Πρώτα γνώρισα τον Μιχάλη Κύρκο Jr. όταν έφτασε εσωτερικός σε σχολείο, στα περίχωρα της αγγλικής πανεπιστημιούπολης όπου σπούδαζα τότε. Πρέπει να ήταν το 1969-70 όταν ήταν 16 ετών, πολύ ζωηρός και ανήσυχος. Φτιάχναμε τότε τα πρώτα αντιδικτατορικά μας δίκτυα. Δύο χρόνια αργότερα, θαρρώ το 1972, πρωτοσυνάντησα τον Λεωνίδα, διευθυντή τότε της επιθεώρησης πολιτικών ιδεών Ηριδανός, σε κάποιο υπόγειο ή ημιυπόγειο των ομώνυμων εκδόσεων, στην Αθήνα. Κατέθεσα με κάποια ταραχή την πρώτη μου μετάφραση, το μικρό βιβλιαράκι-μανιφέστο της μαρξίστριας μαοϊκιάς Joan Robinson Η εποχή της νέας εμποριοκρατίας (The Age of New Mercantilism). Λέω "ταραχή", καθόσον, αν και για μένα η μετάφραση αυτή ήταν η πρώτη μου δημιουργική ενασχόληση, αντιμετωπίστηκε μάλλον απαξιωτικά από οικογενειακούς κύκλους: "Τι χάνεις τον καιρό σου και δεν ασχολείσαι με τα μαθήματά σου;" ήταν η επωδός – όχι εντελώς άστοχα, μια που η μετάφραση λειτουργούσε ως διαφυγή. Ο Λεωνίδας το παρέλαβε ιδιοχείρως, ανταλλάξαμε λίγες κουβέντες μέχρι που το είδα, με άφατη χαρά, δημοσιευμένο στο επόμενο τεύχος. Την Καλλισθένη-Καλλί, ισχυρή μόνιμη παρουσία και μετέπειτα βαρύνουσα απουσία, τη γνώρισα αργότερα ως τα στιβαρά μετόπισθεν του κοινοβουλευτικού γραφείου του ΚΚΕ εσωτερικού, τότε από κοινού με την ΕΔΑ. Στο ίδιο γραφείο θα εκκολαφθεί η σχέση μου μιας τριακονταετίας με την Πάκη Κυριοπούλου.

Ο Λεωνίδας, λοιπόν, με την ευρεία και βαθιά καλλιέργεια που τον διακρίνει (και που δεν περιορίζεται στην Ενάτη του Μπετόβεν και τις δεξιότητές του στο σφύριγμα και την φυσαρμόνικα), είναι, πρώτιστα, ο πολίτης και ο πολιτικός με τους ανοιχτούς ορίζοντες, χωρίς τις ψευδαισθήσεις μιας ρηχής αντιμετώπισης της "ανοιχτότητας". Με σταθερό σημείο εκκίνησης την Αριστερά (όχι την αμετακίνητη, αρτηριοσκληρωτική, αγκυλωμένη Αριστερά –ή καλύτερα μη Αριστερά–, αλλά την αενάως επανα-προσδιοριζόμενη και εμπλουτιζόμενη με ιδέες Αριστερά), παραμένει δεκτικός σε καινούργια ρεύματα ιδεών (αλλά και δεκτικότατος πρώτος στην επεξεργασία ή/και την χρήση gadgets της τελευταίας νέας τεχνολογίας), κινείται με στόχο την ανοιχτή κοινωνία με το βάθος εκείνο του πολιτικού φιλελευθερισμού που δεν επιτρέπει να επικρατήσουν οι ψευδαισθήσεις και τα ιδεολογήματα. Γνωρίζει πολύ καλά πως οι εντεινόμενες ανισότητες –οικονομικές, κοινωνικές, εκπαιδευτικές και πολιτισμικές– δεν επιτρέπουν τις ίσες ευκαιρίες πρόσβασης διαταξικά σε όλους.

