Ο σεισμός του όχι στην ευρωπαϊκή οικονομία
Ελίζα Παπαδάκη, Αυγή της Κυριακής, Δημοσιευμένο: 2005-06-05
Η οικονομία δεν κινείται σε απόλυτο συγχρονισμό με τους ρυθμούς της πολιτικής. Μπορεί για ένα ευρύ φάσμα αναλυτών το γαλλικό όχι στο δημοψήφισμα για το ευρωπαϊκό σύνταγμα, και το ακόμα πλειοψηφικότερο ολλανδικό που το ακολούθησε, να αποτέλεσαν "σεισμό", αυτός όμως δεν αποτυπώνεται στις όποιες μεταβολές κατέγραψαν η ισοτιμία του ευρώ και οι χρηματιστηριακοί δείκτες την περασμένη εβδομάδα. Οι "αγορές", δηλαδή τράπεζες, επενδυτικοί φορείς και όλοι όσοι αγοράζουν και πωλούν νομίσματα, μετοχές και ομόλογα σε καθημερινή βάση και σε διεθνή κλίμακα, φαίνεται να είχαν προεξοφλήσει το "όχι", και να εξακολουθούν, για την ώρα, να σταθμίζουν περισσότερο δεδομένα όπως το διευρυνόμενο εξωτερικό έλλειμμα των ΗΠΑ, παρά τις περιπλοκές στη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Αυτό τουλάχιστον υποδήλωνε η μικρή ανάκαμψη του ευρώ έναντι του δολαρίου την επομένη του ολλανδικού δημοψηφίσματος, που αποδόθηκε σε υπαινιγμούς αξιωματούχου της Fed, ότι η άνοδος των αμερικανικών επιτοκίων ενδέχεται να ανακοπεί μετά τον Ιούνιο.
Προβάλλεται άλλωστε το επιχείρημα ότι, ακόμα και αν το ευρώ υποχωρήσει αισθητά το αμέσως επόμενο διάστημα (εφόσον αναθεωρήσουν την τακτική τους κεντρικές τράπεζες στην Ασία και αλλού, που είχαν αρχίσε να μετατρέπουν μέρος των συναλλαγματικών τους αποθεμάτων από δολάρια σε ευρώ), αυτό θα μπορούσε να ωφελήσει τα ευρωπαϊκά προϊόντα και τις υπηρεσίες, κάνοντάς τα πιο ανταγωνιστικά τόσο στο εξωτερικό όσο και στην εγχώρια αγορά. Μια κάμψη του ευρώ ίσως να μπορούσε, πράγματι, να ευνοήσει την τόνωση της οικονομίας και της απασχόλησης στην Ευρωζώνη, φτάνει να μη συνεπαγόταν κλονισμό της ήδη, εδώ και μήνες, φθίνουσας εμπιστοσύνης επιχειρήσεων, καταναλωτών και επενδυτών, και φόβους πληθωρισμού, που να οδηγούσαν την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα να αυξήσει τα επιτόκια.
Το μέλλον του ευρώ
Αλλά πέρα από τις εξελίξεις μέρα τη μέρα στις αγορές, που δεν είναι προβλέψιμες, η αναστολή του σχεδίου για την πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης προκαλεί προβληματισμούς για τη μακροχρόνια βιωσιμότητα του ευρώ. Η Νομισματική Ενωση στην Ευρώπη ήταν μια ιστορική καινοτομία – δεν έχει υπάρξει προηγούμενο ενιαίου νομίσματος χωρίς ενιαίο κράτος – και είχε σχεδιασθεί στη συνθήκη του Μάαστριχτ ως ένα πρώτο βήμα για την πολιτική ένωση που θα ακολουθούσε. Ο ειδικευμένος σε νομισματικά θέματα Βέλγος καθηγητής Πολ ντε Γκράουβε (ήταν υποψήφιος για τη θέση του αντιπροέδρου της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας που ανέλαβε ο Λουκάς Παπαδήμος), για παράδειγμα, αμφιβάλλει κατά πόσον το ευρώ μπορεί να επιβιώσει χωρίς πολιτική ένωση. "Χωρίς πολιτική ολοκλήρωση η Ευρωζώνη είναι ένα σπίτι χωρίς σκεπή, που γίνεται ολοένα πιο άβολο. Πολλοί ένοικοι θα θελήσουν να το εγκαταλείψουν αργά ή γρήγορα", δήλωνε την Πέμπτη, σύμφωνα με τους Financial Times.
