Το φαινόμενο Ερντογάν και τα κέρδη της δημοκρατίας

Λίγες μέρες πριν από τις προχθεσινές τουρκικές βουλευτικές εκλογές κυκλοφόρησε μια αφίσα με τις φυσιογνωμίες τριών πολιτικών ανδρών και την λεζάντα "οι άνδρες του έθνους". Στα αριστερά, ο Αντνάν Μεντέρες, ο ηγέτης του Δημοκρατικού Κόμματος που είχε κυριαρχήσει στα πρώτα βήματα του πολυκομματικού συστήματος στη δεκαετία του 1950, στα δεξιά ο Τουργκούτ Οζάλ, ηγέτης του κόμματος της Μητέρας Πατρίδας, που κυριάρχησε στη δεκαετία του 1980, μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα και στη μέση ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ηγέτης του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης που όπως έδειξαν οι κάλπες θα μείνει στην ιστορία, ώς η κυρίαρχη πολιτική δύναμη της πρώτης δεκαετίας του 21ου αι. Πόσο αλήθεια θα πρέπει να μας εκπλήσσει η σαρωτική του νίκη;

Ισλαμιστές ή κεντροδεξιοί;

Αν δεχτούμε πως πρόκειται για ένα, έστω και μετριοπαθές, ισλαμικό κόμμα που συνεχίζει την παράδοση του Κόμματος Ευημερίας του Νετζμετίν Ερμπακάν και της ευρύτερης ιδεολογικής πλατφόρμας, της οποίας εκείνος είχε υπάρξει ο εμπνευστής, γνωστής ως "Εθνική Ιδέα" (Milli Gorus), τότε όχι μόνο έκπληξη αλλά και δέος θα προκαλούσε η διαπίστωση πως ο μισός τουρκικός πληθυσμός έχει ως βασική του πολιτική και κοινωνική αρχή το Ισλάμ. Και περί αυτού θέλησε να μας πείσει ο κύριος αντίπαλος του ΚΔΑ, το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα, και ο ηγέτης του Ντενίζ Μπαϋκάλ. Στην προσπάθειά τους αυτή, λοιπόν, οι αυτόκλητοι υπερασπιστές της κληρονομιάς του Ατατούρκ στήριξαν την προεκλογική τους καμπάνια στην καλλιέργεια ενός κλίματος πανικού που κατά την άποψή τους δικαιολογούσε το γεγονός πως το κοσμικό κράτος διέτρεχε κίνδυνο, πως επίκειται δηλαδή η ισλαμική επανάσταση κατά το ιρανικό μοντέλο. Το ΡΛΚ εκμεταλλευόμενο την φθορά που είχε υποστεί η κυβέρνηση και τα δίκαια παράπονα εναντίον της για διαφθορά και αλαζονεία, καθώς και τα αντιευρωπαϊκά και αντιαμερικανικά αισθήματα που κυριαρχούν τον τελευταίο καιρό, επιχείρησε, χωρίς να κουραστεί, ιδιαίτερα, να κεφαλαιοποιήσει τα τεράστια συλλαλητήρια υπέρ του κοσμικού κράτους και εναντίον της κυβέρνησης. που έγιναν σε πολλές πόλεις της Τουρκίας. Οι συνθήκες φαίνονταν ευνοϊκές για τους κεμαλιστές, τελικώς όμως η κάλπη απέδειξε πως δεν τα κατάφεραν. Ακόμη και μετά τα πενιχρά ποσοστά τους ωστόσο, έχει ενδιαφέρον να δει κανείς πώς εξηγούν την επιτυχία των αντιπάλων τους. Θεωρούν λοιπόν πως το κόμμα του Ερντογάν αποτελεί την τουρκική εκδοχή της θρησκευτικής ριζοσπαστικής δεξιάς, το αντίστοιχο δηλαδή των νεοσυντηρητικών του Μπους, πώς ο χώρος της κεντροδεξιάς κατέρρευσε μετά από την αποτυχία των δύο παραδοσιακών διεκδικητών του, του Κόμματος το Ορθού Δρόμου που είχε ιδρύσει ο Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ, και του Κόμματος της Μητέρας Πατρίδας που είχε ιδρύσει ο Οζάλ, να ενωθούν υπό τον βαρύ ιστορικό τίτλο του Δημοκρατικού Κόμματος. Όλοι φλερτάρησαν με τίτλους και κληρονομιές, αλλά τελικά ήταν ο Ερντογάν που κατόρθωσε να τα αξιοποιήσει εκλογικά.