Πριν τελειώσω με ορισμένα περιστατικά που ανεκδοτολογικά περιγράφει στις Στιγμές και βρήκα ιδιαίτερα διασκεδαστικά ή/και αποκαλυπτικά, θα σταθώ κυρίως σε αυτό που, κατά την εκτίμησή μου, προσδιορίζει πολιτικο-υπαρξιακά τον Λεωνίδα. Η μεγάλη συμβολή του Λεωνίδα, στην αριστερή πολιτική πράξη και σκέψη γενικότερα, σʼ αυτό που μάθαμε να αποκαλούμε την τελευταία τριακονταετία "πολιτική κουλτούρα" της χώρας, έγκειται σε ένα συνδυασμό απόψεων, θέσεων, ύφους και μεθοδολογίας που έχουν στο επίκεντρο τον διάλογο, τη συναίνεση και τη δημοκρατία. Τους αλληλένδετους αυτούς κρίκους με τις συνέχειες, ασυνέχειες και ρήξεις τους στη διαχρονία μιας ζωής –και τις αντιθέσεις συχνά στην ίδια την πρακτική του– θα προσπαθήσω να σκιαγραφήσω εν συντομία (εκκρεμεί μια εμπεριστατωμένη μελέτη των λόγων του Λεωνίδα ως ενδείκτες μιας εποχής και της ιδεολογίας της).

Η δημοκρατία ως "λαοκρατία"

Εν αρχή, για τη γενιά του Λεωνίδα, στη φάση της εφηβείας, ακόμη και μετά στα πανεπιστημιακά χρόνια, 16 έως 25 ετών, το κοσμοϊστορικό γεγονός είναι ο Πόλεμος (Κατοχή, Αντίσταση και Εμφύλιος). Η Μεγάλη Ιστορία εισβάλλει ορμητικά στο είναι τους. Η πραγμάτωσή της θα επέλθει μέσα από την δραστηριοποίηση στην ΕΠΟΝ, το ΕΑΜ, το Έπος της Εθνικής Αντίστασης1. Σημαδεύεται από την δεκαετία του 1940 τόσο που, όπως μου είπε κάποτε η τραγωδός Ασπασία Παπαθανασίου, η όποια αφήγηση για την περίοδο της Χούντας ωχριά. Η εξέγερση ενάντια στην ξένη Κατοχή, τις εκτελέσεις και την πείνα, δεδομένη, όπως και η στόχευση. Η δημοκρατία θα συνδεθεί με την αποτίναξη του κατακτητή, την Ανεξαρτησία και, προοπτικά-εξιδανικευτικά, με τον σοσιαλισμό: ιδού τα συστατικά στοιχεία την έννοιας "λαοκρατία"2. Έπονται φυλακές, εξορίες, καταδίκες εις θάνατον.

Η δημοκρατία ως αντιαυταρχισμός και ομαλότητα

Στην περίοδο μετά την αποφυλάκισή του, το 1953, ο Λεωνίδας –και ως διευθυντής της εφημερίδας Αυγή– θα ταυτίσει αυτομάτως τη δημοκρατία με τον αγώνα ενάντια στον αυταρχισμό, την αυθαιρεσία, τους διωγμούς και την ανελευθερία του "κράτους της Δεξιάς", όπως λεγότανε τότε. Σημαδιακός κρίκος στην όλη εξέλιξη της σκέψης του Λεωνίδα (αλλά και της Αριστεράς) τα "Πέντε σημεία για την ομαλότητα": διατυπώνονται τον Φεβρουάριο του 1966 – έχουν προηγηθεί προ εξαμήνου τα Ιουλιανά). Πρόκειται για πρόταση της ΕΔΑ που επεξεργάστηκε ο ίδιος, όπως μας λέει στην ένατη "Στιγμή". Η δημοκρατία στο επίκεντρο. Καταδικάζεται η όποια απειλή κατά των κοινοβουλευτικών θεσμών. Ζητείται η αποκατάσταση της ομαλότητας μέσα από εγγυημένες ελεύθερες εκλογές με ίσες ευκαιρίες σε όλα τα κόμματα, χωρίς την ανάμιξη των κατασταλτικών μηχανισμών. Ο Κύρκος τον Νοέμβριο του 1966, αφού ανέλυσε τον κίνδυνο δικτατορίας, προτείνει και καλεί για τη "συγκρότηση ενός πλατιού αντι-δικτατορικού μετώπου" (Στιγμές ΙΙ, σελ. 48-9). Το ειδικό βάρος αυτής της συλλογιστικής γίνεται κατανοητό μόνο στα συγκεκριμένα πλαίσια της δεδομένης ιστορικής συγκυρίας, κατά την οποία η ηγεσία του Γραφείου Εξωτερικού, όπως λεγότανε, αποκλειστικά και μονοθεματικά πίεζε για τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ. Αντίθετα, για τον Κύρκο και το Γραφείο Εσωτερικού "δημοκρατία", ομαλότητα και η καταπολέμηση όλων των εκφάνσεων μιας αυταρχικής πολιτικής ήταν η μόνιμη επωδός.