Με συγκεκριμένα παραδείγματα από τις ΗΠΑ ως νομισματική ένωση εξηγούσε το πρόβλημα στη Le Monde ο διευθυντής οικονομικών μελετών του Ινστιτούτου Hudson Ιρουιν Στέλτσερ: Οταν προκύπτει οικονομική ύφεση στην Καλιφόρνια, οι άνθρωποι πηγαίνουν να βρουν δουλειά στη Γιούτα, την Αριζόνα, τη Νεβάδα. Και όταν αυξάνονται ραγδαία τα πετρελαϊκά εισοδήματα στο Τέξας, το ίδιο κάνουν και τα φορολογικά έσοδα, επιτρέποντας να αντισταθμισθούν οι απώλειες εσόδων στις μεσοδυτικές πολιτείες που πλήττονται από το αυξημένο κόστος της ενέργειας. Αυτές οι μεταβιβάσεις είναι απαραίτητες, αλλά δεν υπάρχουν, ή υπάρχουν πολύ λίγο στο εσωτερικό της Ευρώπης, υποστήριξε.
Από τις δύο προϋποθέσεις που θέτει ο Στέλτσερ, και πριν από αυτόν όλη η οικονομική θεωρία των νομισματικών ζωνών, 1) την κινητικότητα της εργασίας, που σημαίνει και μιαν ευέλικτη εσωτερική αγορά εργασίας μαζί με την ενιαία εσωτερική αγορά προϊόντων, υπηρεσιών και κεφαλαίων, και 2) μιαν ενιαία δημοσιονομική πολιτική, που να στηρίζεται σε έναν σημαντικό κεντρικό προϋπολογισμό, με δικά του φορολογικά έσοδα και δαπάνες, όλη η έμφαση, από τη γέννηση του ευρώ, τέθηκε στην πρώτη. Και εύλογα προσέκρουσε σε ισχυρές κοινωνικές αντιστάσεις, αφού ενέτεινε την ανασφάλεια των εργαζομένων μπροστά στο ενδεχόμενο της ανεργίας ή της εργασιακής τους υποβάθμισης (ο ειδικευμένος προγραμματιστής που έμεινε άνεργος στην Καλιφόρνια βρίσκει δουλειά στη Γιούτα, ως πωλητής προσωπικών υπολογιστών ίσως, αλλά μια δουλειά λιγότερο ενδιαφέρουσα και χαμηλότερα αμειβόμενη).
Χωρίς αξιόλογο προϋπολογισμό
Η δεύτερη προϋπόθεση, ο ισχυρός ευρωπαϊκός προϋπολογισμός που θα απαιτούνταν για μιαν ενεργητική δημοσιονομική πολιτική για την αντιμετώπιση περιφερειακών υφέσεων, για τη χρηματοδότηση αναγκαίων αναδιαρθρώσεων και για την κάλυψη του κοινωνικού τους κόστους, για προγράμματα επενδύσεων, εκπαίδευσης και έρευνας σε ευρωπαϊκή κλίμακα, που θα έδιναν ώθηση στην ανάπτυξη, ταυτόχρονα με τη βαθμιαία μείωση κοινωνικών και περιφερειακών ανισοτήτων, δεν δημιουργήθηκε. Οι κυβερνήσεις των χωρών μελών της Ενωσης δεν θέλησαν να εκχωρήσουν επαρκείς εθνικούς πόρους και εξουσίες στο κοινοτικό επίπεδο και να τους διαχειρισθούν εκεί από κοινού. Τούτη την ώρα μάλιστα, στις συνθήκες της κρίσης μετά το φιάσκο των δημοψηφισμάτων, μοιάζει αβέβαιο αν θα μπορέσουν καν να δεσμευθούν για τη νέα επταετία 2007-2013 στο πενιχρό 1,15% του ευρωπαϊκού ΑΕΠ για την πιο υποτυπώδη αντιμετώπιση των αυξημένων αναγκών μετά τη διεύρυνση με δέκα φτωχότερες χώρες, όχι στη σύνοδο της 15-16 Ιουνίου, όπως αρχικά ήλπιζε ο προεδρεύων πρωθυπουργός του Λουξεμβούργου Ζαν-Κλοντ Γιουνκέρ, αλλά έστω μέσα στο επόμενο δωδεκάμηνο. Στον ευρωπαϊκό Τύπο κυκλοφορούν έτσι σενάρια για το ενδεχόμενο μειουμένων ετήσιων προϋπολογισμών από το 2007.
