Το «αναπτυξιακό κράτος» και η βιώσιμη ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας

H στροφή στο «αναπτυξιακό κράτος» αποτελεί τη βασικότερη και καθοριστική επιλογή για το αύριο της ελληνικής.

Το «αναπτυξιακό κράτος» στις αναπτυσσόμενες χώρες

Το «αναπτυξιακό κράτος» αποτελεί έννοια που ταυτίστηκε με την εκβιομηχάνιση των αναπτυσσόμενων οικονομιών. Εντούτοις, ξεκίνησε από την Ιαπωνία. Αυτή, μεταπολεμικά, επεδίωξε να μετατραπεί σε εξαγωγική δύναμη, κάτι που πέτυχε με τη σχεδιασμένη από το κράτος ανάπτυξη και τη σύμπραξη με λίγες μεγάλες εταιρείες. Το ίδιο μοντέλο με μικρές παραλλαγές εφαρμόστηκε από τη Νότια Κορέα, για να ακολουθήσουν στη συνέχεια οι χώρες της Ν.Α. Ασίας και πρόσφατα η Κίνα.

Αντίστοιχες προσπάθειες, όμως, έγιναν και στην Ευρώπη. Στις δεκαετίες του ’50 και του ’60 η εκβιομηχάνιση της ελληνικής οικονομίας έγινε μέσω ενός «αναπτυξιακού κράτους». Το ελληνικό κράτος κατασκεύαζε υποδομές, πρόσφερε ενέργεια σε χαμηλές τιμές στη βιομηχανία, παρείχε εξαγωγικές επιδοτήσεις και επιλεκτικό προστατευτισμό, είχε δεσμεύσει το 80% της τραπεζικής χρηματοδότησης υπέρ της βιομηχανίας και της γεωργίας, χρησιμοποιούσε τις κρατικές προμήθειες υπέρ της εγχώριας παραγωγής, εκπαίδευε προσωπικό σε τεχνικά επαγγέλματα και στον τουρισμό έδινε το «παράδειγμα» με τον ΕΟΤ, τα Ξενία και τη διάσωση των παραδοσιακών οικισμών. Οι βιομηχανικοί κλάδοι που επελέγησαν (σιδηρουργία, τσιμέντα, ναυπηγεία, αλουμίνα κ.λπ.) ήταν ήδη στο τετραετές του 1948-1952, που είχε γίνει επί Σχεδίου Μάρσαλ.

Μετά την ένταξη στην Ευρώπη, την ενιαία αγορά και τους αυστηρούς κανόνες του ανταγωνισμού, ο κρατικός παρεμβατισμός στην οικονομία αποδυναμώθηκε, οι ιδιωτικοποιήσεις γενικεύθηκαν, το χρηματοπιστωτικό σύστημα απελευθερώθηκε πλήρως και η οικονομία βίωσε την αποβιομηχάνιση. Οι ιδιωτικές επενδύσεις στράφηκαν αναπόφευκτα είτε στα πεδία υποδομών με εγγυημένες αποδόσεις είτε στον τουρισμό, στο εμπόριο και στις κατασκευές. Επακολούθησαν η κρίση και η κατάρρευση.

Την ίδια περίοδο η παγκοσμιοποίηση είχε δυο διακριτές επιπτώσεις: την ταχύτερη ανάπτυξη χωρών της περιφέρειας έναντι του κέντρου και την ανάδειξη νέων οικονομικών δυνάμεων. Οι επονομαζόμενες BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα, Ν. Αφρική) έγιναν το σύμβολο αυτής της νέας δυναμικής. Μόνο που αυτές δεν υιοθέτησαν το μοντέλο της ελεύθερης αγοράς, αλλά διατήρησαν το μοντέλο του «αναπτυξιακού κράτους». Μπορεί το εμπόριο να ήταν ελεύθερο, μπορεί να έγιναν πεδία προσέλκυσης ξένων επενδύσεων, αλλά διατήρησαν τον σχεδιασμό και την κρατική παρέμβαση. Ειδικά η Κίνα, με το εκτεταμένο δίκτυο κρατικών εταιρειών και τραπεζών, τον σχεδιασμό της τεχνολογικής αναβάθμισης και τη διεθνή παρουσία της.

