Επανεφευρίσκοντας το σκανδιναβικό μοντέλο
Mikko Kuisma, Progressive governance, ppol.gr, Δημοσιευμένο: 2008-07-14
Το σκανδιναβικό μοντέλο συχνά περιγράφεται ως «σοσιαλδημοκρατικό πρότυπο». Σήμα κατατεθέν του το κοινωνικό κράτος για όλους, που θεμελιώθηκε από τη «διαταξική συμμαχία» αριστεράς-αγροτιστών τη δεκαετία του ’30. Το σκανδιναβικό μοντέλο θεωρείται πως απάλυνε τις κοινωνικές ανισότητες και οδήγησε σε κοινωνική σταθερότητα και δικαιοσύνη.
Η «τριμερής» διαπραγματευτική δομή (μεταξύ συνδικάτων, εργοδοσίας και κράτους) που βρίσκεται στον πυρήνα του «σκανδιναβικού μοντέλου» άλλαξε τους συσχετισμούς μεταξύ εργαζομένων, αγροτών κι αστικής τάξεως.
Στο πλαίσιο του 21ου αιώνα, το σκανδιναβικό μοντέλο, με τις σοσιαλδημοκρατικές του παραδόσεις και τους προνοιακούς του θεσμούς, θεωρείται πως θα δοκιμασθεί από την παγκοσμιοποίηση, που πολλοί πιστεύουν πως θα οδηγήσει σε ομογενοποίηση των διαφόρων «εθνικών» τύπων καπιταλισμού.
Το σκανδιναβικό μοντέλο βρίσκεται έτσι σε ένα σταυροδρόμι: από τη μια ορισμένοι υποστηρίζουν πως θα υποχρεωθεί να προσαρμοσθεί στο νεοφιλελεύθερο χαρακτήρα της παγκοσμιοποίησης. Από την άλλη υπάρχουν εκείνοι που θεωρούν πως το σκανδιναβικό σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο μπορεί να παράσχει μία βιώσιμη εναλλακτική κοινωνικό-οικονομική πρόταση, που συνδυάζει κοινωνική δικαιοσύνη και οικονομική ανταγωνιστικότητα.
Προκειμένου να εκτιμήσουμε τη μελλοντική βιωσιμότητα του σκανδιναβικού μοντέλου, ίσως το καλύτερο θα ήταν να αξιολογήσουμε πρώτα τους όρους με τους οποίους γίνεται η σχετική συζήτηση.
Σήμερα η συζήτηση αυτή επικεντρώνεται στις πιέσεις που ασκεί η παγκοσμιοποίηση στα φορολογικά συστήματα των Σκανδιναβικών κρατών. Αυτή η οπτική έχει μεν την αξία της. Θα ήταν όμως χρησιμότερο ίσως αν θέταμε στο επίκεντρο της συζήτησης την ιδέα της «πολιτικότητας» και το περιεχόμενο της έννοιας του πολίτη στις διάφορες εθνικές μορφές καπιταλισμού.
Αυτή η προσέγγιση θα μας βοηθήσουμε να καταλάβουμε καλύτερα τις ιστορικές επιτυχίες του σκανδιναβικού μοντέλου.
Στις Σκανδιναβικές χώρες, το κράτος πρόνοιας είναι αναπόσπαστο στοιχείο της έννοιας του πολίτη. Η έννοια του πολίτη στις χώρες αυτές αποτυπώνεται δε θεσμικά στις ίδιες τις δομές του κοινωνικού κράτους και των εξατομικευμένων του παροχών.
Η ανθεκτικότητα του σκανδιναβικού μοντέλου δεν εξαρτάται ως εκ τούτου αποκλειστικά από τις οικονομικές πιέσεις που του ασκεί η παγκοσμιοποίηση. Εξίσου σημαντικό είναι το κατά πόσο θα εξακολουθήσουμε να έχουμε κοινωνίες που να απαρτίζονται από άτομα πρόθυμα να υποταχτούν σε ένα σύνολο θεσμών που να οριοθετούν σε σημαντικό βαθμό τα περιθώρια της ατομικής τους εξέλιξης.
Σε αυτό το πλαίσιο, το μέλλον του σκανδιναβικού μοντέλου δεν αφορά τόσο τη σοσιαλδημοκρατική παράδοση, όσο την ίδια τη γενεαλογία της διαμόρφωσης των σκανδιναβικών εθνών-κρατών, που υπήρξαν η πηγή έμπνευσης και η βάση υποστήριξης αυτού που αργότερα γνωρίσαμε ως σκανδιναβικό κράτος πρόνοιας.
