Μίλησε κανείς για εικονική οικονομία;
Γιώργος Ιωαννίδης, Αυγή, Δημοσιευμένο: 2008-05-26
Στις συζητήσεις καφενείου συχνά αναφέρεται ότι η χρηματιστηριακή οικονομία είναι μια "εικονική, μη-πραγματική οικονομία" (σε αντίθεση με την "πραγματική" που αφορά την παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών). Η παραπάνω πεποίθηση δεν θα μπορούσε να είναι περισσότερο εσφαλμένη. Είναι σαφές ότι όταν ξεσπά μία χρηματοπιστωτική ή χρηματιστηριακή κρίση δεν σημαίνει σώνει και καλά ότι θα επεκταθεί και στην υπόλοιπη οικονομία. Αναλόγως των χαρακτηριστικών της, μπορεί και να περιοριστεί στο πλαίσιο του χρηματοπιστωτικού συστήματος (με απρόβλεπτες όμως συνέπειες οι οποίες μπορεί να επηρεάσουν την "πραγματική" οικονομία για χρόνια ολόκληρα). Κάποιες φορές όμως οι "υλικές" συνέπειες μιας χρηματοπιστωτικής κρίσης εμφανίζονται σε περιοχές του πλανήτη μακρινές. Το παράδειγμα της πρόσφατης κρίσης έχει και μία τέτοια διάσταση.
Σύμφωνα με το ΔΝΤ το συνολικό κόστος της κρίσης μπορεί να φτάσει τα 945 δισ. δολάρια, δηλαδή αρκετές φορές μεγαλύτερο από το περίφημο "κραχ" του 1929. Και όμως οι υλικές συνέπειες είναι σαν να μην υπάρχουν ή εν τη αύτη περιπτώσει οι συνέπειες στην "πραγματική" οικονομία δεν συγκρίνονται με αυτές της κρίσης του ’29. Οι χρηματιστές βέβαια βρίσκονται σε κατάσταση πανικού όπως πάντα, τα κανάλια οργιάζουν για την κρίση, αλλά εμείς κοιτιόμαστε με βλέμμα αγελάδας αφού κρίση ακούμε και κρίση δεν βλέπουμε. Κάποιοι άλλοι όμως την αισθάνονται στα στομάχια τους. Είναι οι πάμφτωχοι της Αφρικής και της Ασίας που δεν έχουν να φάνε. Πώς συνδέονται αυτά;
Χοντρικά μιλώντας, στα διεθνή χρηματιστήρια μπορεί κανείς να αγοράσει και να πουλήσει τέσσερα πράγματα: παράγωγα, μετοχές, ομόλογα και εμπορεύματα (commodities). Τα τελευταία χωρίζονται σε ενέργεια (π.χ. πετρέλαιο), μέταλλα (π.χ. χρυσός) και αγροτικά προϊόντα (π.χ. βαμβάκι, σιτάρι, ρύζι κ.λπ.). Είναι γνωστό ότι η πρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση ξεκίνησε από την αγορά παραγώγων και επεκτάθηκε έως ένα σημείο και στην αγορά μετοχών, λόγω των τεράστιων ζημιών που ανακοίνωσαν αρκετές επιχειρήσεις, και που είχε ως συνέπεια την πτώση της μετοχής τους. Το αποτέλεσμα είναι μεγάλα επενδυτικά κεφάλαια να αναζητήσουν πιο ασφαλείς τοποθετήσεις, ώστε να περιορίσουν τις ζημιές (ή τον κίνδυνο ζημιάς) έως ότου καταλαγιάσει ο κουρνιαχτός. Τέτοιες τοποθετήσεις είναι τα ομόλογα και τα εμπορεύματα. Ειδικά τα τελευταία ήταν σχετικά υποτιμημένα, αφού οι αποδόσεις τους ήταν χαμηλότερες από αυτές των ομολόγων και των μετοχών. Μέχρι πρότινος η επιλογή χρηματιστηριακής επένδυσης σε προϊόντα είχε περισσότερο "αμυντικό" χαρακτήρα, ήταν μια επιλογή χαμηλής αλλά σίγουρης απόδοσης, η οποία προστάτευε το χαρτοφυλάκιο από απρόβλεπτες αυξήσεις του πληθωρισμού (η τιμή των αγροτικών προϊόντων έχει την ιδιότητα να αυξάνεται σε περίπτωση απότομης αύξησης του πληθωρισμού). Εξαιτίας λοιπόν της αναζήτησης ασφαλών τοποθετήσεων, η χρηματιστηριακή αγορά αγροτικών προϊόντων παρουσίασε αύξηση περίπου 50% μέσα σε ένα χρόνο (2006-2007) και προβλέπεται να συνεχίσει να αυξάνεται στο άμεσο μέλλον. Για παράδειγμα, το επενδυτικό κεφάλαιο του δημόσιου ταμείου ασφάλισης των εργαζομένων της Καλιφόρνια (California Public Employee’s Retirement System), το οποίο αποτελεί το μεγαλύτερο των ΗΠΑ, εισέρχεται για πρώτη φορά σε αυτή την αγορά, σχεδιάζοντας επενδύσεις 7,2 δισ. δολαρίων έως το 2010.
