Σκέψεις και ευχές για το 2023: Αβεβαιότητες, επικαθορισμοί και ελπίδες

Στο υπερεθνικό πεδίο, το 2022 αφήνει βαριά κληρονομιά πολλαπλών κρίσεων που ενεργούν συνδυαστικά και μας φορτώνουν αβεβαιότητες και διλήμματα περί την διαχείρισή τους. Θα είναι άραγε το 2023 έτος που θα ξεκαθαρίσουν αβεβαιότητες και θα υπάρξει πιο αποτελεσματική ανταπόκριση σε σοβούσες κρίσεις; Λόγω των ημερών επιτρέπονται, επιβάλλονται ίσως, οι ευχές. Ας μοιραστώ λοιπόν εικασίες και ευχές γιο το 2023.

Πριν από 100 χρόνια ο οικονομολόγος του Yale, Frank Knight, είχε μορφοποιήσει μία διάκριση μεγάλης θεωρητικής εμβέλειας, την διάκριση μεταξύ «κινδύνου» (risk) και «αβεβαιότητας» (uncertainty). Και οι δύο έννοιες περιέχουν την ιδέα της αδυναμίας ακριβούς πρόβλεψης. Η πρώτη όμως περιλαμβάνει ικανότητα πιθανωτικής εκτίμησης με βάση αναγνώσιμες εμπειρίες, ενώ η δεύτερη είναι αστάθμητη λόγω ανυπαρξίας ανάλογων εμπειριών. Μία από τις θεωρητικές συνέπειες της σύλληψης του Knight είναι ότι όταν η αβεβαιότητα φουσκώνει εξωθεί τις δράσεις σε πιο βραχυπρόθεσμους ορίζοντες αφού το μακρύτερο μέλλον βυθίζεται σε πελάγη αστάθμητων παραγόντων.

Η κληρονομία του 2022 περιέχει μεγάλο φορτίο αβεβαιότητας κατά Knight, δηλαδή αστάθμητων παραγόντων και αγνώστων εκβάσεων. Είμαστε σε μεταβατική περίοδο όπου πολλές παράμετροι που θεωρούσαμε σταθερές αλλάζουν. Καταστροφικά περιστατικά που θεωρούσαμε απίθανα εμφανίζονται με απροσδόκητη συχνότητα. H καλύτερη ευχή για το 2023 θα ήταν μία, έστω μερική, επίλυση της αβεβαιότητας, μια μετάβαση σε συνθήκες μετρήσιμου κινδύνου. Συντονισμένες δράσεις και παγκόσμιες πολιτικές μπορούν να πετύχουν τέτοιο αποτέλεσμα.

Τα χειροπιαστά αποτυπώματα πολλαπλών κρίσεων στην παγκόσμια τάξη του 2022 είναι δύο μεγάλα αρνητικά «Π»: Πληθωρισμός, Πόλεμος. Είναι φαινόμενα που αποδιοργανώνουν και καταστρέφουν. Πιέζουν αφόρητα για βραχυπρόθεσμες ενέργειες αντίδρασης και ανακούφισης, όπως εξοπλισμοί, πολιτικές ακριβού χρήματος, επιδοματικές βοήθειες κατά της ακρίβειας.

Εμφανείς απώτεροι στόχοι είναι η επίτευξη των δύο «Ε»: Ευστάθεια, Ειρήνη. H ευστάθεια και η ειρήνη είναι η κεντρική ευχή για το 2023. Αν εξαλειφθούν (ή έστω περιορισθούν) ο πληθωρισμός και ο πόλεμος τότε, ηρεμότερες οι κοινωνίες και η διεθνής συνεργασία θα επιστρέψουν σε πιο μακροπρόθεσμες επιδιώξεις.

Τα δύο «Π» δεν ήλθαν ουρανοκατέβατα. Πολλοί παράγοντες που υπέθαλψαν τον πόλεμο και τον πληθωρισμό ξεπήδησαν από τις μακρόσυρτες κρίσεις όπως η κλιματική και η υγειονομική. Η καταστολή των δύο «Π» θα ενισχύσει την πολιτική βούληση και θα ελευθερώσει πόρους για την καταπολέμηση των πιο θεμελιωδών απειλών που καλύπτουν με ομίχλη αστάθμητης αβεβαιότητας το μέλλον, και όχι απλώς των έμμεσων αποτελεσμάτων τους. Το 2022 η πολιτική βούληση για την άμβλυνση αυτών των μακρο-απειλών πέρασε αναγκαστικά σε δεύτερη μοίρα, λόγω του πολέμου. Αυτό φάνηκε από την στασιμότητα της κλιματικής διάσκεψης τον περασμένο μήνα στο Σαρμ-ελ-Σαιχ, και την άναρχη επανεκκίνηση της πανδημίας τούτο το φθινόπωρο. Θεωρώ ότι το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία το 2022 επικάλυψε την διεθνή τάξη ως νέα πηγή αστάθμητων εξελίξεων. Ευχή είναι να σταματήσει νωρίτερα ο πόλεμος με εξεύρεση μιας ισορροπημένης ειρήνης.

