Πώς θα αντιστραφεί η καθοδική πορεία των μεσαίων στρωμάτων
Σάκης Παπαθανασίου, Νέα σελίδα, Δημοσιευμένο: 2016-12-25
Στα μεσαία στρώματα συμπεριλαμβάνονται ιδιοκτήτες μικρών επιχειρήσεων, ελεύθεροι επαγγελματίες και τμήματα της μισθωτής εργασίας. Το μεσαίου επιπέδου εισόδημα, η μόρφωση και η προσβασιμότητα στις οικονομικές και κοινωνικές διαδικασίες χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους των μεσαίων στρωμάτων.
Τα μεσαία στρώματα διαφέρουν από χώρα σε χώρα, ενώ και η εξέλιξή τους δεν είναι παρόμοια. Στις αναδυόμενες οικονομίες αυξήθηκαν, καθώς 1 δισεκατομμύριο άνθρωποι τα τελευταία 25 χρόνια υπερέβησαν τη φτώχεια. Αντίθετα, στις ΗΠΑ και την ΕΕ μειώνονται και υποβαθμίζονται ως αποτέλεσμα της χαμηλής οικονομικής μεγέθυνσης αλλά και της υλοποίησης μιας πολιτικής αύξησης των ανισοτήτων.
Στην Ελλάδα προ της κρίσης τα μεσαία στρώματα αυξήθηκαν σε σύνδεση με ένα μοντέλο ανάπτυξης εσωστρεφές, δυσανάλογα εξαρτημένο από το κράτος και στηριγμένο στην κατανάλωση μέσω δανεικών και κοινοτικών πόρων. Ετσι διογκώθηκαν 30% οι αυτοαπασχολούμενοι στην Ελλάδα (έναντι 14% στην ΕΕ), «διακρίθηκαν» στη φοροδιαφυγή και υποτίμησαν τις προκλήσεις των ανοιχτών οικονομιών.
Αυτά τα χαρακτηριστικά έκαναν ισχυρότερη την αποσυνθετική επίδραση της κρίσης, με αποτέλεσμα την τεράστια συρρίκνωση των εισοδημάτων και τη φτωχοποίηση του ενός τρίτου των μεσαίων στρωμάτων. Σημαντικό ρόλο όμως διαδραμάτισε και η πολιτική επιλογή να σηκώσουν αυτά τα στρώματα τα βάρη της προσαρμογής, καθώς οι φτωχοί δεν μπορούσαν να συνεισφέρουν και οι πλούσιοι δεν έπρεπε θιγούν.
Η ισχυρή παρουσία των μεσαίων στρωμάτων σε μια Ελλάδα που θα παράγει και θα δημιουργεί είναι απαραίτητη διότι επενεργεί θετικά:
• Στην οικονομία, καθώς ενισχύει την κατανάλωση που είναι απαραίτητη για τις επενδύσεις και την ανάπτυξη, ενώ οι ΜμΕ συμβάλλουν στην αύξηση της απασχόλησης ειδικά σε τομείς που δεν συνεισφέρουν οι μεγάλες επιχειρήσεις.
• Στην κοινωνία, καθώς μειώνει τη φτώχεια, ενισχύει την κινητικότητα και τη συνοχή.
• Στη διακυβέρνηση, καθώς αυξάνει τις δυνατότητες ουσιαστικής συμμετοχής των πολιτών στις λειτουργίες της.
Τα μεσαία στρώματα δεν είναι ρεαλιστικό να προσδοκούν μια ολική επαναφορά. Ούτε μπορούν να ανακάμψουν παραμένοντας προσκολλημένα σε φθίνοντες κλάδους ή επαγγέλματα και διατηρώντας τα σημερινά διαρθρωτικά χαρακτηριστικά. Ούτε, βεβαίως, μπορούν να έχουν προοπτική, εάν αντιμετωπίζονται σαν αναλώσιμη ύλη σε δημοσιονομικές προτεραιότητες.
Η αναστροφή της καθοδικής πορείας των μεσαίων στρωμάτων προϋποθέτει:
• Την εκπόνηση και υλοποίηση μιας συνεκτικής εθνικής στρατηγικής αλλαγής του παραγωγικού μοντέλου με αύξηση της προστιθέμενης αξίας, ενσωμάτωση της καινοτομίας, διαφοροποίηση προϊόντων, εξωστρέφεια, σύνδεση με τον δυναμισμό των αλλαγών της κοινωνίας της γνώσης.
• Την εφαρμογή κατάλληλων πολιτικών που θα υποστηρίξουν τα μεσαία στρώματα ώστε να διαδραματίσουν ρόλο στο αναπτυξιακό εγχείρημα.
