Η κρίση, ο τρίτος δρόμος και ο ρόλος των τραπεζών

Η συνήθης ερμηνεία για την κρίση της ελληνικής οικονομίας την αποδίδει στο δημοσιονομικό εκτροχιασμό του 2008 και 2009. Η δημοσιονομική κρίση και η κρίση χρέους μετατράπηκε σε χρηματοπιστωτική κρίση λόγω της κατάρρευσης των ελληνικών ομολόγων παρασύροντας και τις ελληνικές τράπεζες.

Στην ομιλία θα υποστηρίξω ότι ο ρόλος του χρηματοπιστωτικού συστήματος σε συνδυασμό με τη δημοσιονομική εκτροπή και το πολιτικό σύστημα όπως προσδιορίζεται από τις πελατειακές πολιτικές σχέσεις καλλιέργησαν και οδήγησαν στην κρίση, επιδείνωσαν τις συνέπειες της. Τέλος θα υποστηρίξω την ανάγκη αναδιάρθρωση του χρηματοπιστωτικού και τραπεζικού συστήματος ως καταλύτη στη διαμόρφωση του εναλλακτικού προοδευτικού πλαισίου ανάπτυξης της μεταμνημονιακής Ελλάδας.

Όπως είναι γνωστό το χρηματοπιστωτικό σύστημα διαμεσολαβεί μεταξύ των αποταμιευτών και των επενδυτών και αναλύεται στο τραπεζικό, στο σύστημα της κεφαλαιαγοράς και στο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης (ιδιωτικής και δημόσιας).

• δύο είναι τα βασικά εναλλακτικά γενικά σχήματα χρηματοπιστωτικών συστημάτων. Αυτά που λειτουργούν

• μέσω των τραπεζών (πχ Γερμανία, Γαλλία, Ιαπωνία)

• μέσω των κεφαλαιαγορών (πχ ΗΠΑ, ΗΒ).

Η Ελλάδα κατατάσσεται σαφώς στην πρώτη κατηγορία.

Ειδικότερα στην Ελλάδα το τραπεζικό σύστημα χαρακτηρίζεται από περιορισμένο αριθμό τραπεζικών ιδρυμάτων σε σχέση με τις χώρες του ΟΟΣΑ ακόμα και αντίστοιχου μεγέθους. (πινακας 1)

Το σύστημα αυτό υπό το πλαίσιο του ευρωπαϊκού νομισματικού συστήματος, στην επωάζουσα την κρίση περίοδο διοχέτευσε υπερβάλλον χρήμα στην οικονομία …. (διάγραμμα) Χρήμα ιδιαίτερα ακριβό που μετέφερε πλεόνασμα από την κοινωνία στις τράπεζες, (διάγραμμα). Χρήμα που κατευθύνθηκε σε στεγαστικά και καταναλωτικά δάνεια και οδήγησε στη φούσκα της αποτίμησης ακινήτων και κατευθύνθηκε στη χρηματοδότηση παραοικονομικών δραστηριοτήτων. Την ίδια στιγμή παρά τους κινδύνους της διάρθρωσης των χρηματοδοτήσεων οι προβλέψεις των τραπεζών για την κάλυψη επισφαλών απαιτήσεων παρέμεναν χαμηλές χωρίς την παραμικρή παρενόχληση από τις αρχές και άρχισαν να προσαρμόζονται μετά την εκδήλωση της κρίσης …. (διάγραμμα)

Εν ολίγοις «Η επώαση της κρίσης είχε χρηματοδότη…Ο ελληνικός πελατειακός καπιταλισμός ειδικών συμφερόντων και το πολιτικό σύστημα είχαν χρηματοδότη», ενώ το πελατειακό πολιτικό σύστημα επέδειξε μέριμνα κάλυψης και ανοχής του τραπεζικού ολιγοπωλίου.

Έτσι, είναι ο νομισματικός εκτροχιασμός που ξεκίνησε μετά το 2004 που καλλιέργησε τις διαρθρωτικές αδυναμίες της ελληνικής οικονομίας ενώ όταν συνδυάστηκε με τη δημοσιονομική εκτροπή του 2008 στην περίοδο της παγκόσμια χρηματοοικονομικής κρίσης κατέληξαν στην ολιστική ελληνική κρίση στο οικονομικό-κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο.

Μετά την εκδήλωση της κρίσης σημαντικά-τραγικά λάθη εντοπίζονται και στους χειρισμούς της ελληνικής κυβέρνησης. Τεράστια καθυστέρηση στη λήψη και εφαρμογή διαρθρωτικών μέτρων Στο διάστημα αυτό η χρηματοδότηση της πολιτείας γίνεται από τις τράπεζες γεγονός που επιδείνωσε καταλυτικά τη θέση τους (διάγραμμα) ενώ περιόρισε τη ρευστότητα στην πραγματική οικονομία(διάγραμμα).

Η εμπλοκή της χώρας σε πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής ήταν αναπόφευκτη (εξάλλου όλες οι χώρες το έκαναν). Ωστόσο το πλαίσιο ήταν λάθος, όπως αποδεικνύει το γεγονός ότι η χώρα διανύει μια μοναδική κρίση που υπερβαίνει κάθε αντίστοιχο στην παγκόσμια οικονομική ιστορία από το . Χαρακτηριστικά για την περίοδο 1880-1987, η μέση διάρκεια των ολιστικών κρίσεων ήταν 3,7 έτη με μέσο βάθος (απώλεια ΑΕΠ) 18%. Στην Ελλάδα διανύουμε ήδη τον 6 χρόνο και έχουμε χάσει περί το 27% τους ΑΕΠ. ..

Βασική αιτία της βαθειάς και παρατεταμένης ύφεσης είναι η ανικανότητα του πολιτικού συστήματος να εφαρμόσει διαρθρωτικές αλλαγές στο ίδιο το οικοδόμημα της

Κυρίως όμως, ο σχεδιασμός των μέτρων από την τρόικα και τη κυβέρνηση έγινε με το γνωστό νεοφιλελεύθερο δόγμα της προσαρμογής του κόστους εργασίας της εσωτερικής υποτίμησης, με ουδέτερο το ρόλο του χρήματος υπακούοντας στο δόγμα του χαμηλού πληθωρισμού. Έτσι η προσαρμογή της πραγματικής οικονομίας και του κράτους έγινε χωρίς την παραμικρής νομισματική υποβοήθηση όπως για παράδειγμα στις χώρες που ακολουθούν το υπόδειγμα της χαμηλής ανεργίας όπως οι ΗΠΑ κλπ (διάγραμμα). Η οικονομία σταδιακά βρέθηκε σε καθεστώς κατάρρευσης ρευστότητας και εγκλωβίστηκε σε ένα φαύλο κύκλο. Επιχειρήσεις και νοικοκυριά χρεοκοπούν και κλείνουν, οι περιουσίες απαξιώνονται, τα χαμένα δάνεια και οι επισφάλειες των τραπεζών εκτινάσσονται και οι τράπεζες αυξάνουν τα επιτόκια και περιορίζουν τη χρηματοδότηση, ο περιορισμός της φορολογητέας ύλης αυξάνει τους φόρους. Λιτότητα, φόροι και τόκοι βυθίζουν την οικονομία. Ανεργία, πτωχεύσεις ακόμα και τραπεζών... ενώ ο περιορισμός του χρήματος και ο αποπληθωρισμός και η εσωτερική υποτίμηση υποχρεώνουν σε περαιτέρω μείωση των μισθών….

Το χειρότερο όμως είναι οι κοινωνικές επιπτώσεις. Καθώς η κρίση και ο τρόπος αντιμετώπισης της αποδεκάτισαν τις μικρές και τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις και συρρίκνωσαν τη μεσαία τάξη. Η κοινωνία πορεύεται πολωμένη. Οι πολιτικές συνέπειες είναι ήδη ορατές στην ενδυνάμωση των ακραίων πολιτικών κομμάτων και την παράλληλη αποδυνάμωση του μεσαίου χώρου.