Η δημοκρατία και η αποκατάσταση της ως αγώνας για την ανατροπή της Δικτατορίας

Η περαιτέρω νοηματοδότηση της έννοιας "δημοκρατία" διατυπώνεται επί Χούντας. Θα υποστηρίξει ο Κύρκος, από κοινού με τον Ηλία Ηλιού, την απόπειρα φιλελευθεροποίησης του καθεστώτος: η περίφημη "θεωρία των ρωγμών" στο δικτατορικό καθεστώς, ρωγμές που διευρύνονται σιγά σιγά μέχρι τη στιγμή που καταρρέει από μόνο του το οικοδόμημα. Και εδώ τη σύλληψη Ηλιού-Κύρκου πρέπει να τη δει κανείς σε μια συγκυρία όπου δεν ήταν αποδεκτή ούτε στην Αριστερά αλλά ούτε στις άλλες αντιδικτατορικές δυνάμεις (Δημοκρατική Άμυνα και ΠΑΚ). Ο Λεωνίδας πίστευε πως, κάτω από τις επικρατούσες συνθήκες, έπρεπε το επίκεντρο κάθε στόχευσης να προσδιορίζεται (και να περιορίζεται) στην αποκατάσταση της Δημοκρατίας. Και εδώ έχει σημασία να κατανοήσει κανείς το συγκεκριμένο πεδίο της διαπάλης των απόψεων όπου εντάσσεται και η άποψη "Λυκίδη" (ψευδώνυμο του Κύρκου): υπήρχε ισχυρή τάση στην Αριστερά που δεν πίστευε στη δυνατότητα ανατροπής της Χούντας εάν δεν συνοδευόταν ή εάν δεν προηγούνταν η ανατροπή του ιμπεριαλισμού και του καπιταλισμού. (Δεν θα ξεχάσω ομηρικό καυγά γνωριμίας μου στο Παρίσι, τις παραμονές της κατάρρευσης της Χούντας, με τον αγαπητό και λίαν εκτιμητέο έκτοτε Άγγελο Ελεφάντη).