Το 2023, θα συνεχισθεί ως φαίνεται, η διελκυστίνδα στις ανεπτυγμένες οικονομίες μεταξύ συσταλτικής νομισματικής πολιτικής «ακριβού χρήματος» και επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής με έκτακτες δαπάνες για όπλα, υγειονομική στήριξη, αντιπληθωριστική προστασία. Σε αυτό το περιβάλλον τα βάρη του δημόσιου δανεισμού θα μεγαλώσουν ενώ η επενδυτική δυναμική θα επικεντρωθεί σε τομείς όπου καtευθύνονται και οι στοχεύσεις των δημόσιων προϋπολογισμών, ειδικότερα σε ανασύνθεση εφοδιαστικών συστημάτων και υποδομών, εξοπλισμούς καi ενέργεια. Τα κράτη θα συνεχίσουν στον ρόλο του «οδηγητή» στις παγκόσμιες αγορές και τις κινήσεις των κεφαλαίων. Η μικρή ανοικτή οικονομία της Ελλάδας θα παραμένει ευαίσθητη σε ευρωπαϊκές εξελίξεις, ιδίως σε εκδήλωση σημαντικής ύφεσης των εισοδημάτων. Και υφίσταται βέβαια την «εξειδικευμένη» αβεβαιότητα της ελληνοτουρκικής έντασης.

Η γεωπολιτική κρίση που εξελίσσεται με τον ουκρανικό πόλεμο έχει ένα ακόμη χαρακτηριστικό που δεν πρέπει να διαφεύγει. Ο πόλεμος διεξάγεται μεν με φονικά όπλα, αλλά και με άλλα πανίσχυρα εργαλεία : Την ενέργεια και το κεφάλαιο.

Για να πιέσει την αντίπαλη, η μία πλευρά χειραγωγεί την προσφορά ενέργειας (πετρέλαιο, αέριο). Η άλλη πλευρά χειραγωγεί την κυκλοφορία κεφαλαίων και την παροχή χρηματοοικονομικών υπηρεσιών (κυρώσεις). Και τα δύο παράγουν επιδράσεις έξω και πέραν των εμπλοκών του πολέμου. Αναπτύσσονται ισχυρά κίνητρα παράκαμψης πολιτικών περιορισμών στην κίνηση κεφαλαίων και το εμπόριο. Η διαφοροποίηση πηγών ενέργειας και η συγκρότηση παράλληλων χρηματοοικονομικών δικτύων στις αναδυόμενες αγορές θα ενισχυθούν το 2023 και κατόπιν. Πρόκειται για αναπόφευκτες εμβαθύνσεις των χαρακτηριστικών ενός πολύ-πολικού κόσμου και μίας διαφοροποιημένης παγκοσμιότητας τα οποία επιταχύνονται με τον πόλεμο. Η πορεία δημιουργίας ψηφιακών νομισμάτων από τις ισχυρές κεντρικές τράπεζες του πλανήτη το 2023 θα είναι δείκτης τάσεων προς ένα βαθύτερα «τεχνολογικό χρήμα» και προς ένα ένα κόσμο όπου οπισθοχωρεί η επικυριαρχία του δολαρίου. Θα αναδυθεί τελικά μία νομισματική διάταξη περιφερειακών συγκροτημάτων, και νέα αρχιτεκτονική διασυνδέσεων μεταξύ τους.

Οι όποιες εικασίες για το 2023 δεν μπορούν παρά να καταλήξουν με ειδική αναφορά στην μακρο-απειλή που επικαθορίζει τις άλλες, την κλιματική αλλαγή.