Οι συνέπειες για τις διεθνείς τιμές των τροφίμων είναι προφανείς. Σύμφωνα με τον Οργανισμό Τροφίμων του ΟΗΕ, oι διεθνείς τιμές των αγροτικών προϊόντων αυξήθηκαν το 2007 κατά 37%, κυρίως λόγο της αύξησης της τιμής των γαλακτοκομικών προϊόντων (+80%), του λαδιού (+50%) και των σιτηρών (+42%). Το αποτέλεσμα είναι οι λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες του πλανήτη να χρειαστούν για τις ίδιες ποσότητες εισαγωγών 19,3% περισσότερα χρήματα. Αντίστοιχα, οι "φτωχές χώρες που αποτελούν καθαρούς εισαγωγείς τροφίμων" (εισάγουν δηλαδή περισσότερα τρόφιμα απ’ ό,τι εξάγουν και ταυτόχρονα έχουν κ.κ. ΑΕΠ λιγότερο από 3,82$ τη μέρα) να χρειαστούν 24% περισσότερα χρήματα για τις ίδιες ποσότητες τροφίμων. Αυτές οι χώρες αριθμούν τις 82, εκ των οποίων οι 40 βρίσκονται στην Αφρική, οι 21 στην Ασία, 3 στην Ευρώπη, 4 στη Λατινική Αμερική, 8 στη Μέση Ανατολή και 6 στην Ωκεανία. Μ’ αυτά και μ’ εκείνα, την ίδια στιγμή που η παγκόσμια παραγωγή τροφίμων πιάνει νέο υψηλό ιστορικό ρεκόρ, σε κάποιες από αυτές τις χώρες ο κόσμος κυριολεκτικά πεθαίνει της πείνας.
Δεν είναι βέβαια μόνο η χρηματοπιστωτική κρίση που ευθύνεται για την άνοδο των αγροτικών προϊόντων. Υπάρχουν και άλλοι παράγοντες: αύξηση της τιμής του πετρελαίου, οι κλιματικές αλλαγές, η αναδιάρθρωση καλλιεργειών υπέρ των ενεργειακών φυτών... Σε κάθε περίπτωση όμως την κύρια ευθύνη φέρει η απελευθέρωση της αγοράς αγροτικών προϊόντων (φώναζέ με ΠΟΕ) που οδήγησε ολόκληρες χώρες στη μονοκαλλιέργεια και άρα στην απόλυτη εξάρτηση από τις εισαγωγές, που επέβαλε ακόμη πιο άνισους όρους ανταλλαγής. Ήταν αυτή ακριβώς η απελευθέρωση που επέτρεψε να "παίζονται" αυτά τα αγαθά στα διεθνή χρηματιστήρια. Μίλησε κανείς για εικονική οικονομία;
Σύμφωνα με το ΔΝΤ το συνολικό κόστος της κρίσης μπορεί να φτάσει τα 945 δισ. δολάρια, δηλαδή αρκετές φορές μεγαλύτερο από το περίφημο "κραχ" του 1929. Και όμως οι υλικές συνέπειες είναι σαν να μην υπάρχουν ή εν τη αύτη περιπτώσει οι συνέπειες στην "πραγματική" οικονομία δεν συγκρίνονται με αυτές της κρίσης του ’29. Οι χρηματιστές βέβαια βρίσκονται σε κατάσταση πανικού όπως πάντα, τα κανάλια οργιάζουν για την κρίση, αλλά εμείς κοιτιόμαστε με βλέμμα αγελάδας αφού κρίση ακούμε και κρίση δεν βλέπουμε. Κάποιοι άλλοι όμως την αισθάνονται στα στομάχια τους. Είναι οι πάμφτωχοι της Αφρικής και της Ασίας που δεν έχουν να φάνε. Πώς συνδέονται αυτά;
Χοντρικά μιλώντας, στα διεθνή χρηματιστήρια μπορεί κανείς να αγοράσει και να πουλήσει τέσσερα πράγματα: παράγωγα, μετοχές, ομόλογα και εμπορεύματα (commodities). Τα τελευταία χωρίζονται σε ενέργεια (π.χ. πετρέλαιο), μέταλλα (π.χ. χρυσός) και αγροτικά προϊόντα (π.χ. βαμβάκι, σιτάρι, ρύζι κ.