Η δημοκρατία ως τρόπος σκέψης: από μέσο αυτοσκοπός

Τα κείμενα και η στάση του Λεωνίδα επί Χούντας αποτελούν προανάκρουσμα της συλλογιστικής του όπως αποτυπώνεται το 1975, λίγο μετά την κατάρρευσή της. Στο μακροσκελές άρθρο-δοκίμιο-μανιφέστο του Λεωνίδα Οι στόχοι του έθνους (θα εκδοθεί μετέπειτα σε μπροσούρα) πρωτοδιατυπώνεται η Εθνική Αντιδικτατορική Δημοκρατική Ενότητα (ΕΑΔΕ), με μοναδικό στόχο να αποτραπεί, με όλα τα μέσα, η υποτροπή και η εκτροπή. Λοιδορήθηκε ως "δεξιά απόκλιση" απʼ όλους όσους στην προηγούμενη φάση δεν πιστεύανε στην κατάρρευση της δικτατορίας χωρίς την ανατροπή της εξάρτησης κ.λπ. Και όμως, το κείμενο αυτό συνθέτει μέθοδο σκέψης και δείχνει τρόπο δράσης σε νέες κατευθύνσεις εμπλουτισμού της δημοκρατίας ως αυτοσκοπού. Θα σημειώσει ο Λ. Κύρκος στις Στιγμές Ι πως το μανιφέστο αυτό για τη δημοκρατία ήταν επηρεασμένο από τις θεωρητικές επεξεργασίες του Νίκου Πουλαντζά: προώθηση της δημοκρατίας μέσα στους θεσμούς, εξασφάλιση της ευρύτερης λαϊκής συμμετοχής και συναίνεσης σε όλα τα επίπεδα λήψης των αποφάσεων, ο πολίτης από υπήκοος και υπάκουος χρειάζεται να γίνει ενεργός (επεξεργασίες που συμβαδίζουν εκ παραλλήλου με τις επεξεργασίες του Κώστα Φιλίνη – ο πρώτος που θα μιλήσει για "κοινωνία των πολιτών")· απόρροια αυτής της συλλογιστικής, το κεκτημένο σήμερα ως αυτονόητο αίτημα αλλά υποβαθμισμένο στην πράξη της συγκρότησης "εθνικών συμβουλίων" για την εξωτερική πολιτική, την υγεία, την παιδεία. Ο τρόπος του Κύρκου, η πολιτική μεθοδολογία που προκρίνει από τότε είναι εκείνη της συνεννόησης, της συναίνεσης για την αποφυγή ακραίων αναμετρήσεων και επικίνδυνων εξτρεμισμών. Οι κομματικοί ανταγωνισμοί στο πνεύμα αυτό δεν θα ʼπρεπε να εκφυλίζονται σε εύκολη δημαγωγία, τυφλή άρνηση, ακατάσχετη μη πραγματοποιήσιμη υποσχεσεολογία και μαξιμαλισμούς: συγκέντρωση δυνάμεων για την κατάκτηση εφικτών λύσεων. Ως κόρην οφθαλμού επιδιώκει ο Κύρκος, μέσα από το ΚΚΕ εσωτερικού, την ΕΑΡ και ως ένα βαθμό τον Συνασπισμό ένα κλίμα εθνικής δημοκρατικής ομοψυχίας, στο πλαίσιο του οποίου μπορούν να εκδηλώνονται οι πολιτικοί και κοινωνικοί ανταγωνισμοί – με βασική προϋπόθεση πως αυτοί οι αγώνες δεν θα διαρρήξουν το δημοκρατικό κέλυφος.

Η δημοκρατία σε ευρωπαϊκό επίπεδο

Η Ευρώπη και η ευρωπαϊκή προοπτική της Ελλάδας θα είναι ένα ακόμη σταθερό μοτίβο στη σκέψη του Κύρκου, από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, που θα συνδεθεί άρρηκτα με τη δημοκρατική προοπτική της χώρας και τον εκσυγχρονισμό των θεσμών της. Ήταν ένα μεγάλο βήμα μια δεκαετία μετά την αρχική καταδίκη από την ΕΔΑ της ΕΟΚ ως "λάκκου των λεόντων"3. Ήταν, επίσης, μια στρατηγική επιλογή που βρισκόταν σε αντιθετική τροχιά με τις πολιτικές του ΚΚΕ, με τις αριστερίστικες τάσεις εντός κόμματος, με την εξωκοινοβουλευτική Αριστερά· η ευρωπαϊκή στρατηγική της ευρωκομμουνιστικής συνιστώσας βρέθηκε και σε αντίθεση με το ανδρεϊκό ΠΑΣΟΚ ("ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο!" κ.ά.). Χρειάστηκε και προσωπικά να τροποποιήσω άρδην τις αρχικές μου απορριπτικές επιλογές της Ευρώπης – εκτός από ενδοοικογενειακούς λόγους (όταν ακούς από την κούνια σου περί οικονομίας και ΕΟΚ), η απόρριψή μου είχε επηρεαστεί και από τη βρετανική Αριστερά. Οι αγώνες κάθε υφής στην εποχή της παγκοσμιοποίησης δεν μπορεί να είναι επαρχιώτικα τοπικοί, αλλά χρειάζεται να συντονίζονται σε ευρύτερες γεωγραφικές περιφερειακές ενότητες, όπως η Ευρώπη, η Λατινική Αμερική κ.ά. Ο Λεωνίδας ως ευρωβουλευτής θα μάθει πολλά και θα συμβάλει με τη σειρά του σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Θα συμμετάσχει –ο μόνος μαζί με τον Γρηγόρη Γιάνναρο, επώνυμα– σε τόμο που μου είχε αναθέσει να συντονίσω το 1977 ο Μίμης Δεσποτίδης για το Θεμέλιο και θα αποτελούσε μια κάποια τεκμηριωμένη (αυτό που λεγόταν "επιστημονική") θεμελίωση των απόψεων της ελληνικής ανανεωτικής Αριστεράς για την Ευρώπη.