Το «αναπτυξιακό κράτος» στις ανεπτυγμένες οικονομίες

Και μετά η ιδέα του «αναπτυξιακού κράτους» έφθασε στις ίδιες τις βιομηχανικές χώρες. Οι ΗΠΑ διατηρούσαν προβάδισμα έναντι της Ε.Ε. στην τεχνολογία και η κυριαρχία των αμερικανικών τεχνολογικών εταιρειών ήταν απόλυτη. Μια σειρά μελετών όμως (Mazzucato κ.ά.) κατέδειξε ότι οι επιτυχίες αυτές εδράζονται στην ισχυρή κρατική χρηματοδότηση της βασικής έρευνας, των πανεπιστημίων και στις ανακαλύψεις που έγιναν σε κρατικούς φορείς έρευνας στην άμυνα και αλλού (Ίντερνετ κ.λπ.). Το ισχυρό αυτό κρατικό υπόβαθρο τροφοδοτούσε, ή καθιστούσε εφικτή, την τεχνολογική επιχειρηματικότητα. Την ίδια περίοδο η Ευρώπη, «μαγεμένη» από τις νεοφιλελεύθερες δοξασίες, υποβάθμιζε τη βασική έρευνα, προκρίνοντας την εφαρμοσμένη, καλούσε τα πανεπιστήμια να αποκτήσουν εμπορική συνείδηση, μιλούσε περί ατελούς επιχειρηματικότητας και περί της κακοδαιμονίας του μεγάλου ευρωπαϊκού κράτους.

Σήμερα το «αναπτυξιακό κράτος» ενισχύεται στις ΗΠΑ, καθώς σε συνθήκες μερικής αποπαγκοσμιοποίησης αυτές χαράσσουν μια ισχυρή βιομηχανική πολιτική που επιδιώκει να κατευθύνει την οικονομία στην επίτευξη φιλόδοξων πράσινων στόχων και να ανακτήσει ή να διατηρήσει τη βιομηχανική υπεροχή σε τεχνολογίες αιχμής. Η Ευρώπη παραμένει μετέωρη. Αν δει κανείς ρεαλιστικά τις σύγχρονες οικονομίες, διαπιστώνει ότι πρόκειται για ένα διαρκές φάσμα «συμπράξεων δημόσιου και ιδιωτικού τομέα», με τον αποκλειστικά ιδιωτικό τομέα να περιορίζεται σε παραδοσιακές κατηγορίες υπηρεσιών. Συνεπώς, η επιστροφή της ιδέας του «αναπτυξιακού κράτους» εδράζεται στο γεγονός ότι η δυναμική της οικονομίας συναρτάται από τη διττή ισχυρή υπόσταση και των δύο πόλων.

Το «αναπτυξιακό κράτος» και η Ελλάδα

Η διάλυση του «αναπτυξιακού κράτους» την περίοδο 1990-2008 ήταν ισοπεδωτική. Σήμερα δεν υπάρχει κανένα τμήμα σε οποιοδήποτε υπουργείο που να «σκέφτεται» ή να «σχεδιάζει». Ταυτόχρονα έχουν γενικευτεί οι συμπράξεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα από τα έργα υποδομής μέχρι την όψιμη επικίνδυνη επέκταση στην Υγεία, στην Παιδεία και στην κοινωνική ασφάλιση. Παράλληλα έχει απομείνει ένα βαθιά γραφειοκρατικό σύστημα που καλείται να λειτουργεί με μειωμένους πόρους και ένα αναχρονιστικό σύστημα που περιλαμβάνει τη χωροταξία, το περιβάλλον, το ιδιοκτησιακό καθεστώς, τη φορολογία, το δικαστικό σύστημα και πληθώρα άλλων τομέων. Είναι εμφανές ότι είναι δυσλειτουργικό με την πολυνομία, τις ερμηνευτικές διατάξεις, τις ειδικές ρυθμίσεις. Φαντάζει ως να είναι ένα ατελείωτο φάσμα εξαιρέσεων, αυθαιρεσιών και στιγμιαίων ρυθμίσεων.