Πράγματι, πολλοί αναλυτές τονίζουν την κάπως ιδιαίτερη κατανόηση της έννοιας της ισότητας στο σκανδιναβικό χώρο -ως ισότητας διαθεσίμου εισοδήματος μάλλον, παρά ευκαιριών. Το σοσιαλδημοκρατικό ιδεώδες, προέρχεται από τη θετική σημασιοδότηση εννοιών όπως η ομοιομορφία κι η εξομοίωση, που χρονολογείται από τις πρώτες ημέρες της θρησκευτικής μεταρρύθμισης στη Σκανδιναβία και το ρόλο που έπαιξε η καθιέρωση του λουθηρανικού προτεσταντισμού ως επίσημης κρατικής θρησκείας στην ίδια τη διαμόρφωση κεντρικών-κρατικών μορφών εξουσίας.
Δεν είναι λίγοι όσοι φτάνουν στο σημείο να θεωρούν στη σοσιαλδημοκρατία του 20ού αιώνα ως το φυσικό επακόλουθο των θρησκευτικών πεποιθήσεων της σκανδιναβικής θρησκευτικής μεταρρύθμισης.
Για να το πούμε αλλιώς, το ποιος δικαιούται ή δε δικαιούται της κρατικής συμπαράστασης, το ποιος ανήκει ή δεν ανήκει στην κρατική οντότητα, το καθόριζε, με σχετικά σαφή τρόπο, η θρησκευτική του τοποθέτηση. Αυτό οδήγησε σε ένα είδος «πρώιμου κρατικού εθνικισμού» πάνω στο οποίο θεμελιώθηκαν αργότερα οι αξίες της κρατικής πρόνοιας. Είναι εύλογο πως αυτή η αντίληψη περί ισότητας δεν είναι συμβατή με τον πολυπολιτισμό, που πλέον χαρακτηρίζουν ολοένα και περισσότερο και το σκανδιναβικό χώρο.
Ενώ όμως ο πολυπολιτισμός μοιάζει να πλαγιοκοπεί το σκανδιναβικό μοντέλο κοινωνικού κράτους, δε θα πρέπει να παραγνωρίζουμε πως το σκανδιναβικό μοντέλο στηρίζεται εξίσου σε μια αντίληψη περί κοινωνικής δικαιοσύνης για ολόκληρη την ανθρωπότητα, που υπερβαίνει τα εθνικά σύνορα. Παράλληλα με την προσπάθεια για κοινωνική ισότητα στο εσωτερικό, αναπτύχθηκε επίσης ένας διεθνισμός της αλληλεγγύης. Αυτή η αίσθηση κοσμοπολιτισμού οδήγησε τις Σκανδιναβικές χώρες να διακριθούν για το ύψος της ανθρωπιστικής τους βοήθειας και για τις προσπάθειές τους υπέρ της παγκόσμιας ειρήνης.
Αυτό ίσως να έγινε δυνατό από μια ιδιαίτερη σκανδιναβική αντίληψη περί της σχέσης μεταξύ «εσωτερικού» και «εξωτερικού»: η δημιουργία μιας κοινωνίας βασισμένης στην ισότητα (για να μην πούμε στην ομοιομορφία) στο εσωτερικό της χώρας, δεν μπορούσε παρά να γίνει αντιληπτή ως το πρώτο μόνο σκαλοπάτι στην επέκταση του μοντέλου αυτού σε ολόκληρο τον κόσμο.
Από την άποψη αυτή, το σκανδιναβικό μοντέλο του 21ου αιώνα θα χρειαστεί πρώτα απ’ όλα να αντιληφθεί με νέο τρόπο την ιδέα της διαφορετικότητας και το πώς αυτή είναι δυνατό να συναρθρωθεί με την έννοια της ισότητας. Θα πρέπει επίσης να αντεπεξέρθει σε μια πολύ ασαφέστερη οριοθέτηση μεταξύ «εσωτερικού» και «διεθνούς».
Τα Σκανδιναβικά κράτη θα αντιμετωπίσουν την πρόκληση της αναπόφευκτης αλλαγής των κριτηρίων για το ποιος δικαιούται -και ποιος όχι- να συμμετέχει στο κράτος πρόνοιας. Αν όμως αυτό γίνει αποτελεσματικά, το σκανδιναβικό μοντέλο θα μπορέσει πράγματι να αναδειχθεί σε μια φερέγγυα οικουμενική εναλλακτική πρόταση, που συνδυάζει την κοινωνική αλληλεγγύη με την οικονομική ανταγωνιστικότητα.
