Τι εστίν ιστορική αλήθεια;
Διονύσης Γουσέτης, Αυγή, Δημοσιευμένο: 2008-11-29
Το θέμα το έφερε στην επικαιρότητα η υπόθεση Μίλαν Κούντερα. Κάποιο μέλος του «Ιδρύματος Σπουδών για τα Ολοκληρωτικά Καθεστώτα», που εδρεύει στην Πράγα, δημοσίευσε στο περιοδικό respekt στις 13/10 ένα ντοκουμέντο της τσέχικης σταλινικής ασφάλειας, απ’ όπου προέκυπτε ότι ο συγγραφέας Μίλαν Κούντερα υπήρξε χαφιές της. Συγκεκριμένα, ότι το 1950 -δυο χρόνια μετά το κομμουνιστικό πραξικόπημα- κατέδωσε έναν καταζητούμενο για κατασκοπία. Ο Κούντερα το αρνήθηκε, αλλά η άρνησή του αντιμετωπίστηκε με σκεπτικισμό, αφού τότε και μέχρι την Άνοιξη της Πράγας (1968) ήταν μέλος του ΚΚ. Ωστόσο, η δημοσιογράφος Τέτα Παπαδοπούλου διάβασε το δημοσίευμα του «Respekt» (www.english.respekt.cz) και έφριξε: εικασίες επί εικασιών, υποθέσεις, εμπάθεια, ειρωνεία. Και επί της ουσίας τίποτα άλλο από την επίκληση της σταλινικής ασφάλειας, κάθε άλλο παρά αξιόπιστου φορέα. Το απέρριψε δημόσια (Ελευθεροτυπία, 31/10/2008). Αποδείχτηκε πρωτοπόρα. Ακολούθησαν έντεκα νομπελίστες λογοτέχνες, που δημοσίευσαν (3/11) κείμενο συμπαράστασης στον Κούντερα. Ακολούθησαν επίσης τρεις προσωπικότητες της Τσεχίας -ένας είναι ο αντιστασιακός και πρώην πρόεδρος Βάτσλαβ Χάβελ- που στάθηκαν και αυτοί στο πλευρό του Κούντερα.
Το ηθικό θέμα λοιπόν, σε ό,τι αφορά τον Κούντερα, έληξε. Υπάρχει όμως ένα γενικότερο θέμα, που αφορά τη σημασία τέτοιων περιστατικών για την αποτίμηση του έργου μιας προσωπικότητας. Το έθεσε ο ίδιος ο Κούντερα, δηλώνοντας ότι «η επίθεση εναντίον του είναι η δολοφονία ενός συγγραφέα». Είναι πράγματι; Δηλαδή, αν αποδεικνυόταν χαφιές, θα δολοφονούνταν το συγγραφικό του έργο, όπως ο ίδιος υποστήριξε; Πόσο δολοφονήθηκαν τα Κάντος του Έζρα Πάουντ, η Πείνα του Κνουτ Χάμσουν, η Τουραντότ του Πουτσίνι, το Έξη πρόσωπα ζητούν συγγραφέα του Πιραντέλο, η μουσική του Φουρτβαίνγκλερ και τόσα άλλα έργα, επειδή οι δημιουργοί τους υπηρέτησαν ολοκληρωτικά καθεστώτα; Τι είναι σημαντικό και τι όχι, στην αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας;
Η Βάσω Κιντή, σε μιαν ανακοίνωσή της στο Συνέδριο «Η ιστορία ανάμεσα στον αναστοχασμό και την κριτική» (Οκτ. 2008) ανέφερε ως παράδειγμα το θεατρικό έργο «είμαι η σύζυγός μου» του Doug Wright, που παίχτηκε στη Νέα Υόρκη το 2004. Η περίπτωση της ηρωίδας του έργου έχει κοινά σημεία με την παραπάνω υπόθεση Κούντερα. Αφορά την ιστορία μιας τρανσέξουαλ, που γεννήθηκε ως άντρας και μεγάλωσε ως γυναίκα στην προπολεμική, στη ναζιστική και στην κομμουνιστική Ανατολική Γερμανία. Είναι βασισμένο στην πραγματική ιστορία της Charlotte von Mahlsdorf (γεννήθηκε ως Lothar Berfelde, 1928-2000), που κατάφερε να επιζήσει στα καθεστώτα τόσο του ναζισμού όσο και του κομμουνισμού, διατηρώντας στο υπόγειο του σπιτιού της μια μουσειακή συλλογή από παλιά έπιπλα και άλλα αντικείμενα αντίκες, αλλά και ένα παράνομο γκέι σαλόνι, τύπου καμπαρέ εποχής Βαϊμάρης. Μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου, το 1992, το υπουργείο πολιτισμού της απένειμε το παράσημο του Τάγματος Τιμής (Order of Merit). Έγινε όμως παράλληλα γνωστό ότι συνεργαζόταν ως χαφιές της Στάζι. Τότε έκλεισε το μουσείο της στη Γερμανία και το ξανάνοιξε στη Σουηδία.
