Ευρωπαϊκή ενοποίηση στο όνομα της ασφάλειας

Τι είναι η ευρωπαϊκή ενοποίηση; Το ερώτημα θυμίζει την απορία των δέκα τυφλών που ψηλαφούν διαφορετικά μέλη του σώματος ενός ελέφαντα. Οι πολιτικοί και οι νομικοί αναγνωρίζουν στην ενοποίηση μια δυναμική πολιτικών και θεσμικών εξελίξεων. Αλλοι προσέχουν τις αλλαγές στον πολιτισμό και στον τρόπο ζωής. Είναι αλήθεια όμως, ότι η ροκ μουσική, οι ταινίες-υπερπαραγωγές, τα μπλου τζιν, όλα αυτά διαδόθηκαν με τις δικές τους ταχύτητες και χωρίς ενωσιακό προγραμματισμό.

Αναμφισβήτητα, στους περισσότερους πολίτες η συγκρότηση της Ευρωπαϊκής Ενωσης (προηγουμένως ΕΟΚ) πρωτοέγινε αισθητή με κάποια έργα και κονδύλια για προγράμματα, αλλά και με τη λιτότητα των δημόσιων δαπανών για χάρη της σύγκλισης και στη συνέχεια της νομισματικής ενοποίησης. Το ισοζύγιο των αρχικών εντυπώσεων υπήρξε μάλλον αρνητικό: σε πολλές περιπτώσεις τα προγράμματα καταναλώθηκαν χωρίς να αφήσουν προστιθέμενη αξία, ενώ η λιτότητα έπληξε ιδίως τις βασικές υποδομές της περίθαλψης και της εκπαίδευσης.

Σήμερα επίσης, οι ενατενίσεις της ενοποίησης είναι πολύ διαφορετικές: οι αρμόδιοι χαιρετίζουν ως ιστορικό επίτευγμα την υπογραφή της Ευρωπαϊκής Συνταγματικής Συνθήκης. Για τον ελληνικό πληθυσμό όμως, μια άλλη ευρωπαϊκή δυναμική γίνεται πιο αισθητή αυτή τη στιγμή: ο τομέας που ενοποιείται δραστικότερα και ταχύτερα είναι αυτός της αστυνόμευσης και της καταστολής.

Η συγκεκριμένη αυτή πρόταξη της ασφάλειας από μόνη της και εξ ορισμού αποτελεί μια επικίνδυνη συνθήκη για το μέλλον των ατομικών ελευθεριών στην Ευρώπη. Ευνοήθηκε βέβαια από κάποιες ευρωπαϊκές και εθνικές συγκυρίες: από την απειλή π.χ. μιας τρομοκρατίας που δεν είναι φανταστική ή εξωτική (βλ. Μανχάταν, Μαδρίτη) και από το νεοσυντηρητισμό που αναπτύσσεται πάνω στο υπέδαφος της ανεργίας και της μετανάστευσης. Διογκώθηκε επίσης με τη συστηματική καλλιέργεια ενός φόβου του εγκλήματος. Ολα αυτά αποτελούν συνθήκες πρόσφορες, αλλά όχι επαρκείς. Στην Ευρώπη ο φιλελευθερισμός, στην Ελλάδα το αίτημα της εθνικής κυριαρχίας, έχουν βαθιές ιστορικές ρίζες. Ενα μόρφωμα που δείχνει να αναπτύσσεται πρωταρχικά σαν αστυνομικό κράτος είναι αδύνατο να γεννήσει συμπάθειες και να διαμορφώσει συνειδήσεις πολιτών - μορίων μιας συμπαγούς πολιτείας. Δυσκολεύουν κι άλλο τα πράγματα εξάλλου όταν η μεθόδευση γίνεται με παραγνώριση εμπειριών του παρελθόντος και με αντιφάσεις που δημιουργούν υποψίες για την ειλικρίνεια κάποιων στοχεύσεων. Αναλύω παρακάτω τη σκέψη με τη βοήθεια παραδειγμάτων.

