Το παρόν και το μέλλον της Ευρωπαϊκής Αριστεράς

1.Η κρίση της ευρωπαϊκής Αριστεράς αποτελεί σήμερα κοινή διαπίστωση. Η συζήτηση για το παρόν και το μέλλον της δεν θα είχε νόημα αν δεν ήταν έκδηλη η αγωνία για την απανεύρεση του ρόλου της.

Η πτώση του υπαρκτού ισχυρισμού, που συνδέθηκε με την απαξίωση του σοσιαλισμού και τον θριαμβεύοντα καπιταλισμό θέτει με αρκετή αμηχανία το ερώτημα αν υπάρχουν περιθώρια για εναλλακτική λύση στον καπιταλισμό. Η απαξίωση αυτή δεν άφησε αλώβητη και τη σοσιαλδημοκρατία που έχασε την ταυτότητά της, γιατί τρέχει πίσω από τις εξελίξεις. Δεν είναι τυχαίο ότι στην πλημμυρίδα νέων εννοιών, όπως ανταγωνιστικότητα, παραγωγικότητα, ελαστικές σχέσεις, νέα οικονομία, η Αριστερά δεν μπορεί ευχερώς να αντιτάξει ένα διαφορετικό λεξιλόγιο με δικό της αξιακό περιεχόμενο, την ισότητα σε όλες τις διαστάσεις, όπως ισότητα ευκαιριών, διανομής, συμμετοχής στην εξουσία, τις συλλογικές ελευθερίες και συλλογική ευθύνη, τη συνεργασία συλλογικών οντοτήτων. Οι λέξεις της παραδοσιακής Αριστεράς απενευρώθησαν με αποτέλεσμα να χρησιμοποιούνται ευχερώς από τη Δεξιά χωρίς συνέπειες.

Αμεσα συνδεδεμένο με το πρώτο ερώτημα είναι και το ερώτημα για το ποια Αριστερά μπορεί να προσφέρει εναλλακτική λύση, η Αριστερά με όραμα την ολική ανατροπή ή η κυβερνητική Αριστερά με ενδιάμεσους στόχους που νομιμοποιούνται με τις εκλογικές διαδικασίες; Ενας τέτοιος διαχωρισμός που άλλωστε μας είναι γνωστός από παλιά, πάντα προσκρούει στις εύλογες αντιδράσεις για την αδυναμία εναλλακτικής λύσης χωρίς ένα τελικό όραμα.

2.Θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι η κρίση της Αριστεράς δεν μπορεί να ταυτιστεί με την απαξίωσή της. Αριστερά πάντα υπήρχε και πάντα θα υπάρχει και πάντως πρέπει να την αναζητούμε, γιατί διαφορετικά θα πρέπει να σταματήσουμε τις διεκδικήσεις και να παραδοθούμε σήμερα στο μονόδρομο της γενικευμένης εμπορευματοποίησης και στο μονόλογο της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας.

Η χαμένη ηγεμονία

Από την άλλη μεριά αυτοί που επιμένουν σε ολική λύση πρέπει να απαντήσουν στο ερώτημα, με ποιους θα επιχειρηθεί αυτή; Η εργατική τάξη έχασε την ηγεμονία της, η κοινωνία διεμβολίζεται με ετερόκλιτα ομαδικά συμφέροντα ενώ λείπει μια κρίσιμη συμπαγής μάζα ικανή να επιδιώξει την εναλλαγή του πυρήνα του καπιταλισμού που είναι η συσσώρευση κεφαλαίου. Εξάλλου οι ολικές λύσεις δεν επαληθεύονται από την ιστορία. Εχει παρατηρηθεί, με αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση, ότι στις επαναστάσεις η ανατροπή συνδέεται με πολλά στοιχεία συνέχειας. Η ιστορία δείχνει ότι η κοινωνία δύσκολα μπορεί να νομιμοποιήσει ολικές θεμελιακές αλλαγές. Σωστά λοιπόν παρατηρείται ότι μπορεί οι εκλογικές νίκες να μη μεταχηματίζουν τον κόσμο αλλά δεν μπορεί να αγνοούνται.

3.Το μέλλον λοιπόν της ευρωπαϊκής Αριστεράς εντοπίζεται μεσοπρόθεσμα στο ερώτημα αν θα υπάρξει μια πλειοψηφούσα Αριστερά ή μια πληθυντική Αριστερά που θα μπορέσει να διεκδικήσει με αξιοπιστία την εξουσία, προβάλλοντας τις δικές της προτάσεις απέναντι στις νεοφιλελεύθερες συνταγές και στην κυβερνητική Δεξιά. Το κεντρικό θέμα εστιάζεται στο τι μπορεί να αντιτάξει η Αριστερά απέναντι στην αντιμεταρρύθμιση της Δεξιάς, που συνοψίζεται στις περικοπές μισθών, την υψηλή ανεργία, την αποδυνάμωση του μεσολαβητικού ρόλου των συνδικάτων, την απαξίωση του κράτους, την αυτορρυθμιζόμενη αγορά, την ιδιωτικοποίηση των συλλογικών αγαθών.

