Ο πειρασμός της Ανατολής

Ο κόσμος από τα ανατολικά παράλια της Μαύρης Θάλασσας και της Μεσογείου μέχρι την Ινδία και την Κίνα θεωρείται σήμερα μια περιοχή αστάθειας, φτώχειας και βίαιων μετακινήσεων. Οι ιστορικοί, ωστόσο, μας υπενθυμίζουν πως αυτό που βλέπουμε τώρα δεν είναι παρά μια φάση της Ιστορίας. Στην Ανατολή άνθησαν μεγάλοι πολιτισμοί, επιβλητικές μητροπόλεις και αναρίθμητα εμπορικά δίκτυα, ενώ γεννήθηκαν κώδικες ηθικής και κανόνες πρακτικού βίου συνυφασμένοι με τις πιο επιδραστικές θρησκείες στον κόσμο.

Οπως εξαίσια εξιστορεί ο καθηγητής Παγκόσμιας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Πίτερ Φράνκοπαν, στο βιβλίο του «Οι δρόμοι του Μεταξιού» (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2022), μπορεί σήμερα η Τζαλαλαμπάντ και η Χεράτ στο Αφγανιστάν, η Φαλούτζα και η Μοσούλη στο Ιράκ ή το Χαλέπι στη Συρία να αντιμετωπίζονται ως συνώνυμα του φονταμενταλισμού και της θρησκευτικής βίας, όμως υπήρξε ένα παρελθόν όπου πόλεις σαν αυτές συνιστούσαν πολύβουα κέντρα πολιτισμού μεγάλης ακτινοβολίας.

Αντίθετα από στερεότυπες αντιλήψεις και προκαταλήψεις που κυριαρχούν στις μέρες μας, υπογραμμίζει ο Φράνκοπαν, οι ισλαμικές κατακτήσεις δημιούργησαν για καιρό μια παγκόσμια τάξη πραγμάτων, που έβρισκε έρεισμα στην αυτοπεποίθηση, στην ευρύτητα του πνεύματος και στον παθιασμένο ζήλο για πρόοδο. Επικρατούσε η τάξη, οι έμποροι μπορούσαν να πλουτίσουν, οι λόγιοι απολάμβαναν τον σεβασμό και οι διαφορετικές απόψεις μπορούσαν να συζητηθούν.

Την ώρα που ο μουσουλμανικός κόσμος απολάμβανε τους καρπούς της καινοτομίας και της προόδου, η Ευρώπη του Χριστιανισμού σε ένα μεγάλο κομμάτι της μαράζωνε μέσα στον ζόφο, στην έλλειψη πόρων και ενδιαφέροντος για τη γνώση και τις νέες ιδέες. Ζηλωτές όπως ο Αγιος Αυγουστίνος πολεμούσαν ανελέητα την επιστήμη και την έρευνα, υποστηρίζοντας πως η περιέργεια δεν ήταν παρά ασθένεια.

Τα πράγματα κυλούσαν προς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτήν που βλέπουμε σήμερα. Οι φονταμενταλιστές δεν ήταν οι μουσουλμάνοι, αλλά οι χριστιανοί, και οι ανοιχτόμυαλοι άνθρωποι ζούσαν στην Ανατολή και σίγουρα όχι στην Ευρώπη, μας λέει ο Φράνκοπαν. Για αιώνες «τα κέντρα πνευματικής αριστείας του κόσμου, οι Οξφόρδες και τα Κέιμπριτζ, τα Χάρβαρντ και τα Γέιλ, δεν βρίσκονταν στην Ευρώπη ή στη Δύση, αλλά στη Βαγδάτη και στα Βάκτρα, στην Μπουχάρα και στη Σαμαρκάνδη».

Οι δρόμοι της Ανατολής, λοιπόν, δεν έφεραν μόνο το μετάξι ή τη γούνα στη Δύση, αλλά και την επιστήμη, τη γενναιοδωρία και την ανεκτικότητα. Η τελευταία δεν μπορεί να καυχηθεί πως η ευμάρεια ή η ευταξία αποτελούν δικά της ή έστω μόνο δικά της τέκνα.

Αν για κάτι ωστόσο μπορεί να υπερηφανεύεται δικαίως η Ευρώπη είναι πως στο έδαφός της γεννήθηκε και ρίζωσε η Δημοκρατία. Το πολίτευμά μας λέγεται Δημοκρατία επειδή την εξουσία δεν την ασκούν λίγοι πολίτες, αλλά όλος ο λαός, έγραφε με περηφάνια ο Θουκυδίδης. Η διακυβέρνηση του λαού, αυτός ο μαγικός μηχανισμός που μετατρέπει τους υπηκόους σε πολίτες, και που επιτρέπει σε όλους να έχουν γνώμη για τα κοινά, αγαπήθηκε τόσο μονάχα στη Δύση.

Η Ανατολή, παρά τα πλούτη και τα καλά της, δεν γοητεύθηκε από τη Δημοκρατία. Λάτρεψε την απολυταρχία και τους βασιλείς σαν θεούς και αφέντες ταυτόχρονα. Ομως, όπως το μετάξι και η γούνα, έτσι και η γοητεία της απόλυτης εξουσίας βρήκε κι αυτή τον δρόμο προς τη Δύση καθώς πολλοί Ευρωπαίοι ισχυροί φαίνεται πως ζήλεψαν τη ζωή που απολάμβαναν οι ομόλογοί τους στην Ανατολή. Για αιώνες, και στη Δύση η απολυταρχία έγινε συνώνυμο της θεϊκής εντολής.

Κι όταν η Δημοκρατία επέστρεψε στα εδάφη όπου γεννήθηκε, οι πειρασμοί επανήλθαν. Πολλοί τη χλεύασαν, την περιφρόνησαν κι ακόμη την περιφρονούν. Ισχυροί, υποβασταζόμενοι από ισχυρούς φίλους, που τους ανέχονται φοβισμένοι υπήκοοι και ιδιώτες που αρκούνται σε «άρτο και θεάματα», αδυνατούν να αντιληφθούν πως η Δημοκρατία είναι αυταξία, όχι μέσο. Είναι ο τρόπος που θέλουμε να ζούμε ως ίσοι και να αποφασίζουμε για τη μοίρα μας, «έδοξεν τη βουλή και τω δήμω», που θα έλεγαν οι Αθηναίοι.

Η Δημοκρατία στη Δύση είναι απόλυτη αξία. Εδώ μισούμε την τυραννία και τους τυράννους, ακόμη και τους καλύτερους εξ αυτών. Sic Semper Tyrannis! «Ετσι πάντα στους τυράννους», λέγεται πως ήταν τα τελευταία λόγια που άκουσε ο Ιούλιος Καίσαρας. Στην Αμερική η φράση ενέπνευσε τους επαναστάτες στη Συνέλευση της Βιρτζίνια το 1776, που πρότειναν να αποτελέσει μέρος της σφραγίδας της Κοινοπολιτείας. Στην Ανατολή μάλλον θα δυσκολεύονται ακόμη να την κατανοήσουν.

* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.