Το αποτέλεσμα το γνωρίζουμε: ευρωπαϊκή ακινησία μεταξύ ανάμεσα στις πιέσεις από τις παγκόσμιες αγορές και ατελέσφορες κρατικές παρεμβάσεις για τη διάσωση προστατευμένων κλάδων που δεν είναι βιώσιμοι, παρατεταμένη οικονομική στασιμότητα, συμπίεση μισθών και υψηλή ανεργία στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρωζώνης, μεγάλα ελλείμματα που απαγορεύουν τη δημοσιονομική τόνωση της οικονομίας σε εθνικό επίπεδο, υψηλά επιχειρηματικά κέρδη αλλά και αποταμιεύσεις που διοχετεύονται σε προσφορότερες επενδύσεις εκτός Ευρωζώνης, και, βέβαια, διογκούμενη κοινωνική δυσφορία.
Δυναμώνουν οι άνεμοι των αγορών
Η απόρριψη του συμβιβασμού μεταξύ των 25 εθνικών κρατών, και μεταξύ πιο φιλελεύθερων και κοινωνικότερων πολιτικών αντιλήψεων, που συνιστούσε η συνταγματική συνθήκη, η απόρριψη των βημάτων προς μιαν ενίσχυση των πολιτικών σε ευρωπαϊκό επίπεδο που προέβλεπε, αφήνει πιο εκτεθειμένους τους κοινωνικά ασθενέστερους που φώναξαν το "όχι", στους ανέμους των αγορών. Οι άνεμοι αυτοί τώρα δυναμώνουν και φουσκώνουν τα πανιά των πρεσβευτών του πιο προωθημένου οικονομικού φιλελευθερισμού, οι οποίοι εξ αρχής δυσπιστούσαν σε κάθε ιδέα πολιτικής ένωσης.
Μια πρώτη ένδειξη έδιναν οι Financial Times, προβλέποντας ότι θα διαφοροποιηθούν τα επιτόκια στις αγορές ομολόγων εις βάρος των χωρών με επίμονα υψηλό δημόσιο χρέος, όπου κατονομάζουν την Ιταλία και την Ελλάδα. Αξιοσημείωτη ήταν η χρονική σύμπτωση της αντίδρασης της Κίνας στους ευρωπαϊκούς περιορισμούς στις εξαγωγές της.
Πιο χαρακτηριστικός όμως ήταν ο ενθουσιασμός του πρώην επιτρόπου Φριτς Μπόλκενσταϊν, "πατέρα" της περιβόητης οδηγίας για την απελευθέρωση της αγοράς των υπηρεσιών: Τώρα που η συνταγματική συνθήκη τράπηκε σε φυγή, είναι καιρός να ξαναδούμε την Ευρωπαϊκή Ενωση, τι είναι, τι μπορεί και τι δεν μπορεί να κάνει, γράφει (FT 31/5). Δεν θα γίνει ποτέ ομοσπονδία με ενιαία ομοσπονδιακή κυβέρνηση, στρατό και διεθνή προσωπικότητα, διότι τα κράτη μέλη δεν το θέλουν, ισχυρίζεται. Και στο όνομα της αρχής της επικουρικότητας εισηγείται τη συρρίκνωση όλων των κοινοτικών πολιτικών, αφήνοντας στην Ενωση μόνο τη λείανση του εδάφους για τις οικονομικές ανταλλαγές μεταξύ των χωρών μελών και τη δημιουργία πλεονεκτημάτων κλίμακος. Περνώντας από επιθέσεις κατά του Σρέντερ, του Σιράκ, ακόμα και του διοικητή της Τράπεζας της Ιταλίας Αντόνιο Φάτζιο, ως εκπροσώπων της γραπωμένης σε ξεπερασμένες οικονομικές αντιλήψεις "γηραιάς Ευρώπης", βλέπει τους γνήσιους κληρονόμους της καπιταλιστικής επανάστασης να ζουν σήμερα στην Ασία. Απάντηση στην πρόκλησή τους δεν είναι η συντεχνιακή λογική, ο εθνικισμός, ο προστατευτισμός, αλλά το άνοιγμα στον ανταγωνισμό και οι πιο ευέλικτες αγορές, διατείνεται.