Μπορούμε, επομένως, να δούμε την πορεία αυτού του κόμματος, όπως κάνουν πολλοί αναλυτές εδώ, διαφορετικά. Ο Ερντογάν ο ίδιος ήδη από τις αρχές της προηγούμενης θητείας τους παρουσίαζε τον εαυτό του ως "μουσουλμάνο δημοκράτη" ή "συντηρητικό δημοκράτη" παραπέμποντας ευθέως στην παράδοση των ευρωπαίων χριστιανοδημοκρατών. Αυτό είναι ήδη γνωστό, όπως είναι γνωστό πως ακόμη και πριν την ίδρυσή του το κόμμα αυτό θεωρήθηκε η σημαία των κατατρεγμένων της Ανατολίας απέναντι στην καταπίεση του πολιτικοστρατιωτικού κατεστημένου της Άγκυρας. Ποιοι είναι αυτοί οι κατατρεγμένοι; Δεν είναι απαραιτήτως φτωχοί φουκαράδες, αλλά ας αρχίσουμε από αυτούς. Κατώτερα κοινωνικά στρώματα της επαρχίας, που παλεύουν με την υπανάπτυξη της υπαίθρου, και είτε μένουν και ταλαιπωρούνται στα χωριά τους είτε μεταναστεύουν στις μεγάλες πόλεις και ταλαιπωρούνται εκεί. Είναι όλοι τους ισλαμιστές;

Οι ιστορικές καταβολές του μεταρρυθμιστικού Ισλάμ

Εξαρτάται από το τι εννοούμε με τον όρο. Υπάρχουν πολλές οικογένειες που επωφελούνται από τα πολύ καλά οργανωμένα δίκτυα κοινωνικής υποστήριξης των ισλαμιστών. Κι εδώ έγκειται μια από τις βασικές μομφές εναντίον τους από τους αντιπάλους τους. Για παράδειγμα, έγιναν πρόσφατα καταγγελίες πως οπαδοί του Φετουλάχ Γκιουβέν, ενός από τους χοτζάδες του μετριοπαθούς Ισλάμ που έχει καταφύγει στις ΗΠΑ γιατί διώκεται στην Τουρκία, έχουν οργανώσει ιδιωτικές εστίες για μαντηλοφορεμένες φοιτήτριες εδώ στο Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου και όχι μόνο τις πηγαινοφέρνουν με ιδιωτικά λεωφορεία αλλά και τους δίνουν και κάποιο μικρό μηνιαίο εισόδημα. Είναι αυτοί θεμιτοί τρόποι για να προσελκύεις ψηφοφόρους; Όχι βεβαίως. Ωστόσο, ακόμη και αν δεχτούμε πως τελικά όλα αυτά τα παιδιά και οι οικογένειές τους ψηφίζουν το ΚΔΑ, τα δίκτυα αυτά υποστήριξης δεν θα πρέπει να θεωρηθούν ως απλώς μια στρατηγική ψηφοθηρίας. Από την οθωμανική περίοδο, τα θρησκευτικά τάγματα, ορθόδοξα ή ετερόδοξα, είχαν τα δικά τους συστήματα κοινωνικής πρόνοιας αφού το κράτος, στην προσπάθεια του μέσω κοινωνικών παροχών να κατευθύνει τις συνειδήσεις των πολιτών του, εμφανίστηκε μάλλον αργά, στα τέλη του 19ου αι., στο στίβο αυτό. Επομένως, έχουμε να κάνουμε με μια από αιώνες ριζωμένη παράδοση. Το ενδιαφέρον είναι πως, παρά τον διωγμό που εξαπολύθηκε εναντίον των ταγμάτων από το κεμαλικό κράτος, αυτά επιβιώνουν όπως και οι αντίστοιχες πρακτικές κοινωνικής πρόνοιας. Εξάλλου, αντίθετα από την ευρύτατα αποδεκτό ιστοριογραφικό λόγο των δεκαετιών του 1950 και 1960 που εμπνευσμένος από το παράδειγμα του "εκσυγχρονισμού" έβλεπε στις μεταρρυθμίσεις του |Τανζιμάτ |στο 19ο αι. και του Ατατούρκ στον 20 αι. την προοδευτική πρωτοπορία και στα τάγματα αλλά και τις παραδοσιακές πρακτικές της οθωμανικής εξουσίας την συντήρηση, από την δεκαετία του 1980 ήδη ο μανιχαϊσμός αυτός έχει δεχτεί κριτική. Πολλοί σημαντικοί κοινωνιολόγοι όπως ο Σερίφ Μάρντιν, έχουν αποδείξει πως από τα τάγματα προήλθαν ορισμένοι από τους πιο φωτισμένους μεταρρυθμιστές και λογίους του οθωμανικού 19ου. Μπορεί επομένως με βάση αυτού του τύπου την ανάγνωση να μας κάνει λιγότερη εντύπωση πώς είναι δυνατόν ισλαμικές πρακτικές να συνδυάζονται με μεταρρυθμιστικά οράματα. Το ενδιαφέρον είναι πως ο Σερίφ Μάρντιν, γνωστός πολύ πέρα από τα σύνορα αυτής της χώρας, έχει πληρώσει για τις απόψεις του αυτές αφού Τουρκική Ακαδημία Επιστημών απέρριψε δύο φορές την υποψηφιότητά του να γίνει μέλος της με πρόσχημα τα φιλοϊσλαμικά του αισθήματα.

