Η Ελλάδα και το ευρωσύνταγμα

Ακόμα μια φορά, το μέλλον και η θεσμική μορφολογία της Ευρωπαϊκής Ενωσης (Ε.Ε.) βρίσκονται σε αβεβαιότητα.

Εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την επικύρωση και εφαρμογή του ευρωπαϊκού συντάγματος (ή συνταγματικής συνθήκης). Από τυπική, διαδικαστική άποψη έχουμε βεβαίως μια συνθήκη, αλλά από ουσιαστική άποψη έχουμε ένα σύνταγμα γνήσιου «συνταγματικού περιεχομένου». Για να εφαρμοσθεί το ευρωπαϊκό σύνταγμα (από την 1η Νοεμβρίου 2006) πρέπει να επικυρωθεί από το σύνολο των είκοσι πέντε κρατών-μελών.

Μέχρι σήμερα έχουν προχωρήσει τη διαδικασία επικύρωσης τέσσερις χώρες-μέλη (Λιθουανία, Ουγγαρία, Σλοβενία, Ισπανία). Αλλά οι δύσκολες περιπτώσεις, όπου η επικύρωση θα γίνει με δημοψήφισμα, είναι μπροστά μας. Πρόκειται για τις χώρες-μέλη όπως Γαλλία, Ολλανδία, Πολωνία, Βρετανία.

* Εάν το σύνταγμα καταψηφισθεί σε δημοψήφισμα σε μια από τις ιδρυτικές χώρες-μέλη (Γαλλία, Ολλανδία) τότε θα θεωρηθεί «νεκρό».Το σύνταγμα δεν μπορεί να εφαρμοσθεί χωρίς σύμπραξη των ιδρυτικών χωρών-μελών. Αν, ωστόσο, καταψηφισθεί σε μια από τις λοιπές χώρες-μέλη (π.χ. Βρετανία) αλλά επικυρωθεί από τις έξι ιδρυτικές χώρες-μέλη, τότε το «σενάριο» είναι ότι θα αναζητηθεί τρόπος να εφαρμοσθεί έστω και χωρίς τη σύμπραξη κάποιων χωρών-μελών (αν και τούτο θα είναι από νομική άποψη εξαιρετικά δύσκολο).

* Επομένως, η μορφολογία της Ενωσης είναι πολύ πιθανόν να υποστεί θεμελιακό μετασχηματισμό μέσα στα αμέσως επόμενα χρόνια με την μορφοποίηση και θεσμοποίηση της «Ενωσης μέσα στην Ενωση» (Core Europe). Το πού ακριβώς, σε θεσμικό πλαίσιο, θα βρεθεί κάθε χώρα-μέλος ξεχωριστά είναι βεβαίως το μείζον ερώτημα (που ενδιαφέρει ασφαλώς και την Ελλάδα).

* Το σύνταγμα κρίνεται και επικρίνεται από διαφορετικές οπτικές γωνίες και για διαφορετικούς λόγους: Οι Βρετανοί το θεωρούν «εξόχως κρατικίστικο και εντόνως σοσιαλιστικό». Ορισμένοι γάλλοι σοσιαλιστές το επικρίνουν ως βαθύτατα «νεο-φιλελεύθερο αγγλοσαξονικού τύπου». Ως συνήθως, η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση: Το σύνταγμα επιτρέπει την ανάπτυξη όλων των δυνατών προτύπων πολιτικής. Εξαρτάται από τις πολιτικές δυνάμεις που θα κληθούν να το εφαρμόσουν στην πράξη.

* Το σύνταγμα ως προϊόν πολιτικού συμβιβασμού, αποτυπώνει τις πολιτικές ισορροπίες και συσχετισμούς στην περίοδο εκπόνησής του. Αλλά είναι το προϊόν μιας περισσότερο δημοκρατικής, ανοιχτής διαδικασίας (σε σχέση με την επεξεργασία των συνθηκών): της διαδικασίας της Συνέλευσης (European Convention). Και βεβαίως ως προϊόν συμβιβασμού πάσχει από ατέλειες και ελλείμματα.

