Η ώρα της κρίσης για τον κεμαλισμό
Νιαζί ΚΙΖΙΛΓΙΟΥΡΕΚ, Αυγή της Κυριακής, Δημοσιευμένο: 2007-05-20
Η σύγχρονη ιστορία της Τουρκικής Δημοκρατίας είναι η ιστορία μιας πορείας εκσυγχρονισμού. Σε αυτή την πορεία ο εκσυγχρονισμός και ο εκδυτικισμός ταυτίζονται. Όπως ενδεικτικά δήλωσε ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, η Τουρκική Δημοκρατία έπρεπε να φτάσει στο επίπεδο του σύγχρονου πολιτισμού, που δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ευρωπαϊκός πολιτισμός.
Η τουρκική νεωτερικότητα δεν ήταν αποτέλεσμα μιας εξελικτικής διαδικασίας, αντίθετα, είχε επιβληθεί εκ των άνω, από "κοινωνικούς μηχανικούς" που είχαν πάρει την κρατική εξουσία στα χέρια τους. Οι ρίζες της εκσυγχρονιστικής ελίτ πάνε πίσω στην εποχή του Τανζιμάτ και αργότερα στους Νεότουρκους, που ανέλαβαν εν μέρει την εξουσία το 1908. Ο Μουσταφά Κεμάλ, ο ιδρυτής της σύγχρονης Τουρκίας, είχε την ίδια κοσμοαντίληψη με το κίνημα των Νεότουρκων. Η κυρίαρχη αντίληψη τόσο των Νεότουρκων όσο και του Μουσταφά Κεμάλ είχε επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό από το θετικισμό και ειδικά από τον Αύγουστο Κομτ (Auguste Comte 1798-1857) και τη θετικιστική του προσέγγιση. Οικειοποιήθηκαν έτσι τη αρχή της "τάξης και προόδου" (ordre et progrès), κατά την οποία η πρόοδος είναι δυνατή μόνο όταν επιτυγχάνεται η απομάκρυνση από τη θεολογία και η κοινωνία οργανώνεται και λειτουργεί στη βάση της επιστήμης. Αυτή η κοσμοαντίληψη επιδιώκει τη διαμόρφωση της κοινωνίας εκ των άνω και μετατρέπει τις κοινωνικές διεργασίες σε συγκεκριμένο σχέδιο δράσης. Στη σύγχρονη Τουρκική Δημοκρατία, πέραν αυτής της θετικιστικής προσέγγισης, τέθηκαν και τα θεμέλια για τη διαμόρφωση μιας οργανικής κοινωνίας που ήθελε να αγνοήσει την ύπαρξη των κοινωνικών τάξεων και της διαφορετικότητας.
Σε αυτή τη διαδικασία, ο κεμαλισμός συγκροτήθηκε ως μια νέα "πολιτική θρησκεία". Και στην προσπάθειά του να περιορίσει την επιρροή της θρησκείας, εξελίχθηκε ο ίδιος σε εμπόδιο για την εξέλιξη της δημοκρατίας και της κοινωνίας των πολιτών.
Η ιστορία της Τουρκίας κινήθηκε σε κλίμα έντασης μεταξύ της σιωπηλής μάζας και της άρχουσας ελίτ. Δεν μπόρεσε διαχρονικά να βρεθεί κοινό σημείο ανάμεσα στον τρόπο ζωής του λαού και της εκσυγχρονιστικής ελίτ και αναπτύχθηκε μια κουλτούρα αντίστασης. Ο τουρκικός εκσυγχρονισμός, αναπόφευκτα, πολιτικοποίησε το αντικείμενό του, δηλαδή όσους είχαν μείνει πιστοί στην παραδοσιακή κουλτούρα ή επέμεναν στην διαφορετικότητά τους. Οι αξίες που επέβαλε ο κεμαλισμός δεν διασφάλιζαν την ενότητα της κοινωνίας, καθώς δεν απευθύνονταν στον "νοηματικό κόσμο" του πολίτη.
Η αποτυχία ομογενοποίησης στη βάση του "κοσμικού Τούρκου" και η καταπιεστική αφομοίωση είχαν σαν αποτέλεσμα την εμφάνιση της πολλαπλής ταυτότητας της τουρκικής κοινωνίας. Τη θέση της έννοιας της "οργανικής κοινωνίας" πήραν οι πραγματικές ταυτότητες της διαφορετικότητας. Οι μουσουλμάνοι δεν αφομοιώθηκαν από την τουρκική κοσμικότητα, οι Κούρδοι δεν αφομοιώθηκαν από τον τούρκικο εθνικισμό και οι δημοκρατικές ομάδες δεν αφομοιώθηκαν από την οργανική αντίληψη της κοινωνίας. Το γεγονός αυτό άφησε την Τουρκία αντιμέτωπη με μια νέα κρίση αντιπροσώπευσης και νομιμοποίησης.
