνται μάλλον ως "ανάπηροι" οι οποίοι χρήζουν αρωγής ("αναδιανομής"), και μάλιστα σε ατομική βάση ("όποιος είναι εργατικός"), χωρίς αυτή η αρωγή να τους δίνει την προοπτική συλλογικής κοινωνικής ανόδου. Η ακάθεκτη, και πάντα εξατομικευμένη, κοινωνική άνοδος επιφυλάσσεται για τους "δημιουργούς".

Ο όρος "δημιουργός" δεν είναι τυχαίος, ούτε, βέβαια, παρουσιάζεται για πρώτη φορά. Είχε και αυτός χρησιμοποιηθεί, για πρώτη φορά, το 2005, θέλοντας να περιγράψει τη νέα κομματική φυσιογνωμία ("το δημιουργικό ΠΑΣΟΚ")^5^. Στην πραγματικότητα ο όρος αυτός υποδεικνύει την αναζήτηση του νέου και του διαφορετικού, ένα διάβημα που προϋποθέτει, ακόμα μια φορά, την εναντίωση σε γραφειοκρατικές αγκυλώσεις και μηχανισμούς, σε όλους τους συγκεντρωτισμούς και τους κρατισμούς, και το τολμηρό άνοιγμα στη νέα ήπειρο της "αλληλεγγύης" και της "ανοχής". Αν ο δημιουργός είναι αυτός ο οποίος δεξιώνεται με θέρμη το ανοιχτό πνεύμα της νέας εποχής, αυτός που προσαρμόζεται άνετα και αδράχνει τις ευκαιρίες για την αυτοπραγμάτωσή του, τότε μπορούμε εύκολα να κατανοήσουμε την ουσιώδη πολιτική στόχευση αυτής της νέας συμμαχίας δημιουργών και αδυνάτων. Όπως αποκαλυπτικά και με τόλμη υποστηρίζει ο Γ. Παπανδρέου, ο στόχος αυτής της συμμαχίας είναι, κατά σειρά προτεραιότητας, η καταπολέμηση του συντηρητισμού, του υπερεθνικισμού, του ρατσισμού και του πολιτικού αποκλεισμού. Αν ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ επιλέγει ως το υπ αριθμόν ένα πρόβλημα της σημερινής ελληνικής κοινωνίας τον συντηρητισμό και, ακολούθως, τον υπερεθνικισμό, το ρατσισμό κ.λπ., αν, δηλαδή, προτάσσει, μια αξιακή νοηματοδότηση του πολυμορφικού του αντιπάλου, είναι γιατί τα κριτήρια επιλογής αυτού του αντιπάλου είναι αμιγώς αξιακά. Είναι γιατί οι επικαλούμενες αξίες του είναι ηθικές και όχι πολιτικές, γιατί προκύπτουν από μια ηθική ανάγνωση της κοινωνίας, από μια ηθική αναζήτηση και εντοπισμό του "καλού", του "κοινού καλού", ξορκίζοντας τις συγκρούσεις γύρω από συμφέροντα, ταξικά και άλλα. Τα τελευταία εικονίζουν το "κακό", που διασπούν την κοινωνική συνοχή, και τα αποτελέσματά τους αντιπροσωπεύουν ό,τι ο Γ. Παπανδρέου αποκαλεί "συντήρηση".

Αν υπάρχει ένας ριζοσπαστισμός στον λόγο του σημερινού προέδρου του ΠΑΣΟΚ μόνον εδώ μπορεί να εντοπιστεί. Στην συγκεκριμένη και τολμηρή, είναι αλήθεια, αναθεώρηση της πολιτικής εν γένει, και πρώτα από όλα αυτής του ΠΑΣΟΚ, την τροπή της προς μια γενικευμένη ηθική στάση με ατομοκεντρική δεσπόζουσα. Όλοι οι υπόλοιποι ριζοσπαστισμοί, π.χ. κατά των "οργανωμένων συμφερόντων", της υπεράσπισης της "αυτονομίας της πολιτικής" κ.λπ., αποτελούν συγκυριακά τεχνάσματα, μια τακτική για την αντιμετώπιση της μείζονος εσωκομματικής κρίσης. Μια τακτική που επιχειρείται, περισσότερο ή λιγότερο επιτυχημένα, να συναρτηθεί με τον πυρήνα του ιδεολογικού αναθεωρητισμού που κομίζει αυτή η νέα ηθική αντίληψη για την πολιτική.

1. Βλ. Ανδρέας Πανταζόπουλος, |Με τους πολίτες κατά του λαού. Το ΠΑΣΟΚ της νέας εποχής|, Αθήνα, Εστία 2006.

2. Ό.π., σ. 201.

3. Ομιλία στο Εθνικό Συμβούλιο του ΠΑΣΟΚ, 6/10/2007 (η υπογράμμιση δική μου).

4. Ό.π. (η υπογράμμιση δική μου).

5. Βλ. Ανδρέας Πανταζόπουλος, |Με τους πολίτες...|, ό.π., σ. 242.

|* Ο Α. Πανταζόπουλος διδάσκει στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ.|