Ο καλός μας φίλος Λεωνίδας

Όσοι από τη γενιά μου πέρασαν από το ΚΚΕ εσωτερικού και διαμορφώθηκαν από αυτό, νιώθαμε, την περασμένη Τετάρτη, ότι θάβαμε ένα μεγάλο μέρος της ζωής μας.

Ο Λεωνίδας Κύρκος δεν υπήρξε απλά ένας από τους πολλούς συντρόφους της γενιάς της Αντίστασης που μας γοήτευσαν με το πείσμα και την αδάμαστη θέλησή τους για έναν καλύτερο κόσμο, ούτε μονάχα ένας από τους πολιτικούς που εκπροσώπησε με τον καλύτερο τρόπο την καλύτερη εκδοχή της ελληνικής μεταπολιτευτικής αριστεράς. Υπήρξε, κατά κάποιο τρόπο, ο άνθρωπος που συγκέντρωσε πάνω του όλες τις αντιφάσεις του ελληνικού αριστερού κινήματος και ταυτόχρονα ο καταλύτης τους. Υπήρξε ο άνθρωπος που άνοιξε νέους δρόμους στη σκέψη των Ελλήνων αριστερών, στη σκέψη και στο θυμικό τους, έτσι όπως πρότεινε -και με τον τρόπο του επέβαλε- ένα νέο ήθος, απομακρύνοντάς τους από τη ζαχαριαδική λογική που ακόμα τιθασεύει και επηρεάζει ένα μεγάλο τμήμα τους. Υπήρξε, πάνω από όλα, ένας μεγάλος φίλος, έτσι όπως θα έπρεπε να είναι όλοι οι μεγάλοι φίλοι: γενναιόδωροι συνομιλητές, οραματιστές δάσκαλοι, πραγματιστές συνοδοιπόροι.

Τον αντιπάθησαν πολλοί, κι ήταν φυσικό. Ο Κύρκος δεν θα μπορούσε ποτέ να περάσει αδιάφορα δίπλα από κάποιους ανθρώπους. Τον αγάπησαν όμως πολύ περισσότεροι, ακόμα κι από παρατάξεις που δεν του ανήκαν αλλά τις οποίες, έτσι κι αλλιώς, επηρέαζε. Υπήρξε ο μοναδικός πραγματικός ηγέτης της Ελληνικής Αριστεράς μετά τον Ηλία Ηλιού, ο μοναδικός που σε έκανε να αισθάνεσαι ότι το καράβι, στη φουρτούνα, παρ’ όλα αυτά, δεν θα γείρει.

Έκανε λάθη. Μερικές φορές σημαντικά λάθη, που θα συνεχίσουν να απασχολούν τους ιστορικούς που θα θελήσουν να σκύψουν με σοβαρότητα πάνω από τη μεταπολεμική Ελληνική Αριστερά. Άλλες φορές φορτώθηκε λάθη άλλων, όχι από χριστιανική σεμνότητα αλλά επειδή πίστευε στη συλλογική πράξη και στη συλλογική ευθύνη. Και στα τελευταία χρόνια της ζωής του, όταν για να βγάλει από τη μέση τον "απηρχαιωμένο", Φλωράκη αναγκάστηκε να φύγει πρόωρα από την πολιτική σκηνή, τα παραδέχτηκε. Με ένα εντυπωσιακό θάρρος, που ποτέ δεν βρήκαν άλλοι σύντροφοί του, πριν και μετά από αυτόν.

Κάνει όμως λάθη μονάχα όποιος τολμάει κάθε τόσο να βγαίνει από τις ράγες του τρένου. Και η ζωή του Κύρκου ήταν ένα διαρκώς πηγαινέλα μεταξύ της κομματικής κουλτούρας του και της πολιτικής οξυδέρκειάς του. Στο τέλος είχε μάθει να λέει τα σύκα-σύκα, χωρίς όλα εκείνα τα ρητορικά λεκτικά σχήματα που τον έκαναν διάσημο, δυσαρεστώντας πολλούς αλλά δίνοντας πολύτιμες ανάσες σε όσους παρέμειναν αριστεροί αλλά δεν ανέχονται πλέον την ξύλινη υποκρισία και τον «ασυμβίβαστο» βερμπαλισμό διαφόρων επαγγελματιών της επανάστασης.

***

Μια σειρά από παλιές φωτογραφίες με άθικτα τα χρώματά τους.