Στη μάχη τους ενάντια στην πρόταση για το ευρωπαϊκό σύνταγμα, οι Γάλλοι αριστεροί δεν φάνηκαν προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουν τους ανέμους των αγορών που δυναμώνουν στο πολιτικό κενό που έφερε η νίκη τους. Πασχίζοντας να οργανώσουν σε αντίσταση τους φόβους και τις ανασφάλειες εργαζομένων, ανέργων, μικρών επιχειρηματιών και επαγγελματιών απέναντι στους συναδέλφους τους από άλλες χώρες που συμβόλισε ο "Πολωνός υδραυλικός", δεν ασχολήθηκαν να οικοδομήσουν ισχυρές συμμαχίες σε όλην την Ευρώπη, στις φτωχότερες νέες χώρες μέλη ιδίως. Η επαναδιαπραγμάτευση που επαγγέλλονταν δεν φαίνεται έτσι σήμερα να πατάει πουθενά. Θα απαιτηθεί πολύς χρόνος για να το κάνουν, στο μεταξύ όμως οι οικονομικές εξελίξεις μπορεί να είναι βάναυσες.
Προβάλλεται άλλωστε το επιχείρημα ότι, ακόμα και αν το ευρώ υποχωρήσει αισθητά το αμέσως επόμενο διάστημα (εφόσον αναθεωρήσουν την τακτική τους κεντρικές τράπεζες στην Ασία και αλλού, που είχαν αρχίσε να μετατρέπουν μέρος των συναλλαγματικών τους αποθεμάτων από δολάρια σε ευρώ), αυτό θα μπορούσε να ωφελήσει τα ευρωπαϊκά προϊόντα και τις υπηρεσίες, κάνοντάς τα πιο ανταγωνιστικά τόσο στο εξωτερικό όσο και στην εγχώρια αγορά. Μια κάμψη του ευρώ ίσως να μπορούσε, πράγματι, να ευνοήσει την τόνωση της οικονομίας και της απασχόλησης στην Ευρωζώνη, φτάνει να μη συνεπαγόταν κλονισμό της ήδη, εδώ και μήνες, φθίνουσας εμπιστοσύνης επιχειρήσεων, καταναλωτών και επενδυτών, και φόβους πληθωρισμού, που να οδηγούσαν την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα να αυξήσει τα επιτόκια.
Το μέλλον του ευρώ
Αλλά πέρα από τις εξελίξεις μέρα τη μέρα στις αγορές, που δεν είναι προβλέψιμες, η αναστολή του σχεδίου για την πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης προκαλεί προβληματισμούς για τη μακροχρόνια βιωσιμότητα του ευρώ. Η Νομισματική Ενωση στην Ευρώπη ήταν μια ιστορική καινοτομία – δεν έχει υπάρξει προηγούμενο ενιαίου νομίσματος χωρίς ενιαίο κράτος – και είχε σχεδιασθεί στη συνθήκη του Μάαστριχτ ως ένα πρώτο βήμα για την πολιτική ένωση που θα ακολουθούσε. Ο ειδικευμένος σε νομισματικά θέματα Βέλγος καθηγητής Πολ ντε Γκράουβε (ήταν υποψήφιος για τη θέση του αντιπροέδρου της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας που ανέλαβε ο Λουκάς Παπαδήμος), για παράδειγμα, αμφιβάλλει κατά πόσον το ευρώ μπορεί να επιβιώσει χωρίς πολιτική ένωση. "Χωρίς πολιτική ολοκλήρωση η Ευρωζώνη είναι ένα σπίτι χωρίς σκεπή, που γίνεται ολοένα πιο άβολο. Πολλοί ένοικοι θα θελήσουν να το εγκαταλείψουν αργά ή γρήγορα", δήλωνε την Πέμπτη, σύμφωνα με τους Financial Times.
Με συγκεκριμένα παραδείγματα από τις ΗΠΑ ως νομισματική ένωση εξηγούσε το πρόβλημα στη Le Monde ο διευθυντής οικονομικών μελετών του Ινστιτούτου Hudson Ιρουιν Στέλτσερ: Οταν προκύπτει οικονομική ύφεση στην Καλιφόρνια, οι άνθρωποι πηγαίνουν να βρουν δουλειά στη Γιούτα, την Αριζόνα, τη Νεβάδα. Και όταν αυξάνονται ραγδαία τα πετρελαϊκά εισοδήματα στο Τέξας, το ίδιο κάνουν και τα φορολογικά έσοδα, επιτρέποντας να αντισταθμισθούν οι απώλειες εσόδων στις μεσοδυτικές πολιτείες που πλήττονται από το αυξημένο κόστος της ενέργειας. Αυτές οι μεταβιβάσεις είναι απαραίτητες, αλλά δεν υπάρχουν, ή υπάρχουν πολύ λίγο στο εσωτερικό της Ευρώπης, υποστήριξε.