Σήμερα… η κυβέρνηση και η τρόικα υποστηρίζουν ότι φθάνουμε στο τέλος. Λάθος, έχει και άλλο. Και θα έχει ανεξάρτητα από τη δημοσιονομική εξισορρόπηση και για όσο δεν θα διοχετεύεται ρευστότητα στο σύστημα. Αλλά ακόμα και όταν ανακάμψουμε τι θα είναι αυτό που θα αντιμετωπίζουμε;

Οδεύουμε σε ανάκαμψη που θα αφορά σε θύλακες ανάπτυξης, με περιορισμένες και αργές πολλαπλασιαστικές επιπτώσεις στο σύνολο της οικονομίας. Παράλληλα η σώρευση μακροχρόνια ανέργων στα επίπεδα του 15% και 20% θα παγιώσει μια μάζα κοινωνικά αποκλεισμένων και φτωχών συμπολιτών. Η εικόνα της κοινωνίας, των πόλεων, της γειτονίας θα αλλάξει. Η απουσία ρευστότητας αφαιρεί πολλαπλασιαστικές δυνατότητες και περιορίζει τα περιθώρια γενίκευσης της ανάπτυξης και διεύρυνσης της μεσαίας τάξης. Επιπλέον ενισχύει τη τάση γενίκευσης της ολιγοπωλιακής διάρθρωση των αγορών (4 τράπεζες, 1 αεροπορική, 2 με 3 ακτοπλοϊκές, 3 με 4 γαλατοβιομηχανίες και ούτω καθεξής), που όταν συνδυαστούν με τις πελατειακές πολιτικές σχέσεις σε ένα πειθαρχημένο δημοσιονομικό περιβάλλον καταλήγουν σε μια εικόνα Ανίσχυρων πολιτικών που θα προσφεύγουν στην επιχειρηματική και τραπεζική ολιγαρχία για να διεκπεραιώσουν με το αζημίωτο τις πελατειακές εξυπηρετήσεις και εν τέλει την αναπαραγωγή του συστήματος. Η αλλοίωση της δημοκρατίας είναι πασιφανής.

Τι χρειαζόμαστε. Μια άλλη πολιτική, σε ένα άλλο πλαίσιο με άλλες κατευθύνσεις.

Απέναντι σε αυτή τη κατάσταση όσο και τις προοπτικές που προοιωνίζονται απαιτείται η μια άλλη πολιτική πραγματικών διαρθρωτικών αλλαγών που ταυτόχρονα να εδραιώνουν την κοινωνική δικαιοσύνη και ισορροπία. Το τρέχον πλαίσιο του μνημονίου δεν είναι μονόδρομος. Το μνημόνιο είναι απαραίτητο στο διαρθρωτικό και μεταρρυθμιστικό του μέρος. Είναι λάθος στα κοινωνικά άδικα μέτρα περιορισμού των χαμηλών εισοδημάτων και συντάξεων. Είναι ελλιπές καθότι δεν προβλέπει το παραμικρό για την αντιμετώπιση των διαρθρωτικών προβλημάτων από την δεδομένη κατάρρευση της ρευστότητας. Χρειάζεται διόρθωση και συμπλήρωση. Από μια διεθνική συμφωνία και υποχρέωση της χώρας πρέπει να μετατραπεί σε εθνική υπόθεση, Ένα εθνικό σχέδιο για την προοδευτική ευρωπαϊκή ολοκλήρωση της χώρας.