Η δημοκρατία ως ασπίδα ενάντια στον λαϊκισμό και τον εθνικισμό

Η καλλιέργεια της δημοκρατικής σκέψης συμβάδισε με τη σταθερή κριτική και πολεμική κατά του λαϊκισμού, και ειδικότερα του πασοκικού λαϊκισμού, της δημαγωγίας επί Ανδρέα Παπανδρέου τού "Εδώ και τώρα" ή του "Δως τα όλα" ή, ακόμη, "Βυθίσατε το Χόρα".

Τα ανθρώπινα και μειονοτικά δικαιώματα και η κοινωνία των πολιτών (στην παράδοση Βεγλερή, Μάνεση και Μουζέλη) θα τεθούν στον πυρήνα της έννοιας "δημοκρατία" και των επεξεργασιών της από τον Λεωνίδα Κύρκο. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, ο Λεωνίδας θα συνδεθεί με κινήσεις και ενώσεις που διαπερνούσαν κόμματα και κοινωνικές τάξεις.

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 ο αντιλαϊκισμός του Λεωνίδα των δύο προηγούμενων δεκαετιών δεν μπορούσε παρά να συνδεθεί με την πολεμική κατά του εθνικισμού. Θα ξαναβρεθούμε στο "Μέτωπο Λογικής κατά του Εθνικισμού", που διαπερνούσε κόμματα και ιδεολογίες. Για την Αριστερά, η πολεμική κατά του σοβινισμού, της πατριδοκαπηλίας και του εθνικισμού είχε την προϊστορία της στην προπολεμική και κυρίως τη μετεμφυλιακή εθνικοφροσύνη (αριστεροί, κομμουνιστές γνωστοί "εαμοβούλγαροι", "εαμοσλαύοι". –Σε περιοδεία του το 1961 στο Ηράκλειο, όταν τον υποδέχονται με προκηρύξεις "Έξω ο Βούλγαρος!", μας λέει με το γνωστό του χιούμορ: "Δεν αποκρίθηκα, από σεμνότητα, πως είχα γεννηθεί στο Ηράκλειο από μάνα βέρα Ηρακλειώτισσα"). Το άλλο στιγμιότυπο, που διασκέδασα για την ετοιμότητα και την ευφυία του προέδρου της ΕΔΑ Γιάννη Πασαλίδη και την ευαισθησία του Κύρκου, είναι όταν, σχολιάζοντας το ποντιακό ιδίωμα του προέδρου, αναφέρεται στο εξής επεισόδιο: Ο Πασαλίδης "στο βήμα της Βουλής προκαλούσε θύελλα αντιδράσεων. […] Μια φορά έγινε σάλος: ’Κάθισε κάτω. Τολμάτε και μιλάτε... Είστε προδότες και Βούλγαροι και εγκληματίες […]’. Ο τότε πρόεδρος της Βουλής, ο Κωνσταντίνος Ροδόπουλος της ΕΡΕ προσπαθούσε χτυπώντας δαιμονισμένα τα κουδούνια να επιβάλει την τάξη. Και τότε, ακούστηκε η φωνή του Πασαλίδη: ’Ντο είπατε; Είμαστε προδότες και Βούλγαροι; Εσείς δεν είστε εθνικόφρονες. Είστε εθνικοπαράφρονες!’. Και ω του θαύματος!", σχολιάζει ο Λεωνίδας. "Έπεσε για λίγη ώρα μιa σιγή γεμάτη αμηχανία, που τη διαδέχθηκε ένα μακρό χειροκρότημα από τους βουλευτές της ΕΚ και της ΕΔΑ. Ήταν το σημείο της στροφής". (σελ. 25)