Το σκανδιναβικό μοντέλο εξακολουθεί να είναι εξίσου δημοφιλές όσο ήταν πάντα, και το ιδεώδες του της κοινωνικής δικαιοσύνης είναι πιο επίκαιρο από ποτέ. Το σημαντικότερο πάντως ίσως να είναι πως εξακολουθεί να είναι απολύτως ανταγωνιστικό, ακόμα και στις συνθήκες της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης.
---
* O Mikko Kuisma είναι καθηγητής στο πανεπιστήμιο Μπρουκς της Οξφόρδης
Η «τριμερής» διαπραγματευτική δομή (μεταξύ συνδικάτων, εργοδοσίας και κράτους) που βρίσκεται στον πυρήνα του «σκανδιναβικού μοντέλου» άλλαξε τους συσχετισμούς μεταξύ εργαζομένων, αγροτών κι αστικής τάξεως.
Στο πλαίσιο του 21ου αιώνα, το σκανδιναβικό μοντέλο, με τις σοσιαλδημοκρατικές του παραδόσεις και τους προνοιακούς του θεσμούς, θεωρείται πως θα δοκιμασθεί από την παγκοσμιοποίηση, που πολλοί πιστεύουν πως θα οδηγήσει σε ομογενοποίηση των διαφόρων «εθνικών» τύπων καπιταλισμού.
Το σκανδιναβικό μοντέλο βρίσκεται έτσι σε ένα σταυροδρόμι: από τη μια ορισμένοι υποστηρίζουν πως θα υποχρεωθεί να προσαρμοσθεί στο νεοφιλελεύθερο χαρακτήρα της παγκοσμιοποίησης. Από την άλλη υπάρχουν εκείνοι που θεωρούν πως το σκανδιναβικό σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο μπορεί να παράσχει μία βιώσιμη εναλλακτική κοινωνικό-οικονομική πρόταση, που συνδυάζει κοινωνική δικαιοσύνη και οικονομική ανταγωνιστικότητα.
Προκειμένου να εκτιμήσουμε τη μελλοντική βιωσιμότητα του σκανδιναβικού μοντέλου, ίσως το καλύτερο θα ήταν να αξιολογήσουμε πρώτα τους όρους με τους οποίους γίνεται η σχετική συζήτηση.
Σήμερα η συζήτηση αυτή επικεντρώνεται στις πιέσεις που ασκεί η παγκοσμιοποίηση στα φορολογικά συστήματα των Σκανδιναβικών κρατών. Αυτή η οπτική έχει μεν την αξία της. Θα ήταν όμως χρησιμότερο ίσως αν θέταμε στο επίκεντρο της συζήτησης την ιδέα της «πολιτικότητας» και το περιεχόμενο της έννοιας του πολίτη στις διάφορες εθνικές μορφές καπιταλισμού.
Αυτή η προσέγγιση θα μας βοηθήσουμε να καταλάβουμε καλύτερα τις ιστορικές επιτυχίες του σκανδιναβικού μοντέλου.
Στις Σκανδιναβικές χώρες, το κράτος πρόνοιας είναι αναπόσπαστο στοιχείο της έννοιας του πολίτη. Η έννοια του πολίτη στις χώρες αυτές αποτυπώνεται δε θεσμικά στις ίδιες τις δομές του κοινωνικού κράτους και των εξατομικευμένων του παροχών.
Η ανθεκτικότητα του σκανδιναβικού μοντέλου δεν εξαρτάται ως εκ τούτου αποκλειστικά από τις οικονομικές πιέσεις που του ασκεί η παγκοσμιοποίηση. Εξίσου σημαντικό είναι το κατά πόσο θα εξακολουθήσουμε να έχουμε κοινωνίες που να απαρτίζονται από άτομα πρόθυμα να υποταχτούν σε ένα σύνολο θεσμών που να οριοθετούν σε σημαντικό βαθμό τα περιθώρια της ατομικής τους εξέλιξης.
Σε αυτό το πλαίσιο, το μέλλον του σκανδιναβικού μοντέλου δεν αφορά τόσο τη σοσιαλδημοκρατική παράδοση, όσο την ίδια τη γενεαλογία της διαμόρφωσης των σκανδιναβικών εθνών-κρατών, που υπήρξαν η πηγή έμπνευσης και η βάση υποστήριξης αυτού που αργότερα γνωρίσαμε ως σκανδιναβικό κράτος πρόνοιας.
Πράγματι, πολλοί αναλυτές τονίζουν την κάπως ιδιαίτερη κατανόηση της έννοιας της ισότητας στο σκανδιναβικό χώρο -ως ισότητας διαθεσίμου εισοδήματος μάλλον, παρά ευκαιριών. Το σοσιαλδημοκρατικό ιδεώδες, προέρχεται από τη θετική σημασιοδότηση εννοιών όπως η ομοιομορφία κι η εξομοίωση, που χρονολογείται από τις πρώτες ημέρες της θρησκευτικής μεταρρύθμισης στη Σκανδιναβία και το ρόλο που έπαιξε η καθιέρωση του λουθηρανικού προτεσταντισμού ως επίσημης κρατικής θρησκείας στην ίδια τη διαμόρφωση κεντρικών-κρατικών μορφών εξουσίας.
