H αμηχανία της Ευρώπης
Πιερ Ροσανβαλόν, www.ppol.gr, Δημοσιευμένο: 2004-07-14
Στην Ευρώπη το ιδεολογικό κλίμα άλλαξε τα τελευταία χρόνια, και όχι μόνο λόγω του Ιράκ.
Οι διαφορές που ανέδειξε ο πόλεμος μεταξύ των διασήμων, λόγω Ντόναλντ Ράμσφελντ «νέας» και «παλιάς» Ευρώπης, έρχονται από παλιά, κι έχουν βαθιές ρίζες.
Οι διατλαντικές διαφορές που φανερώθηκαν για το Ιράκ, ήταν ήδη επί μακρόν παράγοντας των διεθνών σχέσεων και υπογραμμίζουν βαθύτερες διαφοροποιήσεις μεταξύ των δυτικών πολιτικών συστημάτων.
Για να κατανοήσουμε τη σύγχρονη ευρωπαϊκή κατάσταση, χρειάζεται ως εκ τούτου να πάμε πριν το Ιράκ, στο 1989 και το τέλος του ψυχρού πολέμου, οπότε η φύση και το μέλλον της ατλαντικής συμμαχίας τέθηκαν υπό αμφισβήτηση και ήρθε στο προσκήνιο η αναζήτηση για μία νέα ευρωπαϊκή ταυτότητα.
Κοντολογίς, ο πόλεμος του Ιράκ επιτάχυνε, πόλωσε και ανέδειξε εξελίξεις που υπέβοσκαν επί μακρόν.
Βοήθησε έτσι να ξεκαθαρίσει το ευρωπαϊκό ιδεολογικό τοπίο, στο οποίο εμφανίστηκαν νέες διαιρέσεις, που διαμορφώθηκαν μετά το κλείσιμο τριών ιστορικοί κύκλων.
Οι τρεις ιστορικοί κύκλοι
Το κεϊνσιανό υπόδειγμα
Ο πρώτος ιστορικός κύκλος αναφέρεται στο Κεϊνσιανό μοντέλο, που από το 1945 καθόριζε την οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική συνοχή των ευρωπαϊκών κοινωνιών.
Το μοντέλο αυτό εξαντλείται τη δεκαετία του ’70
Το αντι-ολοκληρωτικό κίνημα
Ο δεύτερος κύκλος, που ξεκινάει σαν πολιτική απάντηση στο τέλος του κεϊνσιανού κύκλου, είναι το κίνημα ενάντια στον ολοκληρωτισμό.
Εξαντλείται το 1989, με την πτώση του τείχους στο Βερολίνο και την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.
Η ευρωπαϊκή οικοδόμηση
Ο τρίτος κύκλος, που προκύπτει ως απάντηση στα προβλήματα (πολιτικά, οικονομικά και γεωστρατηγικά) που ανακύπτουν γύρω στο 1989, οργανώνεται γύρω από το σχέδιο της ευρωπαϊκής οικοδόμησης.
Η Ευρώπη σήμερα μοιάζει λιγότερο με λύση, και περισσότερο με πηγή προβλημάτων.
Έτσι εξηγείται η αμυντική λογική που κυριαρχεί, εδώ κι αρκετά χρόνια, στην ευρωπαϊκή οικοδόμηση
Οι τρέχουσες αυτές, αλλά εξελισσόμενες επί μακρόν, τάσεις, καθορίζουν το σημερινό ιδεολογικό τοπίο στην Ευρώπη.
Η κρίση όμως του Ιράκ ανέδειξε τα όριά τους.
Κοντολογίς το Ιράκ επικύρωσε το τέλος του κύκλου του αντι-ολοκληρωτισμού, που τις δεκαετίες του ’70 και του ’80 έπαιξε κεντρικό ιδεολογικό ρόλο και συνέδεσε ολόκληρες διανοητικές και πολιτικές οικογένειες με τη δύση.
Το παλιό, δυτικό, μέτωπο επιχειρήθηκε να ανοικοδομηθεί στο ζήτημα της αντιμετώπισης της Αλ Κάιντα και της νέας ισλαμικής τρομοκρατίας.
Η αντι-τρομοκρατική όμως πάλη δεν κατόρθωσε να αναδείξει στην Ευρώπη, τουλάχιστο προς το παρόν, ένα πολιτικό και διανοητικό μέτωπο αντίστοιχο με τον αντι-ολοκληρωτισμό των δεκαετιών του ’70 και του ’80.
Οι έντονες διαφορές μεταξύ των διαδοχικών αντιπάλων (του σοβιετικού κομμουνισμού και της Αλ Κάιντα) δεν επέτρεψαν κάτι τέτοιο.
Η τρομοκρατία δεν αντιπροσωπεύει κάποια ανανεωτική πολιτική και κοινωνική πρόταση, ούτε εκπροσωπεί κάποιο νέο τύπο καθεστώτος.
Η τρομοκρατική δράση συνδέει απολίτικες συμπεριφορές (τη μηδενιστική καταστροφή) με μία πνευματική κατάσταση που κυριαρχείται από την απελπισία και τη διάψευση προσδοκιών.
Τις συνδέει με έναν παράφρονα, βίαιο τρόπο, που δεν είναι σε θέση να διατυπώσει καμία νέα ουτοπία, κανένα νέο σχέδιο αυτονομίας.
Η ιρακινή κρίση όμως επιτάχυνε επίσης την ανάδειξη νέων (ή αναζωογονημένων) αντιδραστικών ιδεολογιών.
Οι ιδεολογίες αυτές θεμελιώνονται σε φόβους και ιδεολογικές κατασκευές, που αφορούν κυρίως τη σχέση της δύσης με το ισλάμ, όπου η τρομοκρατία αποτελεί τη πιο θεαματική μόνο και δραματική εκδήλωση.
Οι αντιδραστικές αυτές ιδεολογίες εκδηλώνονται ιδιαίτερα στην εμφάνιση ενός νέου φόβου για την πολυπολιτισμικότητα.
Στη Γαλλία ο φόβος αυτός εκδηλώθηκε στο ζήτημα της μαντίλας στα σχολεία, όπου μία όλο και πιο σκληρή νέο-ρεπουμπλικανική ιδεολογία κατόρθωσε να επεκταθεί πέραν των συνηθισμένων της ορίων, τόσο σε επιρροή όσο και σε θεματολογία.
Ο φόβος αυτός για την πολυπολιτισμικότητα τείνει να διαλύσει τα παραδοσιακά όρια μεταξύ δεξιάς και αριστεράς.
Παρόμοιες ιδεολογίες είναι ορατές στην ανάπτυξη νέο-λαϊκισμών, που αντιπαραθέτουν την αντίθεση μεταξύ της «βαθιάς» χώρας, που ασπάζεται «πλειοψηφικές αξίες» και όσων βρίσκονται εκτός αυτής.
Τι φαινόμενο συμπίπτει με τις επιτυχίες της άκρας δεξιάς: συνδέεται όμως επίσης με γενικότερα ζητήματα, όπως τις συζητήσεις για τη μετανάστευση, το κράτος πρόνοιας και τον κοινωνικό κατακερματισμό.
Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες παρόμοιες συζητήσεις ανατάραξαν και δυσκόλεψαν κεντρώες πολιτικές δυνάμεις.
Η αναβίωση του λόγου περί «παρακμής» αποτελεί ένα ακόμα παράδειγμα της άνθησης των αντιδραστικών ιδεολογιών.
Ο λόγος αυτός, που γεννήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, και ενισχύθηκε τη δεκαετία του ’20 υπό την επιρροή του Όσβαλντ Σπένγκλερ (Oswald Spengler), έχει αποκτήσει σήμερα νέο σφρίγος και συνδέεται με το σκεπτικισμό και την αμφισβήτηση για το μέλλον.
Παράλληλα με τις αντιδραστικές αυτές τάσεις, η τρέχουσα περίοδος πολέμων και κρίσεων ανέδειξε ενδημικό ενδιαφέρον σε πολιτικές θεωρίες που δίνουν έμφαση στη θέσπιση νέων μορφών πολιτιστικών εξαιρέσεων.
Στην Ευρώπη, οι θεωρίες αυτές εμφανίστηκαν ως τμήμα της κριτικής σε υποτιθέμενες νέες μορφές κυριαρχίας και αναζωογόνησαν ακροαριστερές ιδεολογίες.
Οι ιδεολογικοί τους εκπρόσωποι δεν καταγγέλλουν πλέον τον καπιταλισμό και τον ιμπεριαλισμό με οικονομικούς όρους, αλλά ως μορφές απόλυτης κυριαρχίας ή, όπως συμβαίνει στην ανάλυση του Τζιόρτζιο Αγκαμπέν (Giorgio Agamben), σαν μετεμψυχώσεις ολοκληρωτικού ελέγχου.
Η τάση αυτή αντανακλάται στη δημοφιλία των ιδεών του Καρλ Σμιτ (Carl Schmitt) για το κράτος έκτακτης ανάγκης και στην ελκυστικότητα μίας νέας φιλοσοφίας της δράσης, με εκφραστές τους Τζιόρτζιο Αγκαμπέν, Αλάν Μπαντιού (Alain Badiou), Τόνι Νέγκρι (Toni Negri) και (του κάπως διαφορετικού) Πίτερ Σλότερτζικ (Peter Sloterdijk), που συνδέει την «αριστερά» με τη γοητεία που ασκούν ορισμένες επιλεγμένες μέθοδοι πολιτικού ελέγχου.
Πίσω από παρόμοιες ιδέες υπάρχει ένα βαθύτατο συναισθηματικό ρεύμα, που θα μπορούσε να περιγραφεί ως μία στιγμή αυτό-οικτιρμού (που εκφράζεται π.χ. στο έργο του Πασκάλ Μπρουκνέρ «Ο λυγμός του λευκού ανθρώπου»).
Οι απόψεις αυτές δεν προσφέρουν καμία ανανεωτική προοπτική στην ευρωπαϊκή δημοκρατία.
Ένα περιπεπλεγμένο τοπίο
Πέρα από την καθημερινότητα των δημοκρατικών κοινωνιών, η κρίσιμη πρόκληση για τη σημερινή δημοκρατική σκέψη είναι να αναλύσει την διάψευση από τη δύση και να τη συνδέσει με ένα νέο σχέδιο για τις σχέσεις βορά-νότου και -γενικότερα- τις διεθνείς σχέσεις.
Η πολιτική των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων», που βρίσκεται στον πυρήνα της αντι-ολοκληρωτικής δράσης, δεν αρκεί από μόνη της για να οργανωθεί μία δημοκρατική οπτική των διεθνών σχέσεων.
Κατά τη δεκαετία του ’90 η σύνδεση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με την οικοδόμηση κρατών (π.χ. στο Κοσσυφοπέδιο, το Αφγανιστάν, το Δυτικό Τιμόρ), βρέθηκε στην πρώτη γραμμή του προβληματισμού της διεθνούς κοινότητας.
Παραμένει ένας σημαντικός στόχος.
Μετά όμως την 11η Σεπτεμβρίου το αργότερο, δεν είναι δυνατό να αντιμετωπίζουμε τα φονταμενταλιστικά κινήματα και τα τυραννικά καθεστώτα ως υπαρκτές διαστροφές του μοντερνισμού (όπως ήταν επί παραδείγματι εν πολλοίς τα ολοκληρωτικά καθεστώτα).
Καλούμαστε μάλλον να κατανοήσουμε την πολυπλοκότητα πρωτότυπων καταστάσεων, όπου κινήματα και κοινωνίες τροφοδοτούνται από την διάψευση, και μπλοκάρονται από την αντιφατική τους σχέση με τον μοντερνισμό.
Ο μοντέρνος κόσμος, που κάποτε αντιλαμβανόταν τις εσωτερικές του διαφορές ως σύγκρουση μεταξύ ορθολογικών υποδειγμάτων, τώρα πλέον δομείται γύρω από ένα διπλό διχασμό: μία σύγκρουση παθών, που κινείται παράλληλα με μία διερώτηση για τον ίδιο τον μοντερνισμό.
Τους επόμενους μήνες, στις συζητήσεις για το μέλλον της Ευρώπης και την ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ θα συμπυκνωθούν πολλά από τα παραπάνω ζητήματα.
Θα γίνει έτσι πιο φανερό πως η σημερινή Ευρώπη είναι πριν απ’ όλα σε σύγχυση, αβέβαιη για την πορεία που θα πρέπει να ακολουθήσει προκειμένου να διατυπώσει μία νέα ιδέα για την πρόοδο και τη διεθνή τάξη.
Από την άποψη αυτή, η κρίση στις σχέσεις Ευρώπης-Αμερικής, που σοβεί από το Σεπτέμβριο του 2002, ανέδειξε, στην ευρωπαϊκή πλευρά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει η Ευρώπη στη σχέση με τον εαυτό της.
O Pierre Rosanvallon είναι καθηγητής στο Collège de France και στην Σχολή Ανώτατων Σπουδών στις Κοινωνικές Επιστήμες (Ehess) του Παρισιού. Διευθύνει το κέντρο πολιτικών ερευνών «Raymond Aron»
Οι διαφορές που ανέδειξε ο πόλεμος μεταξύ των διασήμων, λόγω Ντόναλντ Ράμσφελντ «νέας» και «παλιάς» Ευρώπης, έρχονται από παλιά, κι έχουν βαθιές ρίζες.
Οι διατλαντικές διαφορές που φανερώθηκαν για το Ιράκ, ήταν ήδη επί μακρόν παράγοντας των διεθνών σχέσεων και υπογραμμίζουν βαθύτερες διαφοροποιήσεις μεταξύ των δυτικών πολιτικών συστημάτων.
Για να κατανοήσουμε τη σύγχρονη ευρωπαϊκή κατάσταση, χρειάζεται ως εκ τούτου να πάμε πριν το Ιράκ, στο 1989 και το τέλος του ψυχρού πολέμου, οπότε η φύση και το μέλλον της ατλαντικής συμμαχίας τέθηκαν υπό αμφισβήτηση και ήρθε στο προσκήνιο η αναζήτηση για μία νέα ευρωπαϊκή ταυτότητα.
Κοντολογίς, ο πόλεμος του Ιράκ επιτάχυνε, πόλωσε και ανέδειξε εξελίξεις που υπέβοσκαν επί μακρόν.
Βοήθησε έτσι να ξεκαθαρίσει το ευρωπαϊκό ιδεολογικό τοπίο, στο οποίο εμφανίστηκαν νέες διαιρέσεις, που διαμορφώθηκαν μετά το κλείσιμο τριών ιστορικοί κύκλων.
Οι τρεις ιστορικοί κύκλοι
Το κεϊνσιανό υπόδειγμα
Ο πρώτος ιστορικός κύκλος αναφέρεται στο Κεϊνσιανό μοντέλο, που από το 1945 καθόριζε την οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική συνοχή των ευρωπαϊκών κοινωνιών.
Το μοντέλο αυτό εξαντλείται τη δεκαετία του ’70
Το αντι-ολοκληρωτικό κίνημα
Ο δεύτερος κύκλος, που ξεκινάει σαν πολιτική απάντηση στο τέλος του κεϊνσιανού κύκλου, είναι το κίνημα ενάντια στον ολοκληρωτισμό.
Εξαντλείται το 1989, με την πτώση του τείχους στο Βερολίνο και την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.
Η ευρωπαϊκή οικοδόμηση
Ο τρίτος κύκλος, που προκύπτει ως απάντηση στα προβλήματα (πολιτικά, οικονομικά και γεωστρατηγικά) που ανακύπτουν γύρω στο 1989, οργανώνεται γύρω από το σχέδιο της ευρωπαϊκής οικοδόμησης.
Η Ευρώπη σήμερα μοιάζει λιγότερο με λύση, και περισσότερο με πηγή προβλημάτων.
Έτσι εξηγείται η αμυντική λογική που κυριαρχεί, εδώ κι αρκετά χρόνια, στην ευρωπαϊκή οικοδόμηση
Οι τρέχουσες αυτές, αλλά εξελισσόμενες επί μακρόν, τάσεις, καθορίζουν το σημερινό ιδεολογικό τοπίο στην Ευρώπη.
Η κρίση όμως του Ιράκ ανέδειξε τα όριά τους.
Κοντολογίς το Ιράκ επικύρωσε το τέλος του κύκλου του αντι-ολοκληρωτισμού, που τις δεκαετίες του ’70 και του ’80 έπαιξε κεντρικό ιδεολογικό ρόλο και συνέδεσε ολόκληρες διανοητικές και πολιτικές οικογένειες με τη δύση.
Το παλιό, δυτικό, μέτωπο επιχειρήθηκε να ανοικοδομηθεί στο ζήτημα της αντιμετώπισης της Αλ Κάιντα και της νέας ισλαμικής τρομοκρατίας.
Η αντι-τρομοκρατική όμως πάλη δεν κατόρθωσε να αναδείξει στην Ευρώπη, τουλάχιστο προς το παρόν, ένα πολιτικό και διανοητικό μέτωπο αντίστοιχο με τον αντι-ολοκληρωτισμό των δεκαετιών του ’70 και του ’80.
Οι έντονες διαφορές μεταξύ των διαδοχικών αντιπάλων (του σοβιετικού κομμουνισμού και της Αλ Κάιντα) δεν επέτρεψαν κάτι τέτοιο.
Η τρομοκρατία δεν αντιπροσωπεύει κάποια ανανεωτική πολιτική και κοινωνική πρόταση, ούτε εκπροσωπεί κάποιο νέο τύπο καθεστώτος.
Η τρομοκρατική δράση συνδέει απολίτικες συμπεριφορές (τη μηδενιστική καταστροφή) με μία πνευματική κατάσταση που κυριαρχείται από την απελπισία και τη διάψευση προσδοκιών.
Τις συνδέει με έναν παράφρονα, βίαιο τρόπο, που δεν είναι σε θέση να διατυπώσει καμία νέα ουτοπία, κανένα νέο σχέδιο αυτονομίας.
Η ιρακινή κρίση όμως επιτάχυνε επίσης την ανάδειξη νέων (ή αναζωογονημένων) αντιδραστικών ιδεολογιών.
Οι ιδεολογίες αυτές θεμελιώνονται σε φόβους και ιδεολογικές κατασκευές, που αφορούν κυρίως τη σχέση της δύσης με το ισλάμ, όπου η τρομοκρατία αποτελεί τη πιο θεαματική μόνο και δραματική εκδήλωση.
Οι αντιδραστικές αυτές ιδεολογίες εκδηλώνονται ιδιαίτερα στην εμφάνιση ενός νέου φόβου για την πολυπολιτισμικότητα.
Στη Γαλλία ο φόβος αυτός εκδηλώθηκε στο ζήτημα της μαντίλας στα σχολεία, όπου μία όλο και πιο σκληρή νέο-ρεπουμπλικανική ιδεολογία κατόρθωσε να επεκταθεί πέραν των συνηθισμένων της ορίων, τόσο σε επιρροή όσο και σε θεματολογία.
Ο φόβος αυτός για την πολυπολιτισμικότητα τείνει να διαλύσει τα παραδοσιακά όρια μεταξύ δεξιάς και αριστεράς.
Παρόμοιες ιδεολογίες είναι ορατές στην ανάπτυξη νέο-λαϊκισμών, που αντιπαραθέτουν την αντίθεση μεταξύ της «βαθιάς» χώρας, που ασπάζεται «πλειοψηφικές αξίες» και όσων βρίσκονται εκτός αυτής.
Τι φαινόμενο συμπίπτει με τις επιτυχίες της άκρας δεξιάς: συνδέεται όμως επίσης με γενικότερα ζητήματα, όπως τις συζητήσεις για τη μετανάστευση, το κράτος πρόνοιας και τον κοινωνικό κατακερματισμό.
Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες παρόμοιες συζητήσεις ανατάραξαν και δυσκόλεψαν κεντρώες πολιτικές δυνάμεις.
Η αναβίωση του λόγου περί «παρακμής» αποτελεί ένα ακόμα παράδειγμα της άνθησης των αντιδραστικών ιδεολογιών.
Ο λόγος αυτός, που γεννήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, και ενισχύθηκε τη δεκαετία του ’20 υπό την επιρροή του Όσβαλντ Σπένγκλερ (Oswald Spengler), έχει αποκτήσει σήμερα νέο σφρίγος και συνδέεται με το σκεπτικισμό και την αμφισβήτηση για το μέλλον.
Παράλληλα με τις αντιδραστικές αυτές τάσεις, η τρέχουσα περίοδος πολέμων και κρίσεων ανέδειξε ενδημικό ενδιαφέρον σε πολιτικές θεωρίες που δίνουν έμφαση στη θέσπιση νέων μορφών πολιτιστικών εξαιρέσεων.
Στην Ευρώπη, οι θεωρίες αυτές εμφανίστηκαν ως τμήμα της κριτικής σε υποτιθέμενες νέες μορφές κυριαρχίας και αναζωογόνησαν ακροαριστερές ιδεολογίες.
Οι ιδεολογικοί τους εκπρόσωποι δεν καταγγέλλουν πλέον τον καπιταλισμό και τον ιμπεριαλισμό με οικονομικούς όρους, αλλά ως μορφές απόλυτης κυριαρχίας ή, όπως συμβαίνει στην ανάλυση του Τζιόρτζιο Αγκαμπέν (Giorgio Agamben), σαν μετεμψυχώσεις ολοκληρωτικού ελέγχου.
Η τάση αυτή αντανακλάται στη δημοφιλία των ιδεών του Καρλ Σμιτ (Carl Schmitt) για το κράτος έκτακτης ανάγκης και στην ελκυστικότητα μίας νέας φιλοσοφίας της δράσης, με εκφραστές τους Τζιόρτζιο Αγκαμπέν, Αλάν Μπαντιού (Alain Badiou), Τόνι Νέγκρι (Toni Negri) και (του κάπως διαφορετικού) Πίτερ Σλότερτζικ (Peter Sloterdijk), που συνδέει την «αριστερά» με τη γοητεία που ασκούν ορισμένες επιλεγμένες μέθοδοι πολιτικού ελέγχου.
Πίσω από παρόμοιες ιδέες υπάρχει ένα βαθύτατο συναισθηματικό ρεύμα, που θα μπορούσε να περιγραφεί ως μία στιγμή αυτό-οικτιρμού (που εκφράζεται π.χ. στο έργο του Πασκάλ Μπρουκνέρ «Ο λυγμός του λευκού ανθρώπου»).
Οι απόψεις αυτές δεν προσφέρουν καμία ανανεωτική προοπτική στην ευρωπαϊκή δημοκρατία.
Ένα περιπεπλεγμένο τοπίο
Πέρα από την καθημερινότητα των δημοκρατικών κοινωνιών, η κρίσιμη πρόκληση για τη σημερινή δημοκρατική σκέψη είναι να αναλύσει την διάψευση από τη δύση και να τη συνδέσει με ένα νέο σχέδιο για τις σχέσεις βορά-νότου και -γενικότερα- τις διεθνείς σχέσεις.
Η πολιτική των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων», που βρίσκεται στον πυρήνα της αντι-ολοκληρωτικής δράσης, δεν αρκεί από μόνη της για να οργανωθεί μία δημοκρατική οπτική των διεθνών σχέσεων.
Κατά τη δεκαετία του ’90 η σύνδεση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με την οικοδόμηση κρατών (π.χ. στο Κοσσυφοπέδιο, το Αφγανιστάν, το Δυτικό Τιμόρ), βρέθηκε στην πρώτη γραμμή του προβληματισμού της διεθνούς κοινότητας.
Παραμένει ένας σημαντικός στόχος.
Μετά όμως την 11η Σεπτεμβρίου το αργότερο, δεν είναι δυνατό να αντιμετωπίζουμε τα φονταμενταλιστικά κινήματα και τα τυραννικά καθεστώτα ως υπαρκτές διαστροφές του μοντερνισμού (όπως ήταν επί παραδείγματι εν πολλοίς τα ολοκληρωτικά καθεστώτα).
Καλούμαστε μάλλον να κατανοήσουμε την πολυπλοκότητα πρωτότυπων καταστάσεων, όπου κινήματα και κοινωνίες τροφοδοτούνται από την διάψευση, και μπλοκάρονται από την αντιφατική τους σχέση με τον μοντερνισμό.
Ο μοντέρνος κόσμος, που κάποτε αντιλαμβανόταν τις εσωτερικές του διαφορές ως σύγκρουση μεