Πώς θα θεραπεύσουμε τη μυωπία της δημοκρατίας

Το πρόβλημα της υπερθέρμανσης του πλανήτη δείχνει καθαρά ότι οι κυβερνήσεις αδυνατούν να δουν μακριά στο μέλλον. Πώς μπορεί να αλλάξει αυτό;

Με δυσκολία ενέταξαν στη λειτουργία τους τα δημοκρατικά καθεστώτα τη μακροπρόθεσμη ανησυχία της εποχής μας. Η δυσκολία γίνεται ανησυχητική σε μια εποχή κατά την οποία τα ζητήματα του περιβάλλοντος και του κλίματος μάς υποχρεώνουν να σκεφτόμαστε τις υποχρεώσεις μας απέναντι στις μελλοντικές γενιές.

Αυτή η δυσκολία δεν είναι κάτι το καινούργιο. Ετσι, από την αρχή της Γαλλικής Επανάστασης, ο Κοντορσέ επέστησε την προσοχή στους κινδύνους από αυτό που αποκάλεσε «άμεση δημοκρατία». Ο φιλόσοφος ανησυχούσε ιδιαίτερα μήπως η διαχείριση των δημόσιων οικονομικών θα κυριαρχείται στο μέλλον από τα λάθη της καθημερινής διαχείρισης και κατά συνέπεια καλούσε να αφαιρεθεί η φροντίδα των δημόσιων οικονομικών από την επιρροή της εκτελεστικής εξουσίας.

Φαίνεται ότι ένα είδος «προτίμησης για το παρόν» προσδιορίζει τον πολιτικό ορίζοντα των δημοκρατιών. Υπάρχουν διαρθρωτικοί λόγοι για αυτό. Που παρασύρουν συμπεριφορές προσδιοριζόμενες από τους εκλογικούς ρυθμούς και τις επιταγές των δημοσκόπων. Ο βραχυπρόθεσμος και κοπιώδης αγώνας προέρχεται κατ΄ αρχάς από τους όρους άσκησης της μάχης για την εξουσία. Είναι επομένως κοινότοπο να αντιδιαστέλλουμε τους ιδανικούς τύπους του «πολιτικού», ο oποίος ενδιαφέρεται μόνο για τις επόμενες εκλογές με τον «πολιτικό άνδρα» που βλέπει μακροπρόθεσμα.

▅ Κρίση αντιπροσώπευσης

Αλλά τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα. Η μυωπία των δημοκρατιών έχει αιτίες περισσότερο διαρθρωτικές. Βρήκαν τον δρόμο τους προσδεδεμένες στις δυνάμεις της παράδοσης, νομιμοποιώντας τα «δικαιώματα του παρόντος» για να μη φυλακιστούν σε μια προκαθορισμένη παροδικότητα.

Στον μετεπαναστατικό κόσμο του σήμερα, καμία κοσμική θρησκεία δεν μπορεί να δώσει νόημα στη συλλογική δράση, δίνοντας προτεραιότητα σε κάποια μακρινή ελπίδα. Πρέπει επίσης να αναλογιστούμε ότι οι δημοκρατίες στιγματίστηκαν από τη δυσκολία τους να διαχειριστούν καταλλήλως τις εξαιρετικές περιστάσεις. Κατ΄ αυτόν τον τρόπο, οι δημοκρατίες χαρακτηρίστηκαν προσωρινά δυσλειτουργικές.

Πώς να αντιμετωπίσει κανείς αυτή την κατάσταση και να διορθώσει τη δημοκρατική μυωπία, τη στιγμή κατά την οποία συσσωρεύονται οι ανησυχητικές διαγνώσεις για το μέλλον του κλίματος; Πώς να ενισχύσει πολιτικά το μέλλον; Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να απαντήσει κανείς.