Αλλά ο αντιεθνικισμός είχε ακόμη πιο βαθιές ιδεολογικές ρίζες στον σοσιαλιστικό διεθνισμό. Ο Λεωνίδας θα αποστασιοποιηθεί και θα αντιταχθεί σε θεωρίες συνωμοσίας ("Οι ξένοι μας επιβουλεύονται", "Οι Αμερικάνοι συνωμοτούν εις βάρος μας" και όσοι συμπλέουν εντός μαζί τους, π.χ. αντιτίθενται στο εθνοκαθαρτικά εγκληματικό καθεστώς Μιλόσεβιτς ή επιζητούν λύση ενωτικά συμφιλιωτική στο Κυπριακό, δεν μπορεί παρά να είναι "πεμπτοφαλαγγίτες"). Θα εκδώσει, λοιπόν, στο Θεμέλιο, το 1993 στην παράδοση των πολιτικών του δοκιμίων το βιβλιαράκι Το αδιέξοδο βήμα του εθνικισμού. Σκέψεις για το Μακεδονικό (το έδινα –όπως δεν θα το γνωρίζει– στη βιβλιογραφία ενός σεμιναρίου μου "Νεοελληνική Εθνικιστική Ιδεολογία"). Η βασική συλλογιστική είναι, σχηματικά, η ακόλουθη: η ελληνική εξωτερική πολιτική αναλώθηκε –και συνεχίζει να αναλώνεται και σήμερα– για 17 χρόνια στη μεγαλύτερη και δαπανηρότερη προπαγανδιστική εξόρμηση στα πέρατα του κόσμου για να υπερασπιστεί τα λεγόμενα "δίκαια της φυλής" ενάντια στους "γυφτοσκοπιανούς" ή, καλύτερα, όπως ακούστηκε τηλεοπτικά ενάντια στα "σκοπιανά σκουλήκια". Θα πει ο Λεωνίδας στην ακροτελεύτια "Στιγμή" πως πρόκειται για το φιάσκο των τελευταίων δεκαετιών, που δεν είναι απόρροια διεθνούς συνωμοσίας αλλά η "ήττα μιας βαθιά λαθεμένης πολιτικής"· θα προσέθετα μιας βαθύτερα αρρωστημένης αντίληψης άνευ αρχών, μια που εναντιώνεται σε κάθε αρχή ταυτοτικού αυτοπροσδιορισμού. Με έκπληξη άκουσα αγαπημένο μας ποιητή να δηλώνει πως "Το όνομά μας είναι η ψυχή μας": γιατί να ισχύει μόνο για μας, και όχι για τους γείτονες; Όταν μάλιστα, μετέτρεψε το δικό του όνομα από Αλεπουδέλης επί το ελληνικότερον και ηλίου φαεινότερο "Ελύτης". Είχα μείνει με την απορία πώς, με βάση τη βαθιά ριζωμένη αντιεθνικιστική συλλογιστική, ο Κύρκος συμμετείχε στο μαζικό συλλαλητήριο της Θεσσαλονίκης. Πολλά χρόνια μετά έμαθα4, πως στην Εκτελεστική Γραμματεία του Συνασπισμού είχε ζωηρά διαφωνήσει αλλά τελικά οριακά μειοψηφήσει. Φαίνεται πως μια άλλη αρχή είχε επικρατήσει, ενάντια στην συλλογιστική του: η αρχή της κομματικότητας, βάσει της οποίας, προφανώς, αναγκάστηκε να καταπιεί μια τέτοια απόφαση και ως βουλευτής Θεσσαλονίκης να συμμετάσχει· και εμείς –κάποιοι λίγοι– να ανατριχιάζουμε, θεωρώντας –κακώς– πως ήταν μια τρίτη αρχή που επεκράτησε, "της δεκτικότητας των μαζών", η οποία είχε επηρεάσει και άλλες αποφάσεις της ανανεωτικής Αριστεράς στη δεκαετία του 1980. Το επισημαίνω επειδή δεν είναι σήμερα ο Λεωνίδας ένας ζωντανός-νεκρός, αλλά ένας μάχιμα παρών πολίτης.