Ανάμεσα στον κοινωνικό δυναμισμό και τον τουρκικό μοντερνισμό εμφανίστηκε ένα κενό, ένα χάσμα και μια σύγκρουση η οποία επηρεάζει τις πολιτικές εξελίξεις από τότε που η Τουρκία πέρασε στο πολυκομματικό σύστημα (1950) μέχρι τις μέρες μας. Με τέσσερα πραξικοπήματα, 1960, 1971, 1980 και 1997, οι Ένοπλες Δυνάμεις διέκοψαν την πολιτική πορεία της Τουρκίας στο όνομα του ατατουρκισμού, στην προσπάθεια τους να ελέγξουν την κοινωνική εξέλιξη την οποία θεωρούσαν παραστρατημένη.
Η ενταξιακή πορεία της Τουρκίας προς την Ε.Ε., από τη μια ενίσχυσε τις κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις της χώρας οι οποίες για οικονομικούς και πολιτικούς λόγους προσδοκούν σ αυτή την ένταξη, πράγμα που άλλαξε το πρόσωπο της τουρκικής νεωτερικότητας διότι σ αυτή τη διαδικασία οι πιστοί μουσουλμάνοι, οι Κούρδοι, οι φιλελεύθερες και δημοκρατικές δυνάμεις και η αστική τάξη δημιούργησαν ένα νέο πολιτικό μπλοκ. Από την άλλη περιόρισε τη σφαίρα επιρροής της κεμαλικής γραφειοκρατίας. Είναι ακριβώς σ αυτή τη συγκυρία που εμφανίστηκε και η κεμαλική "κοινωνία των πολιτών" που με τις μαζικές διαδηλώσεις επιδιώκει να υπερασπίσει τις κεμαλικές αρχές. Το γεγονός αυτό επιδρά στη χώρα με δύο συγκεκριμένους τρόπους: Από τη μια διχάζει περαιτέρω την κοινωνία, καθώς φέρνει σε απευθείας σύγκρουση το λαό, και από την άλλη δημιουργεί ένα νέο κεμαλισμό που στρέφεται κατά της Δύσης, με αποτέλεσμα να γίνεται όλο και περισσότερο εσωστρεφής.
Ενώ ο πρωθυπουργός Ταγίπ Ερτογάν και το κόμμα του, το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, επιμένει στην ένταξη της χώρας του στην Ε.Ε. και αντιστέκεται στην ανοιχτή παρέμβαση στην πολιτική ζωή των Ενόπλων Δυνάμεων, οι κεμαλικές δυνάμεις χάνουν το στόχο που έθεσε ο ίδιος ο Ατατούρκ για "ένταξη στον σύγχρονο πολιτισμό". Σήμερα η ένταξη της χώρας στο "σύγχρονο πολιτισμό", δηλαδή στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, έχει γίνει στόχος και σημαία του Ταγίπ Ερτογάν και του κόμματός του.
* Ο Νιαζί Κιζίλγιουρεκ είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Κύπρου στη Λευκωσία.
Η τουρκική νεωτερικότητα δεν ήταν αποτέλεσμα μιας εξελικτικής διαδικασίας, αντίθετα, είχε επιβληθεί εκ των άνω, από "κοινωνικούς μηχανικούς" που είχαν πάρει την κρατική εξουσία στα χέρια τους. Οι ρίζες της εκσυγχρονιστικής ελίτ πάνε πίσω στην εποχή του Τανζιμάτ και αργότερα στους Νεότουρκους, που ανέλαβαν εν μέρει την εξουσία το 1908. Ο Μουσταφά Κεμάλ, ο ιδρυτής της σύγχρονης Τουρκίας, είχε την ίδια κοσμοαντίληψη με το κίνημα των Νεότουρκων. Η κυρίαρχη αντίληψη τόσο των Νεότουρκων όσο και του Μουσταφά Κεμάλ είχε επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό από το θετικισμό και ειδικά από τον Αύγουστο Κομτ (Auguste Comte 1798-1857) και τη θετικιστική του προσέγγιση. Οικειοποιήθηκαν έτσι τη αρχή της "τάξης και προόδου" (ordre et progrès), κατά την οποία η πρόοδος είναι δυνατή μόνο όταν επιτυγχάνεται η απομάκρυνση από τη θεολογία και η κοινωνία οργανώνεται και λειτουργεί στη βάση της επιστήμης. Αυτή η κοσμοαντίληψη επιδιώκει τη διαμόρφωση της κοινωνίας εκ των άνω και μετατρέπει τις κοινωνικές διεργασίες σε συγκεκριμένο σχέδιο δράσης. Στη σύγχρονη Τουρκική Δημοκρατία, πέραν αυτής της θετικιστικής προσέγγισης, τέθηκαν και τα θεμέλια για τη διαμόρφωση μιας οργανικής κοινωνίας που ήθελε να αγνοήσει την ύπαρξη των κοινωνικών τάξεων και της διαφορετικότητας.
Σε αυτή τη διαδικασία, ο κεμαλισμός συγκροτήθηκε ως μια νέα "πολιτική θρησκεία". Και στην προσπάθειά του να περιορίσει την επιρροή της θρησκείας, εξελίχθηκε ο ίδιος σε εμπόδιο για την εξέλιξη της δημοκρατίας και της κοινωνίας των πολιτών.