Η κλιματική κρίση δεν είναι γεωγραφικά οριοθετημένη. Είναι μακρόσυρτη με μεγάλη γεωγραφική και χρονική διασπορά αποτελεσμάτων. Τα αρνητικά αποτελέσματα δεν είναι εύκολα αναστρέψιμα γιατί προέρχονται από μακρά συσσώρευση. Η παγκόσμιες διασκέψεις περί «κλιματικής πολιτικής» επιδιώκουν την επιβράδυνση και τον τερματισμό της συνεχούς ανόδου της θερμοκρασίας του πλανήτη που αποσταθεροποιεί τις κλιματικές παραμέτρους και παράγει αστάθμητες καταστροφές. Το έργο αυτό απαιτεί ισχυρή ενιαία και διαρκή δράση, προς εξάλειψη εκπομπών άνθρακα και μεθανίου στην ατμόσφαιρα.

Ισχυρή και ενιαία πλανητική δράση σε ένα κόσμο μοιρασμένο σε πολλές εθνικές κυριαρχίες είναι δύσκολο εγχείρημα. Και σε ένα κόσμο με πολεμικές διενέξεις μεγάλων συμμαχιών και κρατών είναι πρακτικά αδύνατον! Επειδή τα κλιματικά αποτελέσματα των ρύπων δεν περιορίζονται από εθνικά σύνορα, οι εκπομπές κάθε χώρας βλάπτουν άλλες και κάθε χώρα υφίσταται ζημιές από εκπομπές άλλων. Ο ίδιος ο πόλεμος είναι ενεργοβόρος και ρυπογόνος. Χωρίς οικοδόμηση συναντίληψης, χωρίς παγκόσμια κλιματική πολιτική, η περιβαλλοντική αλλαγή θα οδηγήσει σε οικονομικές συγκρούσεις και πολέμους για το νερό, για την ενέργεια, για τα τρόφιμα, για την μετακίνηση και επιβίωση πληθυσμών στο όχι τόσο μακρινό μέλλον.

Το 2022 μας φανέρωσε με έντονο τρόπο το πρόσωπο των κλιματικών κινδύνων: Ξηρασίες και πυρκαγιές, πλημμύρες και θύελλες, γενικότερα αύξουσα αποσταθεροποίηση. Το μέγεθος και η διασπορά των καταστροφών θα χειροτερέψουν. Χωρίς υπερεθνικές πρόνοιες και πολιτικές, η οργανωμένη ανθρωπότητα απλώς θα τρέχει πίσω από τις καταστροφές, δαπανώντας τα πλεονάσματά της για αποκατάσταση. Θα έχει γίνει ουραγός της κλιματικής αλλαγής και όλο συχνότερων απροσδόκητων καταστροφών.

Το 2023 θα είναι μεγάλη ευκαιρία να ανασυγκροτηθεί η πρωτοβουλία της παγκόσμιας κοινότητας για κλιματική πολιτική που προνοεί, αντί να αντιδρά εκ των υστέρων. Οι προσδοκίες και οι αντιλήψεις για ανάπτυξη, δικαιοσύνη και ειρήνη θα αλληλεξαρτώνται όλο πιο στενά με την επίτευξη κλιματικής σταθεροποίησης που θα απομειώσει την αβεβαιότητα, όπως την όρισε πριν 100 χρόνια ο Knight, και θα διευρύνει τα πεδία προνοητικών πολιτικών και διεθνών συνεργασιών.

Y.Γ. Θα αναρωτήθηκε ίσως ο φίλος αναγνώστης: Εμείς εδώ, στη μικρή Ελλάδα, πως πρέπει να τοποθετούμαστε στα παγκόσμια κλιματικά ζητήματα; Είμαστε πολίτες της Ευρώπης και του κόσμου που έχουμε ήδη πικρή γεύση των περιβαλλοντικών καταστροφών. Προκύπτει μεγάλο χρέος να συνδράμουμε τους στόχους της «πράσινης μετάβασης», όλοι, κυβέρνηση, επιχειρήσεις, πολίτες. Δεύτερον, είμαστε ευεργετημένοι αποδέκτες του θησαυρού που λέγεται Μεσόγειος και προσφέρει επί αιώνες πολιτισμό και πλούτο, αλλά τώρα κινδυνεύει. Η κατάστασή της ταυτίζεται με το μέλλον μας. Και η προφύλαξή της θα είναι κεντρικό παράδειγμα και δείκτης στην προστασία του πλανήτη.

Ο Σταύρος Β. Θωμαδάκης είναι ομότιμος Καθηγητής Οικονομικής Επιστήμης ΕΚΠΑ, πρώην πρόεδρος του International Ethics Standards Board for Accountants που εδρεύει στην Νέα Υόρκη