Τελειώνοντας: Για μένα το πέρασμα από τον "Ρήγα", τον "Θούριο" και το ΚΚΕ εσωτερικού, με πρωτοστάτες τους Μήτσο Παρτσαλίδη, Μπάμπη Δρακόπουλο, Κώστα Φιλίνη και Λεωνίδα Κύρκο, ήταν ένα σχολείο στην επαφή και την, έστω και επιφανειακή, γνωριμία με τις δυτικές συνοικίες και τους ανθρώπους τους. Πετρούπολη, Περιστέρι, Αιγάλεω και Χαϊδάρι θα παρέμεναν, ειδάλλως, terra incognita. Όχι μόνο δεν έριξα "μαύρη πέτρα" για τα χρόνια εκείνα –όπως ορισμένοι άλλοι φίλοι– αλλά τα αναπολώ5. Ο Λεωνίδας για μας του Ρήγα Φεραίου παιδιά ήταν μια συνεχής μαθητεία στη δημοκρατία και την οργανική διασύνδεσή της με τον σοσιαλισμό. Αναμφίβολα, δακρύσαμε (όσο και εάν δεν έπρεπε να το δείχνουμε) στις κορυφαίες του μεστές ρητορικές στιγμές στο Σύνταγμα. Αλλά πάνω απʼ όλα ήταν, και είναι, μια μαθητεία στην ευγένεια, την ευπρέπεια, τον σεβασμό (όροι που έρχονται και επανέρχονται στις Στιγμές Ι και ΙΙ) απέναντι στον αντίπαλο, πάνω από κομματικές, ταξικές και ατομικές διαχωριστικές γραμμές. Ας το σημειώσουμε ιδιαίτερα, σε μια εποχή διάβρωσης των αξιών όπου η εξαγορά συνειδήσεων όχι μόνο χρηματική (έχουμε πνιγεί στις αποκαλύψεις) αλλά και θεσμική (υποσχέσεις διορισμού ή ανέλιξης) μοιάζει να γίνεται ο κανόνας στην πολιτική, την κοινωνία και τα πανεπιστήμια. Ο Κύρκος μας το λέει ξεκάθαρα: οι ιδέες δεν κερδίζονται με τη βία (τη λεκτική βία), αλλά με την ορθολογική επιχειρηματολογία. Μάλιστα συνεχίζει να πιστεύει "αισιόδοξα", όταν αρκετοί από μας έχουμε εγκαταλείψει κάθε τέτοια στάση και πίστη, στον μονόδρομο, τελικό νομοτελειακό, "θρίαμβο της ανθρώπινης πίστης σε ιδέες και ιδανικά" (Στιγμές ΙΙ, σ. 70). Όταν τα φαινόμενα του αριβισμού και του ντοπαρίσματος (όχι μόνο αθλητικού αλλά και ακαδημαϊκού – η αντιγραφική δραστηριότητα για μια θέση γίνεται το ισοδύναμο του ντόπινγκ) τείνει να γίνει μια μάστιγα σε ένα οξύτατα ανταγωνιστικό περιβάλλον· όταν το κύριο (συχνά το μόνο) που ενδιαφέρει είναι ποιος και με ποια μέσα θα κερδίσει τις εντυπώσεις και ποτέ δεν διατυπώνεται ένα κάποιο mea culpa, αντιλαμβάνεται κανείς τη μεγάλη αξία που προσλαμβάνει η εντιμότητα που τόσο παραστατικά μας την έδωσε ο Κύρκος στις Στιγμές Ι, με το εγκυκλοπαιδικό κοινοβουλευτικό επεισόδιο Κανελλόπουλου - Ηλιού: Ποια ήταν η ακριβής συγγενική σχέση του ηγέτη του στρατού με τον Κάρολο της Γαλλίας; –Κανελλόπουλος: –Εξ αδελφής ανιψιός· Ηλιού: –Όχι, εκ παρανόμου συζεύξεως μετά της κόρης του διαδόχου"· "Κανελλόπουλος: –’Δεν γνωρίζετε καλά τα πράγματα. Σας σέβομαι ως νομικό, αλλά στα θέματα Ιστορίας προηγείται ο ιστορικός’. Περίπλοκες οι αναφορές στα γενεαλογικά της δυναστείας των Καρόλων – λύεται η συνεδρίαση. Στην επόμενη συνεδρίαση τον λόγο παίρνει ο Κανελλόπουλος: –"’Εθήτευσα στην επιστήμη της Ιστορίας. Και μάλιστα της Ιστορίας της Ευρώπης. Και ειδικά της Γαλλίας. Όμως ο συνάδελφος νομικός είχε δίκιο. Και οφείλω έντιμα να το δηλώσω: Συγχαρητήρια, κύριε Ηλιού’. Ο Ηλίας μίλησε ελάχιστα. Ευχαρίστησε τον συνάδελφο ιστορικό και αναφέρθηκε στο μάθημα ήθους που έδωσε αυτή η ασυνήθιστη συνεδρίαση της Βουλής". (σελ. 76-77).