Από τις δύο προϋποθέσεις που θέτει ο Στέλτσερ, και πριν από αυτόν όλη η οικονομική θεωρία των νομισματικών ζωνών, 1) την κινητικότητα της εργασίας, που σημαίνει και μιαν ευέλικτη εσωτερική αγορά εργασίας μαζί με την ενιαία εσωτερική αγορά προϊόντων, υπηρεσιών και κεφαλαίων, και 2) μιαν ενιαία δημοσιονομική πολιτική, που να στηρίζεται σε έναν σημαντικό κεντρικό προϋπολογισμό, με δικά του φορολογικά έσοδα και δαπάνες, όλη η έμφαση, από τη γέννηση του ευρώ, τέθηκε στην πρώτη. Και εύλογα προσέκρουσε σε ισχυρές κοινωνικές αντιστάσεις, αφού ενέτεινε την ανασφάλεια των εργαζομένων μπροστά στο ενδεχόμενο της ανεργίας ή της εργασιακής τους υποβάθμισης (ο ειδικευμένος προγραμματιστής που έμεινε άνεργος στην Καλιφόρνια βρίσκει δουλειά στη Γιούτα, ως πωλητής προσωπικών υπολογιστών ίσως, αλλά μια δουλειά λιγότερο ενδιαφέρουσα και χαμηλότερα αμειβόμενη).
Χωρίς αξιόλογο προϋπολογισμό
Η δεύτερη προϋπόθεση, ο ισχυρός ευρωπαϊκός προϋπολογισμός που θα απαιτούνταν για μιαν ενεργητική δημοσιονομική πολιτική για την αντιμετώπιση περιφερειακών υφέσεων, για τη χρηματοδότηση αναγκαίων αναδιαρθρώσεων και για την κάλυψη του κοινωνικού τους κόστους, για προγράμματα επενδύσεων, εκπαίδευσης και έρευνας σε ευρωπαϊκή κλίμακα, που θα έδιναν ώθηση στην ανάπτυξη, ταυτόχρονα με τη βαθμιαία μείωση κοινωνικών και περιφερειακών ανισοτήτων, δεν δημιουργήθηκε. Οι κυβερνήσεις των χωρών μελών της Ενωσης δεν θέλησαν να εκχωρήσουν επαρκείς εθνικούς πόρους και εξουσίες στο κοινοτικό επίπεδο και να τους διαχειρισθούν εκεί από κοινού. Τούτη την ώρα μάλιστα, στις συνθήκες της κρίσης μετά το φιάσκο των δημοψηφισμάτων, μοιάζει αβέβαιο αν θα μπορέσουν καν να δεσμευθούν για τη νέα επταετία 2007-2013 στο πενιχρό 1,15% του ευρωπαϊκού ΑΕΠ για την πιο υποτυπώδη αντιμετώπιση των αυξημένων αναγκών μετά τη διεύρυνση με δέκα φτωχότερες χώρες, όχι στη σύνοδο της 15-16 Ιουνίου, όπως αρχικά ήλπιζε ο προεδρεύων πρωθυπουργός του Λουξεμβούργου Ζαν-Κλοντ Γιουνκέρ, αλλά έστω μέσα στο επόμενο δωδεκάμηνο. Στον ευρωπαϊκό Τύπο κυκλοφορούν έτσι σενάρια για το ενδεχόμενο μειουμένων ετήσιων προϋπολογισμών από το 2007.
Το αποτέλεσμα το γνωρίζουμε: ευρωπαϊκή ακινησία μεταξύ ανάμεσα στις πιέσεις από τις παγκόσμιες αγορές και ατελέσφορες κρατικές παρεμβάσεις για τη διάσωση προστατευμένων κλάδων που δεν είναι βιώσιμοι, παρατεταμένη οικονομική στασιμότητα, συμπίεση μισθών και υψηλή ανεργία στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρωζώνης, μεγάλα ελλείμματα που απαγορεύουν τη δημοσιονομική τόνωση της οικονομίας σε εθνικό επίπεδο, υψηλά επιχειρηματικά κέρδη αλλά και αποταμιεύσεις που διοχετεύονται σε προσφορότερες επενδύσεις εκτός Ευρωζώνης, και, βέβαια, διογκούμενη κοινωνική δυσφορία.