Δεν είναι λίγοι όσοι φτάνουν στο σημείο να θεωρούν στη σοσιαλδημοκρατία του 20ού αιώνα ως το φυσικό επακόλουθο των θρησκευτικών πεποιθήσεων της σκανδιναβικής θρησκευτικής μεταρρύθμισης.
Για να το πούμε αλλιώς, το ποιος δικαιούται ή δε δικαιούται της κρατικής συμπαράστασης, το ποιος ανήκει ή δεν ανήκει στην κρατική οντότητα, το καθόριζε, με σχετικά σαφή τρόπο, η θρησκευτική του τοποθέτηση. Αυτό οδήγησε σε ένα είδος «πρώιμου κρατικού εθνικισμού» πάνω στο οποίο θεμελιώθηκαν αργότερα οι αξίες της κρατικής πρόνοιας. Είναι εύλογο πως αυτή η αντίληψη περί ισότητας δεν είναι συμβατή με τον πολυπολιτισμό, που πλέον χαρακτηρίζουν ολοένα και περισσότερο και το σκανδιναβικό χώρο.
Ενώ όμως ο πολυπολιτισμός μοιάζει να πλαγιοκοπεί το σκανδιναβικό μοντέλο κοινωνικού κράτους, δε θα πρέπει να παραγνωρίζουμε πως το σκανδιναβικό μοντέλο στηρίζεται εξίσου σε μια αντίληψη περί κοινωνικής δικαιοσύνης για ολόκληρη την ανθρωπότητα, που υπερβαίνει τα εθνικά σύνορα. Παράλληλα με την προσπάθεια για κοινωνική ισότητα στο εσωτερικό, αναπτύχθηκε επίσης ένας διεθνισμός της αλληλεγγύης. Αυτή η αίσθηση κοσμοπολιτισμού οδήγησε τις Σκανδιναβικές χώρες να διακριθούν για το ύψος της ανθρωπιστικής τους βοήθειας και για τις προσπάθειές τους υπέρ της παγκόσμιας ειρήνης.
Αυτό ίσως να έγινε δυνατό από μια ιδιαίτερη σκανδιναβική αντίληψη περί της σχέσης μεταξύ «εσωτερικού» και «εξωτερικού»: η δημιουργία μιας κοινωνίας βασισμένης στην ισότητα (για να μην πούμε στην ομοιομορφία) στο εσωτερικό της χώρας, δεν μπορούσε παρά να γίνει αντιληπτή ως το πρώτο μόνο σκαλοπάτι στην επέκταση του μοντέλου αυτού σε ολόκληρο τον κόσμο.
Από την άποψη αυτή, το σκανδιναβικό μοντέλο του 21ου αιώνα θα χρειαστεί πρώτα απ’ όλα να αντιληφθεί με νέο τρόπο την ιδέα της διαφορετικότητας και το πώς αυτή είναι δυνατό να συναρθρωθεί με την έννοια της ισότητας. Θα πρέπει επίσης να αντεπεξέρθει σε μια πολύ ασαφέστερη οριοθέτηση μεταξύ «εσωτερικού» και «διεθνούς».
Τα Σκανδιναβικά κράτη θα αντιμετωπίσουν την πρόκληση της αναπόφευκτης αλλαγής των κριτηρίων για το ποιος δικαιούται -και ποιος όχι- να συμμετέχει στο κράτος πρόνοιας. Αν όμως αυτό γίνει αποτελεσματικά, το σκανδιναβικό μοντέλο θα μπορέσει πράγματι να αναδειχθεί σε μια φερέγγυα οικουμενική εναλλακτική πρόταση, που συνδυάζει την κοινωνική αλληλεγγύη με την οικονομική ανταγωνιστικότητα.
Το σκανδιναβικό μοντέλο εξακολουθεί να είναι εξίσου δημοφιλές όσο ήταν πάντα, και το ιδεώδες του της κοινωνικής δικαιοσύνης είναι πιο επίκαιρο από ποτέ. Το σημαντικότερο πάντως ίσως να είναι πως εξακολουθεί να είναι απολύτως ανταγωνιστικό, ακόμα και στις συνθήκες της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης.
---
* O Mikko Kuisma είναι καθηγητής στο πανεπιστήμιο Μπρουκς της Οξφόρδης