Ο Κύρκος ανάμεσα στα μεγάλα ονόματα της ΕΔΑ. Τον Ηλιού, τον Ευφραιμίδη, τον Γλέζο, τον Μπριλλάκη, τον Διαμαντόπουλο, τον Δεσποτίδη, τον Μπενά, τον Θεοδωράκη. Τότε δεν ξέραμε ότι κάποιοι από αυτούς πίστευαν περισσότερο στο ΚΚΕ παρά στην ΕΔΑ που είχαν γεννήσει. Ήδη τότε, στα μάτια ενός εφήβου, ξεχώριζε με τις ρητορικές του ικανότητες. Πολύ αργότερα μάθαμε και για τα «Πέντε σημεία της ΕΔΑ για την ομαλότητα», την απαρχή μιας σκέψης που με τα χρόνια ο ίδιος θα επεξεργαζόταν συνεχώς για να φτάσει στους «Στόχους του έθνους» και στην πολιτική της ΕΑΔΕ. Αυτή η τελευταία, που τόσες πολεμικές ξεσήκωσε, θα παραμείνει ορόσημο για μια εθνική αριστερή πολιτική.

Το άρθρο του (με το ψευδώνυμο Κ. Λουκίδης) το 1972 στην ΚΟΜΕΠ του ΚΚΕ εσ. που έρχεται να ταράξει τα λιμνάζοντα νερά μιας αδιέξοδης πλέον αντίστασης. Πολλές φωτογραφίες συνεχώς συνεδριάσεων, πολλά άρθρα, πολλές εσωκομματικές συγκρούσεις. Μετά το άρθρο αυτό, στο εξωτερικό, τίποτα δεν ήταν πια ίδιο. Λίγο καιρό μετά, με τις εσωκομματικές διαδικασίες στις οποίες έπαιξε καθοριστικό ρόλο, το Γραφείο εσωτερικού επιστρέφει πράγματι στο εσωτερικό, στη χουντοκρατούμενη Ελλάδα.

Άλλες φωτογραφίες από τις συγκεντρώσεις του νόμιμου πλέον ΚΚΕ εσ. Για μας, τους φοιτητές της Ιταλίας, μια αξέχαστη συγκέντρωση στην Μπολόνια -πρέπει να ήταν το 1975- που μας έκανε για πρώτη (ίσως και μοναδική) φορά να νιώσουμε ότι είχαμε την ηγεμονία με τη γκραμσιανή έννοια, ότι μπορούσαμε με τις ιδέες μας να γίνουμε η πρώτη δύναμη της Αριστεράς, και ότι ναι, ήμασταν αναθεωρητές και μεταρρυθμιστές, και περήφανοι γι’ αυτό. Όνειρο ήταν, αλλά ο Λεωνίδας, στο απόγειο των ρητορικών του ικανοτήτων, μπορούσε, όπως και η φωνή της Φαραντούρη, να σε στείλει στον πόλεμο ακόμα κι αν ήσουν ειρηνιστής. Στη μεγάλη αίθουσα που μας είχε παραχωρήσει ο αριστερός δήμος της πόλης, όλοι φορούσαμε κόκκινα μαντίλια στον λαιμό και ουρλιάζαμε πανευτυχείς κάτω από το σύνθημα «Λαός ενωμένος ποτέ νικημένος».

Οι φωτογραφίες από συγκεντρώσεις πολλές, ακολουθούν η μία την άλλη. Είναι η εποχή της δυαρχίας, Μπάμπης ο ενωτικός γραμματέας, Λεωνίδας ο εμψυχωτής των μαζών, η μοναδική δυνατή φωνή που είχαμε προς τα έξω. Από όλες εκείνες τις συγκεντρώσεις κρατάω εκείνη την αξέχαστη της Ομόνοιας. Ο Λεωνίδας μιλάει στην κατάμεστη πλατεία και χωμένη μέσα στο βήμα, χωρίς να φαίνεται, η γυναίκα του Καλλί να του δίνει κουράγιο. Ο Λεωνίδας λάτρευε την Καλλί, και είχε πάντα έτοιμη μια δικαιολογία να πει όταν η Καλλί φερόταν απότομα στους Ρηγάδες που τον επισκέπτονταν.

