Στις αρχές της πανδημίας παγώσαμε από τις αντιδράσεις στην Ευρώπη. Κάθε χώρα ακολουθούσε το δικό της πρωτόκολλο και στο ζήτημα των οικονομικών επιπτώσεων απερρίφθη η αμοιβαιότητα ανάληψης του κόστους. Προϊούσης της κρίσης, όμως, οι ευρωπαϊκές ηγεσίες, και η ισχυρότερη γερμανική, αντιλήφθηκαν ότι η αλληλεγγύη δεν είναι ηθικό αίτημα των αδυνάμων, των διανοουμένων ή της Αριστεράς, αλλά κοινό συμφέρον όλων. Ετσι ένα δόγμα που φάνταζε απαρασάλευτο το 2010 και το 2015, και το οποίο προκάλεσε στην Ελλάδα τόσες άσκοπες θυσίες, ανατράπηκε το 2020, δημιουργώντας μια γενικότερη ανακούφιση στην Ευρώπη.

Πέρα από την υγειονομική τραγωδία, η κρίση του κορωνοϊού δρα ως παράγων επιτάχυνσης των μειζόνων τάσεων που καταγράφονται στον πλανήτη μας. Μας προσκαλεί, συνεπώς, να εξετάσουμε με φρέσκο μάτι τον κόσμο και τη θέση της Ευρώπης σε αυτόν. Επαναφέρει δριμύτερο το κεντρικό ζήτημα της αυτονομίας μας, της κυριαρχίας μας και της θέσης μας ως παίκτη στην παγκόσμια γεωπολιτική σκηνή, ειδικά σε συνθήκες αυξανόμενης έντασης μεταξύ των ΗΠΑ και της Κίνας.

Στις 28 Μαΐου 1979 υπογράφεται στην Αθήνα, στο Ζάππειο Μέγαρο, η ιστορική Συμφωνία Προσχώρησης της Ελλάδας στην ΕΟΚ που έμελλε να αλλάξει ριζικά τη σύγχρονη ιστορία της χώρας. «Το χρονόμετρο του κριτή σταματάει όταν ο αθλητής κόβει το νήμα στο τέρμα του δρόμου. Ετσι μπορούμε να πούμε ότι εκείνη τη μέρα κόψαμε το νήμα στο αγώνισμα της ένταξης στην Ευρώπη. Πότε όμως έδωσε ο αφέτης το σήμα να αρχίσουμε να τρέχουμε; H εύλογη απάντηση θα ήταν το 1975, όταν η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να ζητήσει την ένταξη» έγραφε ο πρέσβης Βύρων Θεοδωρόπουλος (1920-2010), που είχε οριστεί το 1976 από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή επικεφαλής της ελληνικής διαπραγματευτικής ομάδας για τις διαπραγματεύσεις ένταξης της Ελλάδας στην ΕΟΚ. Και όμως η πορεία της χώρας προς την Ευρώπη άρχισε πολλά χρόνια νωρίτερα, όταν το 1959 αποφασίστηκε να επιδιώξουμε την έστω και απλή σύνδεσή μας με την τότε ΕΟΚ (βλ. «Η ευρωπαϊκή ενοποίηση, η Ελλάδα και ο κόσμος. 60 χρόνια από τις Συνθήκες της Ρώμης 1957-2017», εκδόσεις Παπαζήση 2018).

Κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας το βιβλίο του Ολιβιέ Ρουά «Η Ευρώπη είναι χριστιανική;» (μετάφραση: Βάλια Καϊμάκη, Πόλις 2020). Ο Ολιβιέ Ρουά είναι διευθυντής ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών (CNRS) της Γαλλίας και καθηγητής στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας. Θεωρείται, μάλιστα, ένας από τους εγκυρότερους παγκοσμίως μελετητές του πολιτικού Ισλάμ. Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξής του, που δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό «L’Obs».

Έχουμε συνηθίσει να αντιλαμβανόμαστε την Ευρωπαϊκή Ενωση και την ιστορία της ενοποίησης, σαν οικονομική πρωτίστως πραγματικότητα. Τέτοιοι ήταν άλλωστε οι μεγάλοι σταθμοί της πορείας της. Κοινότητα άνθρακα και χάλυβα, οικονομική κοινότητα, ενιαία αγορά, νομισματική ένωση χωρίς κράτος. Τέτοια ήταν και η επικρατούσα στρατηγική της ενοποίησης: η διαρκής πύκνωση της οικονομικής συνεργασίας θα απαιτούσε αυξανόμενη πολιτική ενοποίηση. Αυτή η θεώρηση της ΕΕ ως «οικονομικής» πραγματικότητας είναι τόσο εδραιωμένη στην κοινή γνώμη ώστε να ξεχνάμε ότι όλοι οι μεγάλοι σταθμοί της ευρωπαϊκής ενοποίησης έγιναν υπό την επίδραση των παγκόσμιων γεωπολιτικών μεταβολών. 