Με μία λέξη, το σκέλος του Δημοσίου αποδυναμώθηκε τη στιγμή της επέκτασης των συμπράξεων, καθιστώντας το απλό διαχειριστή πόρων που τους κατανέμει ανάμεσα σε ανταγωνιστικά ιδιωτικά σχέδια. Η πιο απλή πράξη σχεδιασμού ανατίθεται σε ιδιωτικές συμβουλευτικές εταιρείες ή ενσωματώνει ιδιωτικούς υπαρκτούς σχεδιασμούς. Αν όμως παραμείνουμε στο «παθητικό Δημόσιο», τότε είναι αδύνατο να κινηθούν η πραγματική οικονομία, ο τεχνολογικός τομέας και η πράσινη μετάβαση. Η οικονομία δεν μπορεί να αλλάξει ρότα και να καταστεί βιώσιμη. Θα παραμείνει παγιδευμένη στο σημερινό σύστημα της μόνιμης υποεπένδυσης, της ειδίκευσης σε κλάδους χαμηλής προστιθέμενης αξίας και της δημιουργίας χαμηλά αμειβόμενων θέσεων εργασίας (τουρισμός, εμπόριο, υπηρεσίες).

Η στροφή στο «αναπτυξιακό κράτος» αποτελεί τη βασικότερη και καθοριστική επιλογή για το αύριο της ελληνικής οικονομίας. Μόνο που οι τρόποι, τα βήματα, οι τομές, οι επιλογές, οι ρήξεις και οι κοινωνικές συμμαχίες είναι τα κρίσιμα θέματα που θέλουν μία άλλη συζήτηση. Εντούτοις, τέσσερις συνοπτικές απαντήσεις είναι εφικτές.

Η αναδιοργάνωση του κράτους έχει τους δικούς της ρυθμούς. Το άμεσο είναι ότι πρέπει να αποκτήσει ισχυρούς «θύλακες» που θα αναλάβουν να ανασυστήσουν την ικανότητα σχεδιασμού, την αίσθηση των αλλαγών, την πρόκριση πολιτικών.

Δεύτερον, χρειάζεται μία νέα γραφειοκρατία ικανών στελεχών -τα καλύτερα μυαλά ίσως που βγαίνουν από τα πανεπιστήμια-, χρειάζεται φυσικά η αναβάθμιση της Σχολής Δημόσιας Διοίκησης και σε κάθε περίπτωση το Δημόσιο να μετατραπεί σε επιθυμητή επιλογή.

Τρίτον, η ολοκλήρωση των μεταρρυθμίσεων (Κτηματολόγιο, δασικοί χάρτες, χωροταξικά και περιβαλλοντικά σχέδια) θα μονιμοποιήσει το καθολικό κανονιστικό πλαίσιο.

Τέταρτον, μία συντονισμένη πολιτική στήριξης της παραγωγής και της τεχνολογίας μέσα από τοπικές, περιφερειακές και εθνικές πολιτικές σε έρευνα, τεχνολογία, επενδύσεις, υποδομές και νέα επιχειρηματικά πεδία. Στροφή των χρηματοδοτικών πόρων (Αναπτυξιακός Νόμος, Ταμείο, ευρωπαϊκοί πόροι, επενδυτικές τράπεζες) προς το φάσμα των παραγωγικών και τεχνολογικών επενδύσεων.

* Ο Γιώργος Σταθάκης είναι πρώην υπουργός, υποψήφιος βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ. στα Χανιά