Η απουσία προβλέψεων για το νομισματικό πλαίσιο αποτελεί πρωτεύον λάθος τόσο στην Ευρώπη όσο και ειδικότερα στην Ελλάδα. Εξάλλου οι αγωνιώδεις αποφάσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο που έχουν μεσολαβήσει όπως η τραπεζική ενοποίηση και οι μηχανισμοί στήριξης που ανακοίνωσε η ΕΚΤ (πχ Covered Bond Purchase Program 2011) το αποδεικνύουν. Ακόμα και η τρέχουσα σύγκρουση μεταξύ ΔΝΤ και ΕΕ για τη ρύθμιση του χρέους αποτελεί μια έμμεση προσπάθεια κάλυψης του κενού από την απουσία προβλέψεων για το νομισματικό τομέα, ενώ η παρεμβολή της ελληνικής κυβέρνησης αποδεικνύει την τακτικιστική και εκλογική παρά τη στρατηγική προσέγγιση των εξελίξεων.

Η εναρμόνιση του νομισματικού τομέα στην προσπάθεια μιας οικονομίας να υπερβεί διαρθρωτικές αδυναμίες και να οδηγηθεί στην ανάκαμψη είναι ιδιαίτερα σημαντικός για μια χώρα όπως η Ελλάδα που διαθρωτικά λειτουργεί με υψηλό κόστος χρήματος υπό το άγος ενός ολιγοπωλιακού και πελατειακού τραπεζικού συστήματος.

Ουσιαστικά λείπουν νομισματικά μέτρα και θεσμικές ρυθμίσεις για την απελευθέρωση ρευστότητας με ειδικά προγράμματα από την ΕΚΤ καθόλο το διάστημα που η χώρα προσπαθεί για την ανάκαμψη της. Δεν είναι δυνατό να αποτρέπεται η ειδική ενίσχυση της ρευστότητας μιας χειμαζόμενης μικρής οικονομίας με το φόβητρο της ενίσχυσης των πληθωριστικών πιέσεων στην ΕΕ όταν οι εξαγωγές της Ελλάδας είναι λιγότερο από το 1% του ευρωπαϊκού ΑΕΠ και όταν Ελλάδα όσο και ΕΕ διανύουν περίοδο αποπληθωρισμού. Υπάρχει θεσμικό κενό που επισημαίνει την δημοκρατική απονομιμοποίηση των ευρωπαϊκών θεσμών όπως η ΕΚΤ που λειτουργεί με καταστατικό και πλαίσιο πολιτικής που σχεδιάστηκαν όταν η ανεργία στην Ευρώπη ήταν 4% και είναι σαφέστατα ανεπαρκή για την Ευρώπη της ανεργίας του 12,5%. [[[[Δεν είναι δυνατό να παραμένει ως μοναδική καταστατική πρόβλεψη της ΕΚΤ η πρόνοια για χαμηλό πληθωρισμό και να μην αναγνωρίζεται η παραμικρή αρμοδιότητα και ευθύνη για την ανάπτυξη και την απασχόληση. Αυτή εξάλλου είναι μια από τις μεγάλες αλλαγές που πρέπει να γίνουν στο ευρωπαϊκό θεσμικό οικοδόμημα που περιχαρακώνει τη σοσιαλδημοκρατία από την ευρωπαϊκή δεξιά.]]]]

Παράλληλα, χρειάζονται ειδικά μέτρα και φορολογικά κίνητρα εθνικής εμβέλειας ώστε το τραπεζικό σύστημα να οδηγηθεί σε άμεση μείωση του κόστους του χρήματος και την απελευθέρωση της ρευστότητας. Δεν είναι τα κέρδη των τραπεζών και η εξυγίανση τους που θα φέρει την ανάκαμψη της πραγματικής οικονομίας αλλά η ανάκαμψη της πραγματικής οικονομίας μέσω και του φθηνότερου και προσβάσιμου χρήματος που θα φέρει την εξυγίανση των τραπεζών. Αλλιώς, την ώρα που τράπεζες και κράτος αποφασίσουν ότι εξυγιάνθηκαν προσφέροντας στην οικονομία τα κίνητρα να αναπτυχθεί θα βρεθούν μπροστά σε μια έρημο. Μια έρημο από επιχειρήσεις και παραγωγικές δυνατότητες αποδεκατισμένες από τη δημοσιονομική προσαρμογή και τη λιτότητα και ξεχερσωμένες από την κατάρρευση της ρευστότητας. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση της Ιρλανδίας που μετά την κρίση προχώρησε σε αποκλιμάκωση των επιτοκίων χορηγήσεων από το 6-8% σε επίπεδα 3-4% περίπου ίδια ή και καλύτερα από τα επιτόκια χορηγήσεων στη Γερμανία. Στην Ελλάδα, τα επιτόκια χορηγήσεων διατηρούνται σταθερά εάν δεν αυξάνονται παρά τη μείωση των επιτοκίων καταθέσεων ενώ από τα 6μηνα αποτελέσματα των τραπεζών προκύπτει περαιτέρω μείωση των χρηματοδοτήσεων προς τις επιχειρήσεις που πλέον χάνει περί το 25% σε σχέση με το 2008.