Δυναμώνουν οι άνεμοι των αγορών
Η απόρριψη του συμβιβασμού μεταξύ των 25 εθνικών κρατών, και μεταξύ πιο φιλελεύθερων και κοινωνικότερων πολιτικών αντιλήψεων, που συνιστούσε η συνταγματική συνθήκη, η απόρριψη των βημάτων προς μιαν ενίσχυση των πολιτικών σε ευρωπαϊκό επίπεδο που προέβλεπε, αφήνει πιο εκτεθειμένους τους κοινωνικά ασθενέστερους που φώναξαν το "όχι", στους ανέμους των αγορών. Οι άνεμοι αυτοί τώρα δυναμώνουν και φουσκώνουν τα πανιά των πρεσβευτών του πιο προωθημένου οικονομικού φιλελευθερισμού, οι οποίοι εξ αρχής δυσπιστούσαν σε κάθε ιδέα πολιτικής ένωσης.
Μια πρώτη ένδειξη έδιναν οι Financial Times, προβλέποντας ότι θα διαφοροποιηθούν τα επιτόκια στις αγορές ομολόγων εις βάρος των χωρών με επίμονα υψηλό δημόσιο χρέος, όπου κατονομάζουν την Ιταλία και την Ελλάδα. Αξιοσημείωτη ήταν η χρονική σύμπτωση της αντίδρασης της Κίνας στους ευρωπαϊκούς περιορισμούς στις εξαγωγές της.
Πιο χαρακτηριστικός όμως ήταν ο ενθουσιασμός του πρώην επιτρόπου Φριτς Μπόλκενσταϊν, "πατέρα" της περιβόητης οδηγίας για την απελευθέρωση της αγοράς των υπηρεσιών: Τώρα που η συνταγματική συνθήκη τράπηκε σε φυγή, είναι καιρός να ξαναδούμε την Ευρωπαϊκή Ενωση, τι είναι, τι μπορεί και τι δεν μπορεί να κάνει, γράφει (FT 31/5). Δεν θα γίνει ποτέ ομοσπονδία με ενιαία ομοσπονδιακή κυβέρνηση, στρατό και διεθνή προσωπικότητα, διότι τα κράτη μέλη δεν το θέλουν, ισχυρίζεται. Και στο όνομα της αρχής της επικουρικότητας εισηγείται τη συρρίκνωση όλων των κοινοτικών πολιτικών, αφήνοντας στην Ενωση μόνο τη λείανση του εδάφους για τις οικονομικές ανταλλαγές μεταξύ των χωρών μελών και τη δημιουργία πλεονεκτημάτων κλίμακος. Περνώντας από επιθέσεις κατά του Σρέντερ, του Σιράκ, ακόμα και του διοικητή της Τράπεζας της Ιταλίας Αντόνιο Φάτζιο, ως εκπροσώπων της γραπωμένης σε ξεπερασμένες οικονομικές αντιλήψεις "γηραιάς Ευρώπης", βλέπει τους γνήσιους κληρονόμους της καπιταλιστικής επανάστασης να ζουν σήμερα στην Ασία. Απάντηση στην πρόκλησή τους δεν είναι η συντεχνιακή λογική, ο εθνικισμός, ο προστατευτισμός, αλλά το άνοιγμα στον ανταγωνισμό και οι πιο ευέλικτες αγορές, διατείνεται.
Στη μάχη τους ενάντια στην πρόταση για το ευρωπαϊκό σύνταγμα, οι Γάλλοι αριστεροί δεν φάνηκαν προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουν τους ανέμους των αγορών που δυναμώνουν στο πολιτικό κενό που έφερε η νίκη τους. Πασχίζοντας να οργανώσουν σε αντίσταση τους φόβους και τις ανασφάλειες εργαζομένων, ανέργων, μικρών επιχειρηματιών και επαγγελματιών απέναντι στους συναδέλφους τους από άλλες χώρες που συμβόλισε ο "Πολωνός υδραυλικός", δεν ασχολήθηκαν να οικοδομήσουν ισχυρές συμμαχίες σε όλην την Ευρώπη, στις φτωχότερες νέες χώρες μέλη ιδίως. Η επαναδιαπραγμάτευση που επαγγέλλονταν δεν φαίνεται έτσι σήμερα να πατάει πουθενά. Θα απαιτηθεί πολύς χρόνος για να το κάνουν, στο μεταξύ όμως οι οικονομικές εξελίξεις μπορεί να είναι βάναυσες.