Στο τέλος της πρεμιέρας του έργου, ένα κοπάδι δημοσιογράφων όρμησε στην παρευρισκόμενη πραγματική ηρωίδα, βομβαρδίζοντάς την με ερωτήσεις για να αποκαλύψει την αλήθεια για τη συνεργασία της με τη Στάζι. «Νοιώσαμε ενοχλημένοι», συνέχισε η Βάσω Κιντή. «Όχι επειδή δεν θέλαμε να μάθουμε την αλήθεια, αλλά επειδή τούτη η αλήθεια ήταν το λιγότερο ενδιαφέρον, το λιγότερο κρίσιμο και το περισσότερο άσχετο και παραπλανητικό στοιχείο της ιστορίας. Επρόκειτο για μια γυναίκα που, κυριολεκτικά και μεταφορικά, εφεύρε και υιοθέτησε διάφορα προσωπεία, για να μπορέσει να επιζήσει σε καθεστώτα που καταδίωκαν όλους τους ομοίους της. Ποια είναι η ιστορική αλήθεια για τη ζωή και το χαρακτήρα αυτού του προσώπου; Ποια ήταν πραγματικά αυτή η γυναίκα; Γιατί κανείς έπρεπε υποχρεωτικά να εμπιστευτεί -πολύ περισσότερο να δώσει το κύριο βάρος της αποτίμησής του- σ’ ένα φάκελο της Στάζι; Χαφιέδωνε πραγματικά ή μήπως εξαπατούσε την αστυνομία ενός καταπιεστικού καθεστώτος, βυθισμένου στην καχυποψία και την απέραντη δυσπιστία;»
Δεν πρόκειται μόνο για το ότι είναι πρακτικά δύσκολο να απαντηθούν με σαφήνεια αυτά τα ερωτήματα. Πρόκειται περί του ότι η ιστορική αλήθεια είναι σύνθετη και οι δρόμοι για την αποκατάστασή της ενίοτε ολισθηροί. Για παράδειγμα, η επικέντρωση στην απλοϊκή μέθοδο που γράφει ιστορία αθροίζοντας γεγονότα -είναι γνωστό ότι τα φαινόμενα κάποτε απατούν- εμφανίζει μιαν ιστορική αλήθεια επιφανειακή, χοντροκομμένη, κατάλληλη για παιδιά ή «στρατευμένο» ακροατήριο, αλλά άσχετη με την πολύπλοκη πραγματικότητα. Και η παραπάνω φράση του Κούντερα, για τη δολοφονία του συγγραφέα, μοιάζει να αφορά επίσης «στρατευμένο» κοινό. Ίσως αυτό το κοινό να είχε στο μυαλό του όταν την έλεγε.