Η πρόσφατη γαλλο-γερμανική πρόταση για ίδρυση Ευρωπαϊκού Ταμείου Ανάκαμψης ύψους 500 δισεκατομμυρίων ευρώ, αποτελεί σημαντικό θετικό βήμα, όχι μόνο για την αντιμετώπιση των οικονομικών συνεπειών από την πανδημία, αλλά και για την ευρωπαϊκή προοπτική γενικότερα. Η συμφωνία του προέδρου της Γαλλίας, Εμανουέλ Μακρόν, με την καγκελάριο της Γερμανίας, Άνγκελα Μέρκελ, αποτελεί μια θαρραλέα πρωτοβουλία και τοποθετεί την Ευρωπαϊκή Ένωση ως έναν εκ των πρωταγωνιστών της εποχής μετά την πανδημία, δίπλα στις ΗΠΑ, Κίνα, και άλλες ισχυρές δυνάμεις του πλανήτη.

Ο αθέμιτος ανταγωνισμός των εταιρειών του Βορρά εις βάρος των εταιρειών του Νότου είναι απτός. Πώς; Πρώτον, ανεστάλησαν οι κανόνες που απαγόρευαν τις κρατικές ενισχύσεις, ώστε να επιτραπεί στα κράτη-μέλη να προστατεύσουν τις οικονομίες, επιχειρήσεις και μισθωτούς από την πρωτοφανή κρίση. Δεύτερον, η Γενική Διεύθυνση Ανταγωνισμού της Κομισιόν έχει προνοήσει να αποτρέπει τις εξαγορές ευρωπαϊκών επιχειρήσεων από τρίτες χώρες. Αυτές οι κατ’ αρχάς εύλογες ρυθμίσεις, ceteris paribus αποφέρουν απροσδόκητα αποτελέσματα, καθώς κουμπώνουν με την πραγματικότητα ότι οι βόρειες πλούσιες χώρες διαθέτουν άφθονα κεφάλαια και μπορούν προνομιακά να ενισχύουν τις εταιρείες τους, ενώ ο φτωχός ευρωπαϊκός Νότος δεν έχει. Οι «αθώοι» κανόνες καταλήγουν να υπηρετούν «ένοχα» συμφέροντα.

Η πρόσφατη απόφαση του Συνταγματικού Δικαστηρίου της Γερμανίας για το πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας - ΕΚΤ του 2015 (PSPP) έχει προκαλέσει θύελλα αντιδράσεων νομικού και πολιτικού περιεχομένου. Η απόφαση αυτή ανοίγει τον δρόμο ή μάλλον την όρεξη για νέες προσφυγές και για το νέο πρόγραμμα της ΕΚΤ (PEPP). Οπως ανοίγει την όρεξη και Πολωνίας και Ουγγαρίας να εκμεταλλευθούν τη κατάσταση. Από μια πολιτική άποψη, η απόφαση του Συνταγματικού Δικαστηρίου μπορεί αναλυτικά να διακριθεί σε δύο σκέλη: (α) σʼ αυτό που αναφέρεται και αμφισβητεί νομιμότητα Απόφασης του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ECJ) και (β) στο σκέλος που αμφισβητείται η νομιμότητα των πράξεων της ΕΚΤ. Το δεύτερο ακολουθεί το πρώτο.

Έχει γίνει με πολλούς τρόπους φανερό, ήδη από το ξέσπασμά της, ότι η δοκιμασία της πανδημίας στον ευρωπαϊκό χώρο δεν αφορά μόνο τα εθνικά κράτη. Αφορά εξ ίσου και την Ευρωπαϊκή Ένωση, (ΕΕ) η οποία για δεύτερη φορά, μέσα σε 10 χρόνια, βρίσκεται αντιμέτωπη με προβλήματα που απειλούν την ίδια την ύπαρξη και την προοπτική της. Το χειρότερο δε είναι ότι αυτήν την φορά η ΕΕ δεν έχει πλέον την λάμψη του παρελθόντος. Οι έκδηλες αδυναμίες, τα καθυστερημένα αντανακλαστικά και οι προβληματικοί χειρισμοί της στην οικονομική κρίση και το μεταναστευτικό (με μεγαλύτερο θύμα την χώρα μας) έχουν προκαλέσει μια πρωτοφανή κρίση πολιτικής νομιμοποίησης, που εκδηλώθηκε ήδη με την άνοδο ευρωσκεπτικιστικών ή και αντιευρωπαϊκών πολιτικών δυνάμεων.

«Η δυσκολία δεν έγκειται στην ανάπτυξη νέων ιδεών, αλλά στο πώς θα αφήσουμε πίσω μας τις παλιές»
Τζ. Μ. Κέινς, 1936

Όταν, το 2015, η Ελλάδα αντιμετώπιζε τον παραλογισμό της τιμωριτικής λιτότητας που είχε ήδη οδηγήσει, μετά από δύο αποτυχημένα προγράμματα του ΔΝΤ, μεγάλο μέρος του ελληνικού λαού στα πρόθυρα ανθρωπιστικής κρίσης, οι περισσότεροι στην Ευρώπη θεωρούσαν ότι «αυτή η μικρή χώρα» θα παρέμενε μια εξαίρεση. Κάτι σαν μια τιμωρία παραδειγματισμού για να μην ακολουθήσουν και άλλες χώρες τον ολισθηρό δρόμο των μεγάλων ελλειμμάτων.