λπ.). Είναι γνωστό ότι η πρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση ξεκίνησε από την αγορά παραγώγων και επεκτάθηκε έως ένα σημείο και στην αγορά μετοχών, λόγω των τεράστιων ζημιών που ανακοίνωσαν αρκετές επιχειρήσεις, και που είχε ως συνέπεια την πτώση της μετοχής τους. Το αποτέλεσμα είναι μεγάλα επενδυτικά κεφάλαια να αναζητήσουν πιο ασφαλείς τοποθετήσεις, ώστε να περιορίσουν τις ζημιές (ή τον κίνδυνο ζημιάς) έως ότου καταλαγιάσει ο κουρνιαχτός. Τέτοιες τοποθετήσεις είναι τα ομόλογα και τα εμπορεύματα. Ειδικά τα τελευταία ήταν σχετικά υποτιμημένα, αφού οι αποδόσεις τους ήταν χαμηλότερες από αυτές των ομολόγων και των μετοχών. Μέχρι πρότινος η επιλογή χρηματιστηριακής επένδυσης σε προϊόντα είχε περισσότερο "αμυντικό" χαρακτήρα, ήταν μια επιλογή χαμηλής αλλά σίγουρης απόδοσης, η οποία προστάτευε το χαρτοφυλάκιο από απρόβλεπτες αυξήσεις του πληθωρισμού (η τιμή των αγροτικών προϊόντων έχει την ιδιότητα να αυξάνεται σε περίπτωση απότομης αύξησης του πληθωρισμού). Εξαιτίας λοιπόν της αναζήτησης ασφαλών τοποθετήσεων, η χρηματιστηριακή αγορά αγροτικών προϊόντων παρουσίασε αύξηση περίπου 50% μέσα σε ένα χρόνο (2006-2007) και προβλέπεται να συνεχίσει να αυξάνεται στο άμεσο μέλλον. Για παράδειγμα, το επενδυτικό κεφάλαιο του δημόσιου ταμείου ασφάλισης των εργαζομένων της Καλιφόρνια (California Public Employee’s Retirement System), το οποίο αποτελεί το μεγαλύτερο των ΗΠΑ, εισέρχεται για πρώτη φορά σε αυτή την αγορά, σχεδιάζοντας επενδύσεις 7,2 δισ. δολαρίων έως το 2010.
Οι συνέπειες για τις διεθνείς τιμές των τροφίμων είναι προφανείς. Σύμφωνα με τον Οργανισμό Τροφίμων του ΟΗΕ, oι διεθνείς τιμές των αγροτικών προϊόντων αυξήθηκαν το 2007 κατά 37%, κυρίως λόγο της αύξησης της τιμής των γαλακτοκομικών προϊόντων (+80%), του λαδιού (+50%) και των σιτηρών (+42%). Το αποτέλεσμα είναι οι λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες του πλανήτη να χρειαστούν για τις ίδιες ποσότητες εισαγωγών 19,3% περισσότερα χρήματα. Αντίστοιχα, οι "φτωχές χώρες που αποτελούν καθαρούς εισαγωγείς τροφίμων" (εισάγουν δηλαδή περισσότερα τρόφιμα απ’ ό,τι εξάγουν και ταυτόχρονα έχουν κ.κ. ΑΕΠ λιγότερο από 3,82$ τη μέρα) να χρειαστούν 24% περισσότερα χρήματα για τις ίδιες ποσότητες τροφίμων. Αυτές οι χώρες αριθμούν τις 82, εκ των οποίων οι 40 βρίσκονται στην Αφρική, οι 21 στην Ασία, 3 στην Ευρώπη, 4 στη Λατινική Αμερική, 8 στη Μέση Ανατολή και 6 στην Ωκεανία. Μ’ αυτά και μ’ εκείνα, την ίδια στιγμή που η παγκόσμια παραγωγή τροφίμων πιάνει νέο υψηλό ιστορικό ρεκόρ, σε κάποιες από αυτές τις χώρες ο κόσμος κυριολεκτικά πεθαίνει της πείνας.
Δεν είναι βέβαια μόνο η χρηματοπιστωτική κρίση που ευθύνεται για την άνοδο των αγροτικών προϊόντων. Υπάρχουν και άλλοι παράγοντες: αύξηση της τιμής του πετρελαίου, οι κλιματικές αλλαγές, η αναδιάρθρωση καλλιεργειών υπέρ των ενεργειακών φυτών... Σε κάθε περίπτωση όμως την κύρια ευθύνη φέρει η απελευθέρωση της αγοράς αγροτικών προϊόντων (φώναζέ με ΠΟΕ) που οδήγησε ολόκληρες χώρες στη μονοκαλλιέργεια και άρα στην απόλυτη εξάρτηση από τις εισαγωγές, που επέβαλε ακόμη πιο άνισους όρους ανταλλαγής. Ήταν αυτή ακριβώς η απελευθέρωση που επέτρεψε να "παίζονται" αυτά τα αγαθά στα διεθνή χρηματιστήρια. Μίλησε κανείς για εικονική οικονομία;