* Ωστόσο το σύνταγμα συνιστά μια ρεαλιστική απάντηση στις προκλήσεις αποτελεσματικότητας και δημοκρατικότητας που αντιμετωπίζει η διευρυμένη Ευρωπαϊκή Ενωση των «25» και αύριο περισσότερων κρατών-μελών: Το σύνταγμα καθιστά την Ευρωπαϊκή Ενωση πολιτική ένωση με εντονότερο δημοκρατικό περιεχόμενο και αξίες στην ομοσπονδιακή λογική. Την καθιστά ακόμη ισχυρότερο, συνεκτικότερο και περισσότερο ορατό «διεθνή συντελεστή» και ενεργό παράγοντα του παγκοσμιοποιημένου συστήματος. Χωρίς το σύνταγμα, η Ευρωπαϊκή Ενωση των «25» δεν θα μπορέσει να επιβιώσει ως ενιαίο, συνεκτικό σύνολο με θεσμική ικανότητα να διαμορφώνει πολιτική και να λαμβάνει αποφάσεις. Θα διολισθήσει σε άναρχους «επιμέρους πυρήνες ολοκλήρωσης» διαφοροποιημένης συμμετοχής κρατών-μελών. Με το σύνταγμα οι οποιεσδήποτε μορφές διαφοροποίησης θα πειθαρχούνται σε στενά ενιαίο θεσμικό πλαίσιο.

* Οι καινοτομίες του συντάγματος είναι σημαντικές και δεν μπορούν να εκτεθούν αναλυτικά εδώ. Οι σημαντικότερες είναι: η θέσπιση σταθερού προέδρου για το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, η θέσπιση της θέσης του υπουργού Εξωτερικών για την Ενωση και της διπλωματικής υπηρεσίας, η ενίσχυση του ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, η αλλαγή του συστήματος της ειδικής πλειοψηφίας, η αναγνώριση νομικής προσωπικότητας για την Ενωση, η θέσπιση της «ρήτρας αμοιβαίας συνδρομής», η θέσπιση της πλήρους απασχόλησης, κ.ά. Ολα αυτά δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητα πράγματα. Ολα αυτά βελτιώνουν σημαντικά το σημερινό θεσμικό και πολιτικό καθεστώς της Ενωσης.

* Ολα αυτά αναδεικνύουν την Ενωση σε «πολιτική οντότητα» με διεθνή εμβέλεια και παρουσία. Γι’ αυτό άλλωστε και οι νεο-συντηρητικοί κύκλοι των Ηνωμένων Πολιτειών έχουν αναλάβει εκστρατεία για τη «δολοφονία» του συντάγματος (παρά τη ρητορική υποστήριξή του από τον πρόεδρο Μπους). Αυτό και μόνο κάτι λέει.

* Βεβαίως ο γράφων, ως αναπληρωματικό μέλος της Συνέλευσης που εκπόνησε το σύνταγμα, θα επιθυμούσε ένα κείμενο σε υψηλότερο παρονομαστή. Αλλά η Ελλάδα έχει κάθε λόγο να αισθάνεται ικανοποίηση από το τελικό αποτέλεσμα: Ως χώρα-μέλος και προεδρία της Ενωσης (Ιανουάριος-Ιούνιος 2003) διαδραμάτισε ενεργό ρόλο στη διαμόρφωση του περιεχομένου του συντάγματος και ορισμένες από τις βασικές προτάσεις της (π.χ. ρήτρα αμοιβαίας συνδρομής) έχουν ικανοποιηθεί.

* Αλλά η Ελλάδα πρέπει να διασφαλίσει ότι, σε περίπτωση αποτυχίας επικύρωσης του συντάγματος από το σύνολο των κρατών-μελών και προώθησης διαφοροποιημένων μορφών ολοκλήρωσης, δεν θα αποκλεισθεί απ’ αυτές. Υπάρχουν ορισμένα ευδιάκριτα ανησυχητικά συμπτώματα και τάσεις τελευταία σε ό,τι αφορά τη θέση της Ελλάδας στο ευρωπαϊκό σύστημα.

* Πρέπει να προσέξουμε πάρα πολύ ώστε την ισχυρή θέση που κατακτήσαμε τα τελευταία χρόνια στην Ευρωπαϊκή Ενωση να μην την υπονομεύσουμε σε σημείο που, είτε να αυτο-αποκλεισθούμε, είτε να μας αποκλείσουν από οποιοδήποτε μελλοντικό ενοποιητικό σχήμα διαμορφωθεί.

* Ο ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Κ. ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Συμμετείχε ως αναπληρωματικό μέλος στην Ευρωπαϊκή Συνέλευση.