Οι κατάλληλες πολιτικές πρέπει πρωτίστως να αφορούν σε:
• Ενίσχυση της χρηματοδότησης των ΜμΕ από τις τράπεζες και παροχή ειδικών μέσων χρηματοδότησης των τεχνολογικών βελτιώσεων και της ανάπτυξης εξωστρέφειας.
• Φορολογική πολιτική που θα αντιμετωπίσει τη φοροδιαφυγή (και των μεσαίων στρωμάτων), αντί να «στραγγίζει» όσους δηλώνουν τα εισοδήματά τους. Πολιτική ασφαλιστικών εισφορών που δεν θα συνιστά έναν δεύτερο τρόπο υπερφορολόγησης.
• Υποστήριξη της δημιουργίας συστάδων επιχειρήσεων και προώθηση συγχωνεύσεων ώστε να συγκεντρωθούν κεφάλαια, τεχνογνωσία και ανθρώπινο δυναμικό και να υιοθετηθούν σύγχρονοι τρόποι λειτουργίας.
• Υποστήριξη των ΜμΕ και των νεοφυών επιχειρήσεων στην εισαγωγή καινοτομίας και τη διείσδυση σε αγορές και ειδικά καταναλωτικά κοινά.
• Υποστήριξη στη δημιουργία παραγωγικών συμπλεγμάτων, όπως σύνδεση του τουρισμού με τον αγροτοδιατροφικό τομέα και τον πολιτισμό.
• Δημιουργία αποδοτικού περιβάλλοντος λειτουργίας της δημοσίας διοίκησης σε σχέση με την επιχειρηματική δραστηριότητα.
Σε πολιτικό επίπεδο χρειάζεται ένα πανευρωπαϊκό πρόγραμμα για την πολιτική διεύθυνση της παγκοσμιοποίησης με όρους ισόρροπης ανάπτυξης και ανατροπή του φορολογικού και κοινωνικού ντάμπινγκ. Ειδικά για τη χώρα μας χρειάζεται ένα πρόγραμμα καθολικού προοδευτικού εκσυγχρονισμού, που θα δώσει αξιόπιστη προοπτική και θα κινητοποιήσει παραγωγικά και πολιτικά τα μεσαία στρώματα, με ένα δυνατό μήνυμα επανεκκίνησης. Ετσι θα καταστεί δυνατή η αναγκαία για προοδευτικές εξελίξεις συμμαχία των οικονομικά αδύναμων με τα μεσαία στρώματα. Διαφορετικά, η λογική της μονοδιάστατης εκπροσώπησης των εισοδηματικά κατώτερων στρωμάτων δεν θα παράγει ισόρροπη και σταθερή ανάπτυξη και δεν θα συγκροτεί πολιτικά πλειοψηφικό συνασπισμό εξουσίας.
Τα μεσαία στρώματα διαφέρουν από χώρα σε χώρα, ενώ και η εξέλιξή τους δεν είναι παρόμοια. Στις αναδυόμενες οικονομίες αυξήθηκαν, καθώς 1 δισεκατομμύριο άνθρωποι τα τελευταία 25 χρόνια υπερέβησαν τη φτώχεια. Αντίθετα, στις ΗΠΑ και την ΕΕ μειώνονται και υποβαθμίζονται ως αποτέλεσμα της χαμηλής οικονομικής μεγέθυνσης αλλά και της υλοποίησης μιας πολιτικής αύξησης των ανισοτήτων.
Στην Ελλάδα προ της κρίσης τα μεσαία στρώματα αυξήθηκαν σε σύνδεση με ένα μοντέλο ανάπτυξης εσωστρεφές, δυσανάλογα εξαρτημένο από το κράτος και στηριγμένο στην κατανάλωση μέσω δανεικών και κοινοτικών πόρων. Ετσι διογκώθηκαν 30% οι αυτοαπασχολούμενοι στην Ελλάδα (έναντι 14% στην ΕΕ), «διακρίθηκαν» στη φοροδιαφυγή και υποτίμησαν τις προκλήσεις των ανοιχτών οικονομιών.
Αυτά τα χαρακτηριστικά έκαναν ισχυρότερη την αποσυνθετική επίδραση της κρίσης, με αποτέλεσμα την τεράστια συρρίκνωση των εισοδημάτων και τη φτωχοποίηση του ενός τρίτου των μεσαίων στρωμάτων. Σημαντικό ρόλο όμως διαδραμάτισε και η πολιτική επιλογή να σηκώσουν αυτά τα στρώματα τα βάρη της προσαρμογής, καθώς οι φτωχοί δεν μπορούσαν να συνεισφέρουν και οι πλούσιοι δεν έπρεπε θιγούν.