Το μεγάλο κεφάλαιο και η πράσινη μεσοαστική τάξη

Βεβαίως, όσοι συνδέονται με θρησκευτικά κοινωνικά δίκτυα δεν είναι απαραιτήτως φτωχοί, μπορεί να είναι πλούσιοι, έως και πολύ πλούσιοι. Μια από τις βασικές κατηγορίες εναντίον της κυβέρνησης είναι πως από τη ραγδαία οικονομική ανάπτυξη των τελευταίων ετών έχουν επωφεληθεί συγκεκριμένοι κύκλοι. Μπορεί οι δείκτες της οικονομίας να είναι οι καλύτεροι τα τελευταία πενήντα χρόνια, μπορεί ο πληθωρισμός, το κατά κεφαλήν εισόδημα, οι εξαγωγές, το χρηματιστήριο να δικαιώνουν τις οικονομικές επιλογές της κυβέρνησης. Πίσω όμως από τους αριθμούς, υπάρχει μια κοινωνική πραγματικότητα που δεν αποδίδεται εύκολα με δείκτες. Η μεγέθυνση αυτή των δεικτών, ιδιαίτερα αν σκεφτεί κανείς τις ιδιωτικοποιήσεις, δεν συνεπάγεται απαραιτήτως και ανάπτυξη των δομών της οικονομίας. Αυτά όμως θα τα κρίνουν άλλοι πιο αρμόδιοι από μένα. Εγώ σε δύο σημεία θα ήθελα να σταθώ. Το πρώτο είναι πως οι μεγάλες επιχειρήσεις στήριξαν το ΚΔΑ και επειδή η πολιτική του έχει οδηγήσει σε πρόσκαιρη έστω οικονομική σταθερότητα και επειδή έως πρόσφατα τουλάχιστον με τις διάφορες μεταρρυθμίσεις που προώθησε έδειχνε να είναι προσανατολισμένο σταθερά προς την Ευρώπη. Το δεύτερο σημείο που είναι κατά τη γνώμη μου πιο σημαντικό, είναι πως το ΚΔΑ έχει διαμορφώσει τις συνθήκες για την δημιουργία μιας οικονομικά ανθηρής μεσοαστικής τάξης, μιας κοινωνικής τάξης που μετά από τις αλλεπάλληλες κρίσεις μεταξύ 1994-2001 είχε αρχίσει να εξαφανίζεται. Από αυτή την άποψη, ο Ερντογάν βαδίζει σίγουρα στα βήματα των δύο φυσιογνωμιών των οποίων την κληρονομιά διεκδικεί, του Μεντερές και του Οζάλ.