Η ιστορία της Τουρκίας κινήθηκε σε κλίμα έντασης μεταξύ της σιωπηλής μάζας και της άρχουσας ελίτ. Δεν μπόρεσε διαχρονικά να βρεθεί κοινό σημείο ανάμεσα στον τρόπο ζωής του λαού και της εκσυγχρονιστικής ελίτ και αναπτύχθηκε μια κουλτούρα αντίστασης. Ο τουρκικός εκσυγχρονισμός, αναπόφευκτα, πολιτικοποίησε το αντικείμενό του, δηλαδή όσους είχαν μείνει πιστοί στην παραδοσιακή κουλτούρα ή επέμεναν στην διαφορετικότητά τους. Οι αξίες που επέβαλε ο κεμαλισμός δεν διασφάλιζαν την ενότητα της κοινωνίας, καθώς δεν απευθύνονταν στον "νοηματικό κόσμο" του πολίτη.
Η αποτυχία ομογενοποίησης στη βάση του "κοσμικού Τούρκου" και η καταπιεστική αφομοίωση είχαν σαν αποτέλεσμα την εμφάνιση της πολλαπλής ταυτότητας της τουρκικής κοινωνίας. Τη θέση της έννοιας της "οργανικής κοινωνίας" πήραν οι πραγματικές ταυτότητες της διαφορετικότητας. Οι μουσουλμάνοι δεν αφομοιώθηκαν από την τουρκική κοσμικότητα, οι Κούρδοι δεν αφομοιώθηκαν από τον τούρκικο εθνικισμό και οι δημοκρατικές ομάδες δεν αφομοιώθηκαν από την οργανική αντίληψη της κοινωνίας. Το γεγονός αυτό άφησε την Τουρκία αντιμέτωπη με μια νέα κρίση αντιπροσώπευσης και νομιμοποίησης.
Ανάμεσα στον κοινωνικό δυναμισμό και τον τουρκικό μοντερνισμό εμφανίστηκε ένα κενό, ένα χάσμα και μια σύγκρουση η οποία επηρεάζει τις πολιτικές εξελίξεις από τότε που η Τουρκία πέρασε στο πολυκομματικό σύστημα (1950) μέχρι τις μέρες μας. Με τέσσερα πραξικοπήματα, 1960, 1971, 1980 και 1997, οι Ένοπλες Δυνάμεις διέκοψαν την πολιτική πορεία της Τουρκίας στο όνομα του ατατουρκισμού, στην προσπάθεια τους να ελέγξουν την κοινωνική εξέλιξη την οποία θεωρούσαν παραστρατημένη.
Η ενταξιακή πορεία της Τουρκίας προς την Ε.Ε., από τη μια ενίσχυσε τις κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις της χώρας οι οποίες για οικονομικούς και πολιτικούς λόγους προσδοκούν σ αυτή την ένταξη, πράγμα που άλλαξε το πρόσωπο της τουρκικής νεωτερικότητας διότι σ αυτή τη διαδικασία οι πιστοί μουσουλμάνοι, οι Κούρδοι, οι φιλελεύθερες και δημοκρατικές δυνάμεις και η αστική τάξη δημιούργησαν ένα νέο πολιτικό μπλοκ. Από την άλλη περιόρισε τη σφαίρα επιρροής της κεμαλικής γραφειοκρατίας. Είναι ακριβώς σ αυτή τη συγκυρία που εμφανίστηκε και η κεμαλική "κοινωνία των πολιτών" που με τις μαζικές διαδηλώσεις επιδιώκει να υπερασπίσει τις κεμαλικές αρχές. Το γεγονός αυτό επιδρά στη χώρα με δύο συγκεκριμένους τρόπους: Από τη μια διχάζει περαιτέρω την κοινωνία, καθώς φέρνει σε απευθείας σύγκρουση το λαό, και από την άλλη δημιουργεί ένα νέο κεμαλισμό που στρέφεται κατά της Δύσης, με αποτέλεσμα να γίνεται όλο και περισσότερο εσωστρεφής.
Ενώ ο πρωθυπουργός Ταγίπ Ερτογάν και το κόμμα του, το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, επιμένει στην ένταξη της χώρας του στην Ε.Ε. και αντιστέκεται στην ανοιχτή παρέμβαση στην πολιτική ζωή των Ενόπλων Δυνάμεων, οι κεμαλικές δυνάμεις χάνουν το στόχο που έθεσε ο ίδιος ο Ατατούρκ για "ένταξη στον σύγχρονο πολιτισμό". Σήμερα η ένταξη της χώρας στο "σύγχρονο πολιτισμό", δηλαδή στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, έχει γίνει στόχος και σημαία του Ταγίπ Ερτογάν και του κόμματός του.
* Ο Νιαζί Κιζίλγιουρεκ είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Κύπρου στη Λευκωσία.
