Η Ευρώπη στην εποχή των πολέμων

Από τις εκλογές που έγιναν τελευταία στον ευρωπαϊκό χώρο, οι πιο ενδιαφέρουσες για την Ελλάδα ήταν νομίζω εκείνες της Πορτογαλίας. Για τις αναδρομές και τις συγκρίσεις που ανακινούν, για τα μηνύματα που στέλνουν. Κυρίως ότι όπως αυτή, έτσι κι εμείς, βιώνουμε πια μια άλλη ιστορική εποχή όπου έχουν ανατραπεί βασικές εθνικές σταθερές και ισορροπίες. Υποτίθεται ότι οι τρεις χώρες της Νότιας Ευρώπης που γνώρισαν το δικτατορικό τραύμα, ήταν προστατευμένες από την επέλαση της Ακροδεξιάς που σημειωνόταν στην υπόλοιπη ήπειρο. Τώρα το ακροδεξιό κόμμα (Chega) της Πορτογαλίας πέτυχε 22,76%, ενώ στις εκλογές του 2019 ήταν μόλις στο 1,3%. Στην Ισπανία έχει σπάσει το «ταμπού» με το Vox, και στην Ελλάδα έχουν προηγηθεί η Χρυσή Αυγή και οι λάιτ ΑΝΕΛ. Στη δεκαετία του 1980, οι τρεις χώρες θεωρήθηκαν εκπρόσωποι ενός «μεσογειακού σοσιαλισμού» καθώς στην εξουσία βρίσκονταν κραταιά σοσιαλιστικά κόμματα, ενώ στην υπόλοιπη Ευρώπη επικρατούσε ο νεοφιλελεύθερος συντηρητισμός. Τώρα το Πορτογαλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα μειώθηκε αισθητά στο 22,83%. Ενα ακόμα δείγμα της υποχώρησης της ευρωπαϊκής Σοσιαλδημοκρατίας, παρότι τόσο στην Πορτογαλία όσο και στην Ισπανία τα δύο σοσιαλιστικά κόμματα παραμένουν σε αξιοπρεπές επίπεδο συγκριτικά με τους ομοϊδεάτες των άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Μετά το ξέσπασμα της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2007-2008 που εξελίχθηκε σε κρίσης της ευρωζώνης, οι τρεις χώρες της Νότιας Ευρώπης γνώρισαν την κοινωνική ένταση των μνημονίων. Και στις τρεις αναδύθηκαν κόμματα της ριζοσπαστικής Αριστεράς, ή του αριστερόστροφου λαϊκισμού, την ώρα που στην υπόλοιπη Ευρώπη ο λαϊκισμός εκφραζόταν από την Ακροδεξιά. Τώρα στις εκλογές της Πορτογαλίας το «Μπλοκ της Αριστεράς» κατέρρευσε στο 2,2% και το άλλοτε κραταιό ΚΚ στο 3%. Την ίδια τύχη είχαν οι Ποδέμος στην Ισπανία και ο ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα, αποδεικνύοντας ότι αποτέλεσαν πρόσκαιρα σχήματα διαμαρτυρίας, παρά νέα υποκείμενα της Αριστεράς.

Τι δηλοί ο μύθος; Δηλοί ότι η «εποχή της Μεταπολίτευσης» που έζησαν οι χώρες της Νότιας Ευρώπης τελείωσε με την κρίση του 2007-2008, η πολιτική και ιδεολογική ατμόσφαιρα άλλαξε, τα μεταπολιτευτικά κομματικά συστήματα αποδομήθηκαν. Η περίοδος των μνημονίων ήταν ο επώδυνος τρόπος με τον οποίο οι τρεις χώρες μπήκαν στην αβέβαιη και αδιαμόρφωτη ακόμα νέα ιστορική εποχή. Διατηρώντας ευτυχώς τις κοινές κληρονομιές της «μεταπολίτευσής» τους (κυρίως το δημοκρατικό και ευρωπαϊκό κεκτημένο) αλλά και τα δικά τους εθνικά μονοπάτια.

Η Ελλάδα έκανε με τον πιο αυτοκαταστροφικό τρόπο «ποδαρικό» στη νέα εποχή. Από την άλλη, όμως, επανέλαβε κάποια μοτίβα που διατρέχουν την εθνική της εξέλιξη όπως έχω υποστηρίξει, που ίσως επιτρέπουν κάποια αισιοδοξία. Για άλλη μια φορά «διασώθηκε την τελευταία στιγμή» με την έννοια ότι απέφυγε την άτακτη χρεοκοπία. Υπέρ της λειτούργησαν και πάλι δύο καθοριστικοί παράγοντες: η γεωπολιτική σημασία του εκάστοτε «ελληνικού ζητήματος», και η ιστορική πρόσοδος που η χώρα καρπώνεται λόγω του βάρους που έχει η αρχαία Ελλάδα στο φαντασιακό της ευρωπαϊκής κουλτούρας (Γ. Βούλγαρης, Στην άκρη του γκρεμού, Ελλάδα 2007-2019, εκδ. Μεταίχμιο 2025). Οι δύο αυτοί παράγοντες βοήθησαν ιστορικά την Ελλάδα να προσαρμόζεται στις νεωτερικές εξελίξεις ακολουθώντας μια εθνική στρατηγική που στόχευε να μειώνει την απόστασή της από τα προηγμένα έθνη της Ευρώπης. Η επίμονη προσπάθεια ένταξης στο ευρώ ήταν η πιο πρόσφατη και επιτυχής εκδήλωση αυτής της σταθερής εθνικής στρατηγικής όπου είχαν ως χαρακτηριστικό ότι η Ελλάδα ήταν «έξω» και έπρεπε να προλάβει να μπει «μέσα».