Βεβαίως, οι κυρίες αυτής της μεσοαστικής τάξης φορούν ως επί το πλείστον μαντήλα, μόνο που ταυτοχρόνως μπορεί να βγάζουν το σκυλάκι τους για βόλτα ή να κάνουν τζόγκιν στο γειτονικό πάρκο. Αυτός ο υβριδισμός, που δεν έχει να κάνει με κοινωνικές ανισότητες, αλλά παραμένει μία συμβολική αναφορά στην ισλαμική πολιτική παράδοση αντιμετωπίζεται από τους "κοσμικούς" δεξιούς ή αριστερούς στην καλύτερη περίπτωση ως υποκρισία --δηλαδή ως καλοζωισμός με θρησκευτικό προσωπείο-- στην χειρότερη με βαθύ ρατσισμό απέναντι στους νεόπλουτους που ήρθαν από τα χωριά τους να μας μαγαρίσουν. Πέρα από τους συμβολισμούς, επομένως, κατανοεί κανείς πως πρόκειται για έναν βαθύ κοινωνικό μετασχηματισμό που έχει να κάνει με την μετανάστευση από μικρές κωμοπόλεις στα μεγάλα αστικά κέντρα και τον τρόπο που η μετανάστευση αυτή γίνεται ο πολιορκητικός κριός που εκπορθεί τα κάστρα των κεμαλικών. Γι αυτό κιόλας το ΚΔΑ παρουσίασε αυτή την εντυπωσιακή ισόρροπη κατανομή ψήφων σε ολόκληρη την επικράτεια.

Η συγκυρία και ένταση που προετοίμασαν τον θρίαμβο

Ας γυρίσουμε όμως στο αρχικό ερώτημα. Είναι ο ένας στους δύο Τούρκους που ψήφισε τον Ερντογάν πράγματι ισλαμιστής; Πολύ απίθανο. Όλοι συμφωνούν πλέον πως μια σειρά από συγκυρίες έφεραν μαζικά ψήφους στο κυβερνών κόμμα. Πρώτα από όλα η οικονομική σταθερότητα έκανε ακόμη και τους παραγωγούς του φιστικιού στη Μαύρη Θάλασσα που είχαν συγκρουστεί μετωπικά με την κυβέρνηση για την τιμή του προϊόντος τους τελικά να την στηρίξουν. Από την άλλη, οι συγκεντρώσεις για την υπεράσπιση του κοσμικού κράτους με όλη την ρητορεία περί κινδύνων και της ανάγκης επιστροφής στις κεμαλικές αξίες, η απροκάλυπτη παρέμβαση του στρατού, το νομικό πραξικόπημα του Συνταγματικού δικαστηρίου, όλα αυτά εξόργισαν μεγάλα τμήματα του πληθυσμού που αισθάνονταν, ούτως ή άλλως, αποκομμένα από τον κρατικό μηχανισμό και με αυτό τον τρόπο πήραν την "εκδίκησή" τους. Αντιστοίχως, στο χώρο των φιλελεύθερων διανοουμένων, το ΚΔΑ έχει κερδίσει την συμπάθεια πολλών, ακριβώς επειδή ο αυταρχισμός των αντιπάλων τους είναι πιο απωθητικός. Δεν μπορώ, για παράδειγμα, να αγνοήσω το γεγονός πως κάποιες από τις μαντηλοφορεμένες φοιτήτριες μου είχαν τις καλύτερες επιδόσεις και πολύ ισχυρή προσωπικότητα. Αν εφαρμόζαμε το νόμο εδώ στο πανεπιστήμιο, κανονικά δεν θα έπρεπε καν να γίνονται δεκτές στο μάθημα. Αυτή η "κοινωνική αδικία" που διαπράττεται εναντίον τους και που κεφαλαιοποιείται από το ΚΔΑ, δημιουργεί σε πολλούς ένα ηθικό δίλημμα. Αν αρθούν αυτές οι γελοίες απαγορεύσεις, θα χάσει και το ΚΔΑ μεγάλο μέρος της υποστήριξης που απολαμβάνει.