Η ανάδειξη του περιστατικού αυτού, ανάμεσα σε χιλιάδες άλλα που θα μπορούσε να έχει επιλέξει, καταδεικνύει πως εκφράζει απόλυτα τον ίδιο τον Λεωνίδα και την πολιτεία του: η αναγνώριση του Άλλου, όχι ως πολιτικοϊδεολογικά εχθρού αλλά ως Αντιπάλου. Πρόκειται, όπως το έχει διατυπώσει καίρια ο Λεβινάς6, και αρμόζει στον τρόπο σκέψης του Λεωνίδα, για "μια διαφορετική σύλληψη της πολιτικής όπου στόχος του αγώνα θα είναι για τον άλλο, ή ακόμη καλύτερα εξ ονόματος του άλλου· στόχος του αγώνα δεν θα είναι να σβήσει, να εξοστρακίσει, να αφανίσει τον άλλο".

Ο Στέφανος Πεσμαζόγλου είναι μέλος της Συντακτικής Επιτροπής της επιθεώρησης "Σύγχρονα Θέματα" και διδάσκει στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου.

Το άρθρο είναι η ομιλία του στην παρουσίαση του βιβλίου "Στιγμές ΙΙ" του Λ. Κύρκου (εκδ. Βιβλιοπωλείον της "Εστίας"), Μουσείο Μπενάκη, 19.6.2008. Στην εκδήλωση μίλησαν επίσης ο Νίκος Αλιβιζάτος και ο Σταύρος Ζουμπουλάκης (το κείμενο του Ν. Αλιβιζάτου δημοσιεύθηκε στα προηγούμενα "Ενθέματα").

1. Όσο και εάν σήμερα ορισμένοι, επιδιώκοντας να δούνε με πιο ψύχραιμο μάτι την εποχή οδηγούνται όχι στην αναθεώρηση –που είναι όρος εκ των ων ουκ άνευ για την ύπαρξη της ιστοριογραφίας–, αλλά στον απόλυτο και ισοπεδωτικό αναθεωρητισμό: –Ποια Αντίσταση; Επρόκειτο για τρομοκρατική οργάνωση, με εγκληματική δράση (εφορμώμενοι από πραγματικά εγκληματικά συμβάντα, γενικεύουν αφοριστικά).

2. Δεν φαίνεται να έχουν μελετηθεί οι ποικίλες χρήσεις της έννοιας και οι ενδεχόμενες μετατοπίσεις στο περιεχόμενό της.

3. Η θαυμάσια διατριβή του Μιχάλη Πατέρα, που ποτέ δεν εκδόθηκε.

4. Πρόκειται για τον Πέτρο Κουναλάκη, μέλος τότε της Εκτελεστικής Γραμματείας.

5. Εκτός από τους συνομήλικους έκτοτε φίλους/ες, την ίδια εποχή είχα την τύχη να γνωρίσω ζωηρά σεμνές μορφές, όπως τον Λεωνίδα Τζεφρώνη, τον Πάνο Δημητρίου, τον Τάκη Μπενά, τη Φώφη Λαζάρου, τον Γιώργη Κλάδο, τον Μανώλη Γκαζή, τον Σταύρο και τον Νίκο Καρρά.

6. Το ίδιο απόσπασμα, διατυπωμένο ως παραίνεση, ξαναχρησιμοποίησα σε διαφορετικό πλαίσιο για μελλοντική τροποποίηση των αντιλήψεων και πρακτικών εκείνων που θεωρούν πως η διευθέτηση πολιτικών προβλημάτων επιτυγχάνεται διά της βίας (είτε τρομοκρατικής είτε στρατιωτικής).