Άλλη φωτογραφία. Κάποια συνδιάσκεψη της οργάνωσης της Αθήνας. Λίγο καιρό πριν έχει γίνει η εισβολή των Σοβιετικών στο Αφγανιστάν. Σχεδόν το σύνολο του κόμματος καταγγέλλει τη νέα σοβιετική πρόκληση, ο Λεωνίδας όμως όχι. Στη συνδιάσκεψη τυχαίνει να καθόμαστε δίπλα-δίπλα. Εγώ είμαι έτοιμος να ψηφίσω υπέρ ενός ψηφίσματος που καταδίκαζε την εισβολή (πόση σημασία δίναμε, θεέ μου, στα ψηφίσματα και σε άλλες τέτοιες σαχλαμάρες!), ο Λεωνίδας προσπαθεί να με αποτρέψει. Τα πράγματα είναι πιο σύνθετα, μου εξηγεί, κι ένας πολιτικοποιημένος Ρηγάς πρέπει να το καταλαβαίνει. Εγώ ανένδοτος με τον επεκτατισμό των Σοβιετικών. Το προεδρείο, μετά από δυο-τρεις παρατηρήσεις που μας κάνει, μας ζητάει να συνεχίσουμε την κουβέντα μας έξω από την αίθουσα. Κι εμείς, πράγματι, τη συνεχίζουμε, καπνίζοντας. Χρόνια μετά, στο σπίτι του, του θυμίζω τη σκηνή και γελάμε. Εξακολουθούσε να πιστεύει ότι είχε δίκιο τότε, αν και δεν είχε πλέον πολλές καλές κουβέντες να πει για τη Σοβιετία.

Άλλη φωτογραφία, των αρχών της δεκαετίας του ’80. Συναντιόμαστε στα κομματικά γραφεία της 3ης Σεπτεμβρίου. Κρατάω, από πλευράς Ρήγα τις οργανώσεις μας στο εξωτερικό. Μου ζητάει να φύγω αμέσως για τη Ρουμανία: έχει μάθει από τους κομματικούς του Βουκουρεστίου ότι οι Ρηγάδες ετοιμάζουν διαδήλωση κατά του καθεστώτος Τσαουσέσκου με θέμα τις απαράδεκτες συνθήκες διαβίωσής τους. «Εξήγησέ τους ότι έτσι και τους πιάσουν, δεν θα έχουμε, παρά τα όσα λέγονται, τη δύναμη να τους βγάλουμε από τα μπουντρούμια, να μην έχουν την παραμικρή ψευδαίσθηση». Πήγα, χρησιμοποίησα τη λέξη «μπουντρούμια» κατά κόρον, και με μεγάλη δυσκολία τους έπεισα.

Άλλη φωτογραφία. Από τις χειρότερες στιγμές της πολιτικής του ζωής από το ’68 και μετά, μου εξομολογείται, ήταν η αποχώρηση του Γιάννη Μπανιά και των άλλων από την ΕΑΡ. Βρισκόμαστε στο λιτό σπίτι του στα Εξάρχεια. Θέλω να γράψω ένα βιβλίο για το ΚΚΕ Εσωτερικού και, με το μαγνητόφωνο στο χέρι, καταγράφω τις απόψεις του. Έχει πια αποχωρήσει από την ενεργή πολιτική ζωή, και η απουσία του είναι κάτι παραπάνω από εμφανής. Θεωρώ ότι η διαφορά ηλικίας του με τον Φλωράκη θα μπορούσε να αναιρέσει την απόφασή του. Παραδέχεται ότι έκανε λάθος, αλλά το ποτάμι δεν γυρίζει ποτέ πίσω, μου λέει.

Τελευταία φωτογραφία. Στο ιδρυτικό Συνέδριο της Δημοκρατικής Αριστεράς. Ήταν χρόνια που διαφωνούσε με τα τεκταινόμενα στον Συνασπισμό κι ας μην το δήλωνε δημοσίως. Κι όταν ο Φώτης και ο Σπύρος και οι άλλοι αποφάσισαν ότι έπρεπε να ξεκινήσουν κάτι καινούργιο, ο Λεωνίδας ήταν σαν έτοιμος από καιρό να τους στηρίξει. Η εμφάνισή του στο Συνέδριο, το ένα δύσκολο βήμα μετά το άλλο, με το μπαστούνι στο χέρι, ήταν η δική του τελευταία αγωνιστική πράξη. Και το ζεστό χειροκρότημα, και τα δάκρυα στα μάτια των συνέδρων, ήταν η δική του ανταμοιβή. Μια μικρή ανταμοιβή για τα βάσανα μιας ζωής, μια μικρή ανταμοιβή για την αθεράπευτη, αέναη αισιοδοξία του.