Τώρα ανοίγει ένα νέο μεγάλο κεφάλαιο για την Ελλάδα και την Ευρώπη καθώς ο κόσμος έχει εισέλθει σε νέα εποχή. Η μοίρα της Ελλάδας είναι και πάλι συνυφασμένη με την Ευρώπη, όντας τώρα «μέσα» ως συνδιαμορφώτρια στο μέτρο των δυνάμεών της. Είναι όμως η Ευρώπη που παρουσιάζεται επισφαλής και παραπαίουσα στη νέα εποχή. Οπως συνέβη στην οικονομία, όπου η αρχιτεκτονική του ευρώ μπορούσε να λειτουργήσει μόνο σε ομαλές συνθήκες όπως αποδείχτηκε στην κρίση του 2007-2008, έτσι και στη γεωπολιτική, η Ευρώπη παρουσιάζεται σχεδόν άοπλη σε έναν αυξανόμενα συγκρουσιακό κόσμο. Εχοντας λειτουργήσει ποντάροντας μόνο στην ήπια ισχύ που της έδινε ο οικονομικός πλούτος της, στη σημερινή εποχή των πολέμων δεν είναι σε θέση να παραγάγει ούτε τα πυρομαχικά που απαιτεί η βοήθεια στην Ουκρανία, ενώ στη Μέση Ανατολή και την Ανατολική Μεσόγειο είναι παντελώς απούσα. Το δίλημμά της είναι πλέον υπαρξιακό: ή θα γίνει ισχυρό γεωπολιτικό υποκείμενο ή θα καταντήσει υποτελής των άλλων ισχυρών δυνάμεων.

Η αγωνία έχει αρχίσει να πολιτικοποιεί τις ευρωπαϊκές ελίτ και να ανησυχεί την κοινή γνώμη. Δεν είναι τυχαία η επεξεργασία και η προβολή μεγάλων στόχων που δείχνουν την ανάγκη ενός άλματος ενοποίησης. Η έκθεση Ντράγκι στέλνει στο παρελθόν τις νεοφιλελεύθερες συνταγές και προτείνει μαζικές δημόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις για την ανταγωνιστικότητα και την τεχνολογική αναβάθμιση. Η έκθεση Λέτα ελπίζει στην ενοποίηση των ευρωπαϊκών χρηματαγορών ώστε να επενδύονται περισσότερο οι ευρωπαϊκές αποταμιεύσεις στην ευρωπαϊκή οικονομία. Η πρόσφατη ομιλία της Κρ. Λαγκάρντ (Βερολίνο, 26/5/2025) ανέδειξε τις γεωπολιτικές, οικονομικές και θεσμικές προϋποθέσεις ώστε το ευρώ να ενισχυθεί ως διεθνές αποθεματικό και συναλλακτικό νόμισμα εκμεταλλευόμενο την υποχώρηση του δολαρίου. Τέλος, αυτή την εβδομάδα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε με εντυπωσιακή ταχύτητα το πρόγραμμα SAFE που από κοινού με το πρόγραμμα ReArmEurope σκοπεύει να δημιουργήσει μια αξιοπρεπή ευρωπαϊκή αμυντική βιομηχανία. Η Ευρώπη χρειάζεται να εξασφαλίσει ένα επαρκές γεωπολιτικό στρατιωτικό στάτους. Το έχει ανάγκη για να αποθαρρύνει τις τάσεις του ιστορικού αναθεωρητισμού και να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις ειρηνικής συνύπαρξης με διαφορετικά καθεστώτα, ελπίζοντας ότι προσεχώς ο κόσμος θα βρει τον δρόμο να υπερβεί τον νέο ψυχρό πόλεμο που έχει και πάλι εκδηλωθεί.

Κοντολογίς, η Ευρώπη τρέχει να προλάβει. Η απαισιόδοξη άποψη είναι ότι είναι ήδη αργά και οι εθνικές διαφωνίες θα μπλοκάρουν ως συνήθως την κατάσταση. Η αισιόδοξη είναι ότι «ανάγκα και θεοί πείθονται». Εν προκειμένω, η ανάγκη θα προκαλέσει μια επιταχυνόμενη πολιτικοποίηση και ιδεολογικοποίηση των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Ισως έτσι αλλάξει η εθνοκυριαρχική, κοινοτιστική και αντιενωσιακή ατζέντα που σήμερα ευνοεί την Ακροδεξιά. Και ίσως βγάλει από τον λήθαργο τις λεγόμενες «συστημικές δυνάμεις», οι οποίες τις τελευταίες τρεις-τέσσερις δεκαετίες βολεύτηκαν παθητικά στην ιδεολογική ατμόσφαιρα του «τέλους της Ιστορίας». Στη νέα όμως εποχή της αποπαγκοσμιοποίησης και των πολέμων, η ελκτική δύναμη της Ευρώπης, η ήπια ισχύς της, δεν μπορεί πια να βασιστεί μόνο στον πλούτο της, ούτε στο κοινωνικό της κράτος. Χρειάζεται μια δημοκρατική κουλτούρα ενιαίας ευρωπαϊκής ασφάλειας που θα προστατέψει και τον πλούτο και το κοινωνικό κράτος και τη δημοκρατία, καθιστώντας την Ευρώπη υπολογίσιμο και αξιοσέβαστο παράγοντα της παγκόσμιας πολιτικής.

Για χώρες όπως η Ελλάδα, αυτό είναι όρος εθνικής επιβίωσης στη γειτονιά που έχουμε βρεθεί.