Το ευρωπαϊκό ένταλμα σύλληψης παρέχει μια ορθολογική προοπτική συνεργασίας για την αντιμετώπιση του εγκλήματος. Ωστόσο, το συντελούμενο βήμα (με απλά λόγια: μια χώρα να αποφασίζει, μια άλλη να εκτελεί τη σύλληψη) ενοποιεί ένα έργο άσκησης ποινικής εξουσίας που οπωσδήποτε ανήκει στο σκληρό πυρήνα της εθνικής κυριαρχίας (λαός, εξουσία, έδαφος). Πώς θα προσλάβει ο Ελληνας την καινοτομία με βάση τις ιστορικές του εμπειρίες; Μήπως στις περιπτώσεις που αποτυπώθηκαν στην εθνική μνήμη εκείνοι που εκζητούσαν ήταν πάντοτε οι άλλοι;

Σε πρόσφατο κείμενό του ο καθηγητής Δ. Σπινέλλης επιχείρησε έναν εύστοχο συσχετισμό.1 Δύο και πλέον αιώνες πριν, οι αρχές της αυστριακής αυτοκρατορίας παρέδωσαν στις αρχές της οθωμανικής αυτοκρατορίας τον Ρήγα Βελεστινλή και επτά συντρόφους του. Οι οκτώ κρατούμενοι χαρακτηρίστηκαν «συνωμότες», παρά το γεγονός ότι οι πράξεις που τους αποδόθηκαν ήταν μάλλον ελαφρές: αφορούσαν την εκτύπωση προκηρύξεων «ανατρεπτικού περιεχομένου», που προπαγάνδιζαν τη «Νέα Πολιτική διοίκηση των κατοίκων της Ρούμελης, της Μ. Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας». Ηταν, όντως, μια πρώιμη μορφή έκδοσης.

Αλλά και στην πρόσφατη περίπτωση Οτσαλάν, έστω κι αν αυτή δεν τερματίστηκε με μια διαδικασία έκδοσης, άλλοι ήταν εκείνοι που ζητούσαν. Εμείς κάναμε τα λάθη, ιδιωτικά και δημόσια, και επιβαρυνθήκαμε με μια επώδυνη διεθνή περιπέτεια.

Ανάλογη είναι η υποδοχή της πιθανότητας να εκδίδονται Ελληνες πολίτες. Υπεύθυνοι πολιτικοί βεβαιώνουν σήμερα ότι αυτό θα αποφεύγεται και αρμόδιοι νομικοί επισημαίνουν ότι η απαγόρευση έκδοσης Ελλήνων δεν προβλέπεται ρητά στο Σύνταγμά μας. Υπάρχει όμως άραγε αμφιβολία ότι δημιουργείται ένα πεδίο τριβών και ότι ο ελληνικός λαός είναι απρόθυμος να δεχτεί αυτή τη μεταρρύθμιση;

Κανείς δεν νομιμοποιείται να θεωρήσει παράλογες ή εθνικιστικές αυτές τις αντιδράσεις, όταν ακόμη δεν έχουν ενοποιηθεί οι δικονομικές εγγυήσεις στις ευρωπαϊκές χώρες, ενώ μένει δεδομένο ότι ο δημόσιος έλεγχος μιας δίκης είναι αποτελεσματικός μόνον όταν αυτή διεξάγεται μέσα σε οικείο κοινωνικό πλαίσιο.

Επιφυλάξεις επίσης προκαλούν κάποιες αντιφάσεις που σε λίγο θα έχουν γίνει ευρύτερα αντιληπτές. Παράδειγμα: από τη μια πλευρά προχωρεί η δημιουργία ενός ενιαίου αστυνομικού και δικαστικού χώρου στην Ευρώπη και επιζητείται η αναγνώριση των δικαστικών πράξεων της μιας χώρας στο έδαφος της άλλης. Από την άλλη όμως, το νομοθέτημα που εισάγει εδώ το ευρωπαϊκό ένταλμα σύλληψης δέχεται ότι η σύλληψη μπορεί να γίνει, ακόμη κι αν για την ίδια πράξη ο δράστης είχε δικαστεί αμετάκλητα σε χώρα της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Πράγμα που σημαίνει ότι η μια χώρα θα αγνοεί τις τετελεσμένες δίκες της άλλης, λες και ανήκει σε μια απόμακρη ήπειρο.