Η ισχυρή παρουσία των μεσαίων στρωμάτων σε μια Ελλάδα που θα παράγει και θα δημιουργεί είναι απαραίτητη διότι επενεργεί θετικά:
• Στην οικονομία, καθώς ενισχύει την κατανάλωση που είναι απαραίτητη για τις επενδύσεις και την ανάπτυξη, ενώ οι ΜμΕ συμβάλλουν στην αύξηση της απασχόλησης ειδικά σε τομείς που δεν συνεισφέρουν οι μεγάλες επιχειρήσεις.
• Στην κοινωνία, καθώς μειώνει τη φτώχεια, ενισχύει την κινητικότητα και τη συνοχή.
• Στη διακυβέρνηση, καθώς αυξάνει τις δυνατότητες ουσιαστικής συμμετοχής των πολιτών στις λειτουργίες της.
Τα μεσαία στρώματα δεν είναι ρεαλιστικό να προσδοκούν μια ολική επαναφορά. Ούτε μπορούν να ανακάμψουν παραμένοντας προσκολλημένα σε φθίνοντες κλάδους ή επαγγέλματα και διατηρώντας τα σημερινά διαρθρωτικά χαρακτηριστικά. Ούτε, βεβαίως, μπορούν να έχουν προοπτική, εάν αντιμετωπίζονται σαν αναλώσιμη ύλη σε δημοσιονομικές προτεραιότητες.
Η αναστροφή της καθοδικής πορείας των μεσαίων στρωμάτων προϋποθέτει:
• Την εκπόνηση και υλοποίηση μιας συνεκτικής εθνικής στρατηγικής αλλαγής του παραγωγικού μοντέλου με αύξηση της προστιθέμενης αξίας, ενσωμάτωση της καινοτομίας, διαφοροποίηση προϊόντων, εξωστρέφεια, σύνδεση με τον δυναμισμό των αλλαγών της κοινωνίας της γνώσης.
• Την εφαρμογή κατάλληλων πολιτικών που θα υποστηρίξουν τα μεσαία στρώματα ώστε να διαδραματίσουν ρόλο στο αναπτυξιακό εγχείρημα.
Οι κατάλληλες πολιτικές πρέπει πρωτίστως να αφορούν σε:
• Ενίσχυση της χρηματοδότησης των ΜμΕ από τις τράπεζες και παροχή ειδικών μέσων χρηματοδότησης των τεχνολογικών βελτιώσεων και της ανάπτυξης εξωστρέφειας.
• Φορολογική πολιτική που θα αντιμετωπίσει τη φοροδιαφυγή (και των μεσαίων στρωμάτων), αντί να «στραγγίζει» όσους δηλώνουν τα εισοδήματά τους. Πολιτική ασφαλιστικών εισφορών που δεν θα συνιστά έναν δεύτερο τρόπο υπερφορολόγησης.
• Υποστήριξη της δημιουργίας συστάδων επιχειρήσεων και προώθηση συγχωνεύσεων ώστε να συγκεντρωθούν κεφάλαια, τεχνογνωσία και ανθρώπινο δυναμικό και να υιοθετηθούν σύγχρονοι τρόποι λειτουργίας.
• Υποστήριξη των ΜμΕ και των νεοφυών επιχειρήσεων στην εισαγωγή καινοτομίας και τη διείσδυση σε αγορές και ειδικά καταναλωτικά κοινά.
• Υποστήριξη στη δημιουργία παραγωγικών συμπλεγμάτων, όπως σύνδεση του τουρισμού με τον αγροτοδιατροφικό τομέα και τον πολιτισμό.
• Δημιουργία αποδοτικού περιβάλλοντος λειτουργίας της δημοσίας διοίκησης σε σχέση με την επιχειρηματική δραστηριότητα.
Σε πολιτικό επίπεδο χρειάζεται ένα πανευρωπαϊκό πρόγραμμα για την πολιτική διεύθυνση της παγκοσμιοποίησης με όρους ισόρροπης ανάπτυξης και ανατροπή του φορολογικού και κοινωνικού ντάμπινγκ. Ειδικά για τη χώρα μας χρειάζεται ένα πρόγραμμα καθολικού προοδευτικού εκσυγχρονισμού, που θα δώσει αξιόπιστη προοπτική και θα κινητοποιήσει παραγωγικά και πολιτικά τα μεσαία στρώματα, με ένα δυνατό μήνυμα επανεκκίνησης. Ετσι θα καταστεί δυνατή η αναγκαία για προοδευτικές εξελίξεις συμμαχία των οικονομικά αδύναμων με τα μεσαία στρώματα. Διαφορετικά, η λογική της μονοδιάστατης εκπροσώπησης των εισοδηματικά κατώτερων στρωμάτων δεν θα παράγει ισόρροπη και σταθερή ανάπτυξη και δεν θα συγκροτεί πολιτικά πλειοψηφικό συνασπισμό εξουσίας.