Ο πρώτος αφορά την επέκταση των αντιπροσωπευτικών διαδικασιών. Συνίσταται στο να διπλασιάσει την εκλογική αντιπροσώπευση των άμεσων συμφερόντων και των απόψεων. Η εισαγωγή ενός διπλού αντιπροσωπευτικού συστήματος αυτού του τύπου ήταν στο επίκεντρο των μεγάλων συζητήσεων από τα τέλη του 19ου αιώνα και μετά, με αντικείμενο τους τρόπους με τους οποίους θα ξεπερνιόταν η δομική κρίση της αντιπροσώπευσης. Το σύστημα των δύο αντιπροσωπευτικών σωμάτων στο κοινοβούλιο βρήκε με αυτόν τον τρόπο μια νέα δικαίωση. Δεν νομίζω όμως ότι ένα σύστημα δύο κοινοβουλίων αυτού του είδους είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να διορθωθεί η δημοκρατική μυωπία. Η εκλογική χειροτονία ενός «Κοινοβουλίου του μέλλοντος» θα του έδινε μια ασφαλώς αδιαμφισβήτητη τυπική νομιμότητα. Θα ήταν όμως δύσκολο να προσδιοριστούν οι όροι μιας τέτοιας εκλογής. Ο κίνδυνος θα ήταν ότι στηρίζεται κατά κύριο λόγο από τις υφιστάμενες πολιτικές λογικές. Είναι πρακτικά αδύνατον να διακρίνει κανείς μια «πολιτικοποιημένη εκλογή» από μια «συντακτική εκλογή», όπως νομίζω ότι έχω αποδείξει στη «Δημοκρατική νομιμότητα».

▅ Τέσσερα διορθωτικά μέτρα

Τέσσερις κατηγορίες μέτρων ή θεσμών μπορούμε να σκεφτούμε για να διορθώσουμε τη φυσική κλίση του «Βραχυπροθεσμισμού»: την εισαγωγή οικολογικών αρχών στη συνταγματική τάξη, την ενίσχυση και την επέκταση του πρωταρχικού ορισμού του κράτους, την ίδρυση μιας μεγάλης «Ακαδημίας του μέλλοντος», τη θεσμοθέτηση δημόσιων φόρουμ που θα κινητοποιούν τους πολίτες στο να δίνουν μεγαλύτερη προσοχή και να συμμετέχουν.

Εδώ εισέρχεται η οικολογική διάσταση στη συνταγματική τάξη. Είναι το πλέον προφανές. Τα συντάγματα είναι στην ουσία φύλακες της μνήμης των βασικών οργανωτών της κοινής ζωής. Με αυτόν τον τρόπο φροντίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και το πνεύμα των θεσμών. Θα μπορούσε να φανταστεί κανείς ότι ενσωματώνουν την έννοια για το καλό των μελλοντικών γενεών. Οπως η ιδέα της ανθρωπότητας, έτσι και η ιδέα του έθνους συνδέεται πράγματι με την ιδέα μιας συλλογικής εμπειρίας που είναι εγγεγραμμένη στη γραφή μιας ιστορίας. Πρέπει συνεπώς να φροντίσουμε ότι αυτές οι ευκαιρίες δεν θα είναι μάταιες.

Από την πλευρά της, η ύπαρξη ενός ισχυρού κράτους δεν έπαυσε να εγείρει ένα φράγμα εναντίον του «Βραχυπροθεσμισμού». Ηδη επί μοναρχίας, γινόταν η διάκριση μεταξύ του τομέα αρμοδιοτήτων του βασιλιά ή των αγαθών του στέμματος, τα οποία ο ίδιος ο βασιλιάς δεν μπορούσε να διαθέτει ελεύθερα. Η έννοια του κράτους εκσυγχρόνισε αυτή την ιδέα ενός υπεριστορικού δεδομένου στην πολιτική ζωή. Το 19ο αιώνα ακόμη και οι Φιλελεύθεροι επέμεναν σε αυτή τη διάσταση. Ακόμη και εκείνοι που υπερασπίζονταν την ιδέα μιας ελάχιστης δημόσιας δύναμης αναγνώριζαν την κεντρικότητα της ιδρυτικής διάστασης της κοινωνίας.