Επομένως υπάρχουν δυο σημαντικά στοιχεία σε αυτή την διαπίστωση που συνδέονται και με τα όσα είπαμε παραπάνω. Το εντυπωσιακό 47%, αν συνυπολογίσει κανείς το πόσο ευμετάβλητη είναι η ψήφος σε αυτή τη χώρα (στις προηγούμενες εκλογές 60%, σε αυτές πάνω από 40% των ψηφοφόρων ψήφισε διαφορετικά από την προηγούμενη φορά) και το πόσα εξαρτώνται από το προσωπικό χάρισμα του εκάστοτε ηγέτη, δεν θα πρέπει να θεωρείται εχέγγυο για μια μαζική μετατόπιση του τουρκικού εκλογικού σώματος προς ισλαμικές αξίες. Αυτό το γνωρίζει καλά και ο ίδιος ο Ερντογάν και το βράδυ των εκλογών δήλωσε πως θα επιδιώξει την συναίνεση και δεν θα πέσει στην παγίδα της αλαζονείας. Το δεύτερο στοιχείο είναι ο τρόπος που το κόμμα και ο ηγέτης του, αν και κατέχει την εξουσία, πολιτική και οικονομική, εκμεταλλεύεται τον αρτηριοσκληρωτισμό του κεμαλικού κατεστημένου, τις νομικιστικές εμμονές του Προέδρου της Δημοκρατίας και τις χοντροκομμένες παρεμβάσεις του στρατού για να εμφανίσουν εαυτούς ως θύματα.

Η αντιπολίτευση, δεξιά και αριστερή

Και τα έχουν καταφέρει περίφημα. Πολλοί ισχυρίστηκαν πως ο Ερντογάν θα έπρεπε να ευχαριστήσει τον αρχηγό των Ενόπλων Δυνάμεων Μπουγιουκανίτ και τον Μπαϋκάλ για τα δώρα που του κάνουν. Πολλοί που το βράδυ των εκλογών δηλώναμε ευχαριστημένοι από το αποτέλεσμα δεν ήταν από τα υψηλά ποσοστά του ΚΔΑ αλλά από τα χαμηλά ποσοστά του Ρεπουμπλικανικού και του Εθνικιστικού Κόμματος. Δεν πρόκειται να αναφερθώ χωριστά στα δύο αυτά κόμματα. Θα αρκεστώ μόνο σε δύο διαπιστώσεις. Όσον αφορά το πρώτο, που δεν μπόρεσε να κεφαλαιοποιήσει τα συλλαλητήρια και την αλαζονεία της κυβέρνησης, είναι απολύτως σαφές πως κυριαρχείται εσωτερικά από μια αυταρχική ηγεσία της οποίας τα χαρακτηριστικά το έχουν οδηγήσουν σε τέτοια δημαγωγία και εθνικιστικό ντελίριο που μόνο ως αστείο θα μπορούσε να εκληφθεί η αξίωσή τους πως εκπροσωπούν την αριστερά. Πρόκειται για έναν αυτοκτονικό εγκλωβισμό από τον οποίο δεν φαίνεται να απαλλάσσεται γρήγορα η αντιπολίτευση. Όλοι συμφωνούν, εξάλλου, πως η Τουρκία δεν έχει πρόβλημα κυβέρνησης, αλλά αντιπολίτευσης. Η δεύτερη διαπίστωση έχει να κάνει με το γεγονός πως πολλοί, μεταξύ των οποίων και ο ίδιος ο Ερντογάν για ευνόητους λόγους, υποστήριξαν πως η παρουσία των εθνικιστών και των Κούρδων στη βουλή θα οδηγήσει σε ένταση. Θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς, ωστόσο, πως η τουρκική κοινωνία έχει ανοιχτά θέματα, όπως το κουρδικό, και είναι πολύ προτιμότερο αυτά να μεταφέρονται στη βουλή και να προκαλούν ένταση εκεί παρά να οδηγούν σε αντάρτικο.