Επόμενο βήμα η απελευθέρωση της οικονομίας από το ολιγοπώλιο των 4 τραπεζών. Χρειάζονται πολλές τράπεζες. Μικρές και μεγάλες, τοπικής, περιφερειακής και εθνικής εμβέλειας, ιδιωτικές ή συνεταιριστικές. Αυτή τη στιγμή ισχύει ένα θεσμικό ολιγοπώλιο με εμπόδια εισόδου τη στιγμή που η ίδια η τρόικα διεκδικεί το άνοιγμα των αγορών. Στην Ελλάδα απαγορεύεται ουσιαστικά να υπάρξει ιδιωτική τράπεζα τοπικής ή περιφερειακός εμβέλειας. Τράπεζα με τη μορφή ΑΕ είναι υποχρεωμένη να συγκεντρώνει το μέγιστο των ιδίων κεφαλαίων 22 εκ, για να αποκτήσει άδεια λειτουργίας. Αντίθετα, μια συνεταιριστικής βάσης τράπεζα μπορεί να αποκτήσει άδεια τοπικής δραστηριότητας εάν συγκεντρώσει 8 εκ, περιφερειακής εμβέλειας εάν συγκεντρώσει 12 εκ. Άμεσο ζητούμενο, να εναρμονιστεί η πρόβλεψη για την ίδρυση ιδιωτικών τραπεζών με αυτό των συνεταιριστικών. Επιπλέον, πρέπει επιτέλους να εξυγιανθεί το πλαίσιο λειτουργίας των συνεταιριστικών ώστε να αποτρέπεται η δυνατότητα μιας ελάχιστης (επί το σύνηθες κομματικής) μειοψηφίας να ελέγχει τη διαχείριση του συνεταιρισμού με τα γνωστά αποτελέσματα. Και όλα αυτά απαιτούν ουσιαστική εποπτεία από την Τράπεζα της Ελλάδος με κατάλληλη διάρθρωση και στελέχωση της ανεξάρτητης διοίκησης της.

Τέλος πρέπει να περιορίσουμε την εξάρτηση του χρηματοπιστωτικού συστήματος από τις τράπεζες και να δώσουμε την ευκαιρία στις επιχειρήσεις να δανείζονται απευθείας από το επενδυτικό κοινό με την αναθεώρηση του πλαισίου έκδοσης ομολογιακών δανείων υπό την αυστηρή επιτήρηση και ευθύνη της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς.

Στις πρόσφατες συζητήσεις για τη φυσιογνωμία της κεντροαριστεράς επισημαίνεται από πολλούς η ανάγκη να ορισθεί το νέο παραγωγικό μοντέλο. Η ζητούμενη νέα παραγωγική διάρθρωση της χώρας δεν ορίζεται… Οι αγορές δεν ορίζονται παρά μόνο σε κεντροποιημένα συστήματα σοβιετικού ή πελατειακού τύπου. Αντίθετα η παραγωγική διάρθρωση μιας οικονομίας στο πλαίσιο της λειτουργίας ελεύθερων αγορών κατευθύνεται και προσανατολίζεται από το πλαίσιο των υποδομών και των μεταφορών και επικοινωνιών, το επίπεδο της παιδείας και της κατάρτισης του εργατικού δυναμικού. Καταλύτης ωστόσο είναι το χρηματοπιστωτικό και τραπεζικό σύστημα. Οι μελέτες έχουν δείξει ότι το είδος του τραπεζικού συστήματος κάθε χώρας προσδιορίζει την ποιότητα της ανάπτυξης της. Όσο πιο ανταγωνιστικό και ευέλικτο το τραπεζικό σύστημα τόσο πιο ανανεώσιμο και καινοτόμο το παραγωγικό μοντέλο. Αντίθετα κεντροποιημένα τραπεζικά συστήματα είναι σύμφυτα με ολιγοπωλιακές οικονομικές διαρθρώσεις και συνδέονται με οικονομίες ισχυρών ολιγαρχικών συμφερόντων.

Κυρίες - κύριοι

Η πρόταση αντιμετώπισης της ολιστικής κρίσης του ελληνικού οικοδομήματος πρέπει να είναι εξίσου ολιστική. Πέρα από την αλλαγή στο χρηματοπιστωτικό και τραπεζικό σύστημα αυτή πρέπει να αφορά σε μια άλλη οργάνωση της πολιτείας και της οικονομίας που θα διασφαλίζουν την κατάργηση των πελατειακών πολιτικών σχέσεων ως κόμβο συγκρότησης του ελληνικού σχηματισμού,

Με ριζική αντιμετώπιση των δομών ολιγαρχικής διάρθρωσης της οικονομίας αντιπροτείνοντας ένα σύστημα πραγματικής οικονομικής ελευθερίας, επιχειρηματικότητας και καινοτομίας. Χωρίς εμπόδια εισόδου και εξόδου επιχειρήσεων, με ισχυρούς ανεξάρτητους εποπτικούς-ρυθμιστικούς φορείς των αγορών και ενίσχυση της σχετικής νομοθεσίας ώστε να αποτρέπουν κάθε εκμετάλλευση δεσπόζουσας θέσης. Με πολλές μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις παραγωγικές με πρόνοια να καταστούν διεθνώς ανταγωνιστικές.

Με τον περιορισμό του δημοσίου σε διοικητικές, ρυθμιστικές και προνοιακές αρμοδιότητες και την άμεση υιοθέτηση ενός νέου πλαισίου λειτουργίας των κρατικών δομών, με ευελιξία, αξιοκρατία και διαφάνεια από μηδενική βάση, και κυρίως, με πραγματική μέριμνα για τους πολίτες σε κάθε φάση της ζωής τους.

Το πλαίσιο οικονομίας αγορών με πολλές τράπεζες, με πολλές ΜΜΕ, με ισχυρές ρυθμιστικές αρχές και επιτελικό μικρό κράτος, με νέο πολιτικό σύστημα διαφανές, ανανεώσιμο με θεσμικά αντερείσματα εξουσιών και πραγματική κοινωνική πρόνοια συνιστά πραγματιστική εναλλακτική

• Με διακριτά όρια ανάμεσα στον δραχμικό κρατιστικό αγνωστικισμό και τον γερμανικό ολιγοπωλιακό «φιλελευθερισμό»

• Με αναγνώριση της ελληνικής ιδιαιτερότητας που δεν προσδιορίζεται από την παραδοσιακή εκσυγχρονιστική στρατηγική της κακέκτυπης ανάπτυξης

• Ένας τρίτος δρόμος που δεν ταυτοποιείται πείθοντας ότι μπορεί να κάνει καλύτερα αυτά που ήδη κάνει η ΝΔ και η κυβέρνηση αλλά,

• ο τρίτος δρόμος που φέρει πραγματικές αλλαγές και αναγνωρίζει ως μοχλό ανάπτυξης όχι το κράτος και τις τράπεζες αλλά την πραγματική οικονομία, με ίσες ευκαιρίες, και κοινωνική δικαιοσύνη.

• Το θέμα δεν είναι να τα κάνουμε καλύτερα αλλά να τα κάνουμε αλλιώς