e-mail: diongous@central.ntua.gr
Το ηθικό θέμα λοιπόν, σε ό,τι αφορά τον Κούντερα, έληξε. Υπάρχει όμως ένα γενικότερο θέμα, που αφορά τη σημασία τέτοιων περιστατικών για την αποτίμηση του έργου μιας προσωπικότητας. Το έθεσε ο ίδιος ο Κούντερα, δηλώνοντας ότι «η επίθεση εναντίον του είναι η δολοφονία ενός συγγραφέα». Είναι πράγματι; Δηλαδή, αν αποδεικνυόταν χαφιές, θα δολοφονούνταν το συγγραφικό του έργο, όπως ο ίδιος υποστήριξε; Πόσο δολοφονήθηκαν τα Κάντος του Έζρα Πάουντ, η Πείνα του Κνουτ Χάμσουν, η Τουραντότ του Πουτσίνι, το Έξη πρόσωπα ζητούν συγγραφέα του Πιραντέλο, η μουσική του Φουρτβαίνγκλερ και τόσα άλλα έργα, επειδή οι δημιουργοί τους υπηρέτησαν ολοκληρωτικά καθεστώτα; Τι είναι σημαντικό και τι όχι, στην αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας;
Η Βάσω Κιντή, σε μιαν ανακοίνωσή της στο Συνέδριο «Η ιστορία ανάμεσα στον αναστοχασμό και την κριτική» (Οκτ. 2008) ανέφερε ως παράδειγμα το θεατρικό έργο «είμαι η σύζυγός μου» του Doug Wright, που παίχτηκε στη Νέα Υόρκη το 2004. Η περίπτωση της ηρωίδας του έργου έχει κοινά σημεία με την παραπάνω υπόθεση Κούντερα. Αφορά την ιστορία μιας τρανσέξουαλ, που γεννήθηκε ως άντρας και μεγάλωσε ως γυναίκα στην προπολεμική, στη ναζιστική και στην κομμουνιστική Ανατολική Γερμανία. Είναι βασισμένο στην πραγματική ιστορία της Charlotte von Mahlsdorf (γεννήθηκε ως Lothar Berfelde, 1928-2000), που κατάφερε να επιζήσει στα καθεστώτα τόσο του ναζισμού όσο και του κομμουνισμού, διατηρώντας στο υπόγειο του σπιτιού της μια μουσειακή συλλογή από παλιά έπιπλα και άλλα αντικείμενα αντίκες, αλλά και ένα παράνομο γκέι σαλόνι, τύπου καμπαρέ εποχής Βαϊμάρης. Μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου, το 1992, το υπουργείο πολιτισμού της απένειμε το παράσημο του Τάγματος Τιμής (Order of Merit). Έγινε όμως παράλληλα γνωστό ότι συνεργαζόταν ως χαφιές της Στάζι. Τότε έκλεισε το μουσείο της στη Γερμανία και το ξανάνοιξε στη Σουηδία.
Στο τέλος της πρεμιέρας του έργου, ένα κοπάδι δημοσιογράφων όρμησε στην παρευρισκόμενη πραγματική ηρωίδα, βομβαρδίζοντάς την με ερωτήσεις για να αποκαλύψει την αλήθεια για τη συνεργασία της με τη Στάζι. «Νοιώσαμε ενοχλημένοι», συνέχισε η Βάσω Κιντή. «Όχι επειδή δεν θέλαμε να μάθουμε την αλήθεια, αλλά επειδή τούτη η αλήθεια ήταν το λιγότερο ενδιαφέρον, το λιγότερο κρίσιμο και το περισσότερο άσχετο και παραπλανητικό στοιχείο της ιστορίας. Επρόκειτο για μια γυναίκα που, κυριολεκτικά και μεταφορικά, εφεύρε και υιοθέτησε διάφορα προσωπεία, για να μπορέσει να επιζήσει σε καθεστώτα που καταδίωκαν όλους τους ομοίους της. Ποια είναι η ιστορική αλήθεια για τη ζωή και το χαρακτήρα αυτού του προσώπου; Ποια ήταν πραγματικά αυτή η γυναίκα; Γιατί κανείς έπρεπε υποχρεωτικά να εμπιστευτεί -πολύ περισσότερο να δώσει το κύριο βάρος της αποτίμησής του- σ’ ένα φάκελο της Στάζι; Χαφιέδωνε πραγματικά ή μήπως εξαπατούσε την αστυνομία ενός καταπιεστικού καθεστώτος, βυθισμένου στην καχυποψία και την απέραντη δυσπιστία;»
Δεν πρόκειται μόνο για το ότι είναι πρακτικά δύσκολο να απαντηθούν με σαφήνεια αυτά τα ερωτήματα. Πρόκειται περί του ότι η ιστορική αλήθεια είναι σύνθετη και οι δρόμοι για την αποκατάστασή της ενίοτε ολισθηροί. Για παράδειγμα, η επικέντρωση στην απλοϊκή μέθοδο που γράφει ιστορία αθροίζοντας γεγονότα -είναι γνωστό ότι τα φαινόμενα κάποτε απατούν- εμφανίζει μιαν ιστορική αλήθεια επιφανειακή, χοντροκομμένη, κατάλληλη για παιδιά ή «στρατευμένο» ακροατήριο, αλλά άσχετη με την πολύπλοκη πραγματικότητα. Και η παραπάνω φράση του Κούντερα, για τη δολοφονία του συγγραφέα, μοιάζει να αφορά επίσης «στρατευμένο» κοινό. Ίσως αυτό το κοινό να είχε στο μυαλό του όταν την έλεγε.
e-mail: diongous@central.ntua.gr