Η αριστερή προοπτική της δημοκρατίας

Και φτάνουμε στο δια ταύτα. Αποτελεί ο θρίαμβος Ερντογάν νίκη της δημοκρατίας; Στην συγκεκριμένη συγκυρία, και για τους λόγους που εξήγησα παραπάνω, αποτελεί. Όμως, το καθεστώς που εγκαθιδρύθηκε μετά το πραξικόπημα της 12ης Ιουλίου 1980, με το σύνταγμα και τους θεσμούς του έχει τόσο πολύ αλλοιώσει το περιεχόμενο των εννοιών δημοκρατία, κοσμικό κράτος και θρησκεία που έχει κανείς την αίσθηση πως οι αναμετρήσεις γίνονται σε λάθος άθλημα. Υπερασπίζονται πολλοί το κοσμικό κράτος χωρίς να αναρωτιούνται αν προτιμούν ένα αυταρχικό κοσμικό κράτος ή ένα δημοκρατικό-φιλελεύθερο, υπερασπίζονται την βούληση του έθνους γενικώς και αορίστως (ο όρος |έθνος| έχει σημασία εδώ, καθώς ο όρος που χρησιμοποιείται από το ΚΔΑ είναι το οθωμανικό |μιλλέτ| (εθνοθρησκευτική κοινότητα) και όχι το ρεπουμπλικανικό |χαλκ| (λαός)- αδιαφορώντας για τους όρους εκπροσώπησης και συμμετοχής αυτούς του έθνους στην πολιτική διαδικασία. Γιατί, ας το πούμε ξεκάθαρα, το ΚΔΑ δεν είναι κόμμα με δημοκρατικές δομές, βασίζεται σε πελατειακού τύπου σχέσεις που αρχίζουν και τελειώνουν στον χαρισματικό ηγέτη του. Για το λόγο αυτό, η νίκη αυτή μακροπρόθεσμα δεν πρόκειται να ωφελήσει την δημοκρατική συνείδηση του τουρκικού λαού ο οποίος καλείται να διαλέξει έναν από τους δύο μονομάχους, τους στρατοκράτες ή τους θρησκευόμενους ενώ κατά τα άλλα παραμένει θεατής.

Γι αυτό, είναι εξαιρετικά σημαντική η είσοδος ανεξάρτητων αριστερών βουλευτών στη Βουλή, για πρώτη φορά μετά από δεκαετίες, οι περισσότεροι από τους οποίους βεβαίως είναι Κούρδοι, μέλη του Δημοκρατικούς Κοινωνικού Κόμματος, υπάρχει όμως και ο Ουφούκ Ουράς, ο πρώην ηγέτης του αριστερού Κόμματος Ελευθερίας και Αλληλεγγύης. Φυσικά ένα κούκος δεν φέρνει την άνοιξη και ήταν ιδιαίτερα ατυχές που δεν μπόρεσε να εκλεγεί ο άλλος υποψήφιος της αριστεράς, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Άγκυρας, Μπασκίν Οράν. Όμως, οι υποψηφιότητες αυτές, επιστέγασμα μιας κινητοποίησης πολιτών που άρχισε μετά τη δολοφονία του Χραντ Ντινκ, έχουν δημιουργήσει μια δυναμική που αναπτύσσεται εκτός των μικρών ή μεγάλων κομμάτων και που συνεχώς, και όσο ζητήματα όπως η άνοδος του εθνικισμού, ο αυταρχισμός των κρατικών δομών και η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κάθε μέρα είναι κοντά μας, θα κερδίζει όλο και περισσότερους υποστηρικτές. Αυτή είναι και η πραγματική ελπίδα της δημοκρατίας.

|Ο Βαγγέλης Κεχριώτης διδάσκει Ιστορία στο πανεπιστήμιο του Βοσπόρου|