Σήμερα αντιλαμβανόμαστε κυρίως το κράτος ως ρυθμιστή. Ωστόσο είναι ζωτικής σημασίας να αποκαταστήσουμε τη διάστασή του ως διατηρητή των συνθηκών της κοινής ζωής. Η δημιουργία μιας «ακαδημίας του μέλλοντος» θα μπορούσε να διαδραματίσει κάποιον ουσιαστικό ρόλο. Θα απαρτίζεται από επιστήμονες, φιλοσόφους, αναγνωρισμένους εμπειρογνώμονες και εκπροσώπους των μεγάλων οργανώσεων που δραστηριοποιούνται στον τομέα του περιβάλλοντος και θα μπορούσε να δίνει συμβουλές στα θέματα της αρμοδιότητάς τους και να δίνει γνωμοδοτήσεις μέσω των οποίων οι κυβερνήσεις θα μπορούσαν να προσδιοριστούν.

Με αυτόν τον τρόπο θα ξαναβρούμε την αρχική ιδέα της Ακαδημίας: ενός σώματος στην υπηρεσία της κοινωνίας, που εκτελεί τη διπλή λειτουργία της επαγρύπνησης και της πρόβλεψης. Στην περίπτωσή τους, η εκτέλεση καθηκόντων εκπροσώπησης δεν συνεπάγεται ότι έχουμε στη διάθεσή μας μια αντιπροσωπεία, αλλά ότι συμβάλλουμε στο να γίνει πιο κατανοητή η πολυπλοκότητα του κόσμου, και να υπενθυμίζουμε μονίμως τη μακροπρόθεσμη φροντίδα. Μια ακαδημία αυτού του είδους θα πρέπει να διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στο ξεκίνημα του «φόρουμ του μέλλοντος» που θα επιτρέπει στους πολίτες να ιδιοποιηθούν αυτά τα θέματα. Αυτά τα φόρουμ σίγουρα δεν θα εγκλωβιστούν σε ένα ενιαίο μοντέλο. Θα πρέπει επίσης να είναι σε θέση να ασκούν πολλές αποκεντρωμένες πρωτοβουλίες. Αλλά η επισημοποίηση κάποιων από αυτές θα δώσει μεγαλύτερη βαρύτητα στη δημόσια συζήτηση για τον προσδιορισμό των γενικών κατευθυντήριων γραμμών με όρους δημόσιους πολιτικούς ή με την ανάληψη θέσεων σε διεθνείς διαπραγματεύσεις. Το Οικονομικό, Κοινωνικό και Περιβαλλοντικό Συμβούλιο θα μπορούσε να διαδραματίσει βασικό ρόλο στη διαδικασία αυτή και να βρει εκεί την ευκαιρία να επαναπροσδιορίσει τον ρόλο του.

Μια τέτοια διεύρυνση της έκφρασης της συνείδησης του πολίτη είναι ζωτικής σημασίας. Δεν θα βγούμε από τη δημοκρατική μυωπία αν οι πολίτες δεν είναι οι ίδιοι οι υπερασπιστές της διευρυμένης ευαισθητοποίησης του κόσμου. Τον 19ο αιώνα, η πρόοδος στον τομέα της εκπαίδευσης ήταν μία από τις βασικές αιτίες για την εδραίωση της δημοκρατίας. Τον 21ο αιώνα, είναι η κοινωνική συνειδητοποίηση της ανάγκης για έναν νέο ορίζοντα της δημόσιας λογικής που θα γίνει το όχημα για την εμβάθυνση της δημοκρατικής ιδέας. Είναι όταν οι άνθρωποι θα έχουν αλλάξει τα ανακλαστικά τους όσον αφορά την πρόβλεψη ότι το όραμά τους θα συμφωνήσει με την αίσθηση της ζωής σε ολόκληρη την ανθρωπότητα.

Αλλά δεν θα υπάρξει πραγματική «πράσινη επανάσταση» στις κεφαλές όσο το ζήτημα της διεύρυνσης των κανόνων της δικαιοσύνης δεν θα τεθεί από μόνο του με όρους ανθρωπιστικούς. Η διάσωση του πλανήτη μας σημαίνει να τον σκεφτόμαστε σαν ένα χώρο αλληλεγγύης. Η πρόκληση και η δυσκολία υπάρχουν για αυτό.

Ο Πιερ Ροζανβαλόν είναι ιστορικός, καθηγητής του Collége de France.