Διπλή ανάγνωση χρειάζεται και η εισαγωγή ενός ορισμού των τρομοκρατικών πράξεων μέσω του ίδιου νομοθετήματος. Δεχόμαστε ότι σε γενικές γραμμές δόθηκε προσοχή, ώστε οι περιγραφές των εγκλημάτων να φθάνουν στα συνηθισμένα επίπεδα σαφήνειας και να αποφευχθούν δυσαναλογίες κυρώσεων. Οπως συμβαίνει και με καθεμιά ευρεία νομοθετική μεταρρύθμιση εξάλλου, παρατηρούνται λάθη και υπερβολές που μπορεί να διορθωθούν στο μέλλον. Σε κάθε περίπτωση όμως, δεν θα παύσει ο νέος ορισμός να αποτελεί συνθήκη μιας αυταρχικής αστυνόμευσης. Εξηγώ γιατί, παρακάτω.

Το παγκόσμιο κράτος ασφάλειας παρεισάγει τα κατασταλτικά του μοντέλα μέσα σε νομοθετήματα που προβλέπουν πραγματικά και μάλιστα βαριά εγκλήματα (εμπορία ναρκωτικών, εμπορία ανθρώπων, τρομοκρατικές πράξεις). Το πρόβλημα επομένως βρίσκεται στα παρελκόμενα: ο φοβερός όρος (τρομοκρατικές πράξεις), που καλύπτει μια ποικιλία πράξεων ακόμη και πλημμεληματικής μορφής, θα δικαιολογεί τα πιο δυσμενή για τις ελευθερίες ερευνητικά - δικονομικά μέσα. Ο καθένας μαντεύει ότι όσοι θα διώκονται για τρομοκρατικές πράξεις, θα στιγματίζονται ισοβίως. Οπως πάντοτε, εξάλλου, ο κύκλος των υπόπτων που θα επιτηρούνται θα είναι πολύ ευρύτερος του κύκλου των ενόχων. Ο άπαξ στιγματισμός θα έχει διαρκείς συνέπειες (κοινωνική αποστροφή μέχρι αποκλεισμού, μονίμως προσηλωμένο αστυνομικό στόχαστρο, δυσκολίες ή κωλύματα στα ταξίδια κ.λπ.). Αποτελούν άραγε αυτά παρασυνέπειες, ή συνειδητές στοχεύσεις;

Από συγκυρία (Ολυμπιάδα) ή όχι, αυτές τις μέρες η συζήτηση του νομοσχεδίου για το ευρωπαϊκό ένταλμα σύλληψης και τον ορισμό των τρομοκρατικών πράξεων συνδυάστηκε με πληροφορίες για εισαγωγή νέων κατασταλτικών μοντέλων, κατάληλλων για την αστυνόμευση και τον ευρύτερο ποινικό έλεγχο των πληθυσμών: με «επιχειρήσεις σκούπα» ή μηδενικής ανοχής κατά αποκλινόντων και περιθωριακών, με ανάπτυξη παρακολουθήσεων (κάμερες) και φακέλων σε βάρος υπόπτων. Αν όμως η ευρωπαϊκή ενοποίηση θα προχωρεί προτάσσοντας τον ποινικό έλεγχο και συνδυαζόμενη με φτωχομαζώματα, η προοπτική μιας φιλελεύθερης και συνεκτικής κοινωνικά Ευρώπης θα χαθεί οριστικά.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

1. Βλ. άρθρο «Παρελθόν και μέλλον της έκδοσης στην Ευρώπη», σε αφιέρωμα στον αρχιεπίσκοπο Δημήτριο (2002), σελ. 839.