Μια πλειοψηφούσα Αριστερά δεν μπορεί σήμερα να περάσει το δικό της αξιακό σύστημα αν δεν συμβιβαστεί με την αγορά και το επιχειρείν, δεν ενσωματώσει στις αναλύσεις της τη νέα τεχνολογία, δεν αντιμετωπίσει τις παγκόσμιες πιέσεις για τους μισθούς, δεν προβεί στην ανάλυση των νέων παραγωγικών σχέσεων με τα χαρακτηριστικά του μεταφορντικού μοντέλου. Αρκεί μόνο να επισημάνουμε ότι στις δυτικές κοινωνίες η υπερέχουσα σημασία της νεκράς εργασίας σε σχέση με τη ζωντανή εργασία της βιομηχανικής εποχής και η προϊούσα διχοτόμηση της εργατικής τάξης σε εργαζόμενους υψηλής ειδίκευσης και ανειδίκευτους αποτελούν κύρια αιτία της σημερινής ανεργίας και των επισφαλών σχέσεων εργασίας.

Το λάθος της σοσιαλδημοκρατίας

Το λάθος της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας εντοπίζεται στο ότι μεγάλη μερίδα της ελκύεται από τις αρετές του αμερικανικού συστήματος, που έχει ως μοναδική κυρίαρχη αξία την ελευθερία, αντί να επιδιώξει να συγκεράσει τις αναγκαίες λειτουργίες της αγοράς με τις παραδοσιακές αξίες της, την ισότητα και την κατοχύρωση των κοινωνικών δικαιωμάτων. Με την επιδίωξη να ακολουθεί τα πρότυπα του συστήματος των ΗΠΑ έχασε και το προβάδισμα στην εξαγωγή προτύπων και εξασθένισε τα διεθνή της ερείσματα. Το κοινωνικό έλλειμμα της Ε.Ε. που είναι μητέρα του κοινωνικού προτύπου έχει πολύ μεγάλο τίμημα που δεν αναλύθηκε μέχρι σήμερα. Η μεταρρυθμιστική Αριστερά δεν ταυτίζεται με την ενδοτική σοσιαδλημοκρατία, αλλά αναζητεί πρωτογενώς τις δικές της λύσεις, μέσα από την αναμεταρρύθμιση του μηχανισμού του κοινωνικού κράτους, μόνη περίπτωση να αποτελέσει μακροπρόθεσμα μια αξιόπιστη εναλλακτική λύση.

4.Με βάση τις παρατηρήσεις αυτές το καίριο ερώτημα μπορεί να συνοψιστεί στο ερώτημα, πού σταματάει η συμπόρευση με την καπιταλιστική διεθνή εκλογίκευση και πώς ένα κοινωνικό πρότυπο που στήθηκε στη βάση του εθνικού καπιταλισμού θα αντικατασταθεί από ένα κοινωνικό πρότυπο ικανό να αντιμετωπίσει τον μεταβιομηχανικό παγκόσμιο καπιταλισμό;

Καθώς δεν είναι δυνατή στο χώρο αυτό μια εκτεταμένη αναφορά σε συνολικές προτάσεις, θα περιοριστούμε σε ορισμένες από αυτές.

Η πρώτη και ίσως και η βασικότερη πρόταση αφορά την αποενοχοποίηση του κράτους, γιατί αυτό αποτελεί αναντικατάστατο μέσο για τον εξορθολογισμό της αγοράς και την ανάσχεση του ατομισμού. Αυτή η πρόταση, για να ευδοκιμήσει, προϋποθέτει αναγνώριση των αδυναμιών των παραδοσιακών κρατικών παρεμβάσεων, καταπολέμηση των αγκυλώσεων ή «των αδρανών γραφειοκρατιών» και ένα πρόγραμμα με σαφή ιδεολογική θεμελίωση. Μπορεί το σοβιετικό κράτος να είχε ταυτιστεί με την κλειστή οικονομία, την ακαμψία, την ακινησία, τη στασιμότητα, την ομοιογένεια, την έλλειψη έμπνευσης και μπορεί πολλά από αυτά τα χαρακτηριστικά να διατρέχουν το ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι αποτελούν αναγκαίες συνιστώσες κάθε συστήματος κρατικής παρέμβασης και κρατικού ελέγχου.

Στην ίδια σειρά σκέψης απαιτείται νέο σύστημα ορθολογικής αξιοποίησης των πόρων, την οποίαν οι θιασώτες του κοινωνικού κράτους είχαν παραμελήσει, ενσωμάτωση της ποιότητας των υπηρεσιών στις δημόσιες υπηρεσίες με επιβολή ποιοτικών δεικτών, διατήρηση του ρόλου των δημόσιων αγαθών όχι αναγκαίως μέσα από το δημόσιο ιδιοκτησιακό καθεστώς αλλά με εγγυήσεις συγκεκριμένων αποτελεσμάτων, όπως η διασφάλιση της καθολικότητας, της συνέχειας, της ποιότητας, του προσιτού κόστους των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας.

Προώθηση νέων δικαιωμάτων

Πέρα από το πρωταρχικό αυτό πρόβλημα αναγκαία είναι η επεξεργασία και η προώθηση νέων κοινωνικών δικαιωμάτων και νέα διαχείριση των επισφαλών μορφών απασχόλησης. Από τη στιγμή που η απαγόρευσή τους κατέστη ανέφικτη, ή όταν επιχειρήθηκε αυτή απέτυχε, ως αριστερή αξιόπιστη πρόταση παραμένει η επαναφορά της αρχής της προστασίας με νέους όρους, όπως είναι η αναγνώριση του συγκρίσιμου εργαζόμενου, η προώθηση δικαιωμάτων για ανανέωση δεξιοτήτων, για χρηματοδότηση της κατάρτισης, για επανένταξη στην αγορά εργασίας, για τη διασφάλιση ενεργού επαγγελματικού βίου, για συμβιβασμό επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής.

Η απομείωση του ρόλου των συνδικάτων και η ανάδειξη νέων συλλογικών κινημάτων αναπόφευκτα οδηγεί στη θεσμοποίηση νέων ευρύτερων συλλογικών συνεργασιών, νέου τύπου κοινωνικών συμφωνιών, κοινών διεκδικήσεων, όπως η προστασία της αγοραστικής δύναμης του μισθού και η διεκδίκηση της ποιότητας των εργασιακών σχέσεων από κοινού με τα κινήματα καταναλωτών και περιβαλλοντολόγων, στην επανεύρεση αλληλεγγύης μεταξύ εργαζομένων, ανέργων και απασχολήσιμων.

Εξάλλου στην πιεστικά αναδεικνυόμενη από τους νεοφιλελευθέρους πρόταση για την ανταγωνιστικότητα, που την ταυτίζουν με την ανταγωνιστικότητα κόστους, ως αναγκαίο στοιχείο του παραγωγικού συστήματος, η μόνη αξιόπιστη αντιπρόταση για τη διατήρηση της υπεροχής του ευρωπαϊκού παραγωγικού συστήματος είναι η προβολή της ανταγωνιστικότητας ποιότητας. Με τον τρόπο αυτό η ανταγωνιστικότητα από καθαρά οικονομική αξία μπορεί να καταστεί και κοινωνική αξία.

Τέλος, καθώς ένα κίνημα αποκέντρωσης χαρακτηρίζει τις σύγχρονες κοινωνίες στην Ε.Ε., η αριστερή προσέγγιση σε αυτή πρέπει να δίνει το στίγμα ότι αποκέντρωση δεν ταυτίζεται με τη μεταφορά κεντρικών υπηρεσιών στην περιφέρεια, αλλά με τη θεσμική θωράκιση των τοπικών κοινωνιών για την προώθηση πολιτικής για εδαφική συνοχή και την ανάδειξη υπηρεσιών στον κοινωνικό τομέα ως βασικής πηγής απασχόλησης στη μεταβιομηχανική εποχή.

5.Το μέλλον της ευρωπαϊκής Αριστεράς συνδέεται με την ανάδειξη του νέου κοινωνικού κράτους, που σημαίνει αξιοποίηση των παραδοσιακών σοσιαλιστικών αξιών με νέους τρόπους ενέργειας, νέα μέσα, νέες μεθόδους.

Στη θέση των νεοφιλελεύθερων, σύμφωνα με την οποία τα 3 δεινά της οικονομίας είναι το κράτος, τα συνδικάτα και η κρατική παιδεία, η λύση δεν είναι η πτώχευσή τους, προκειμένου να μείνει ως μόνη εξουσία η εξουσία της αγοράς, αλλά η αναμόρφωσή τους. Η αναμεταρρύθμιση της Αριστεράς αποτελεί μονόδρομο και για την αυτονομία της Ευρώπης και για τη διατήρηση της δυτικής σοσιαλιστικής παράδοσης αλλά και για την προώθηση ενός προτύπου εργασιακών σχέσεων που θα συνδυάζει τη δημιουργικότητα με την ασφάλεια και την ατομική ευθύνη με τη συλλογική. Εναπομένει σ αυτή να αποκαταστήσει την αξιοπιστία της, ιδίως στη νέα γενεά που αποπροσανατολισμένη αναζητεί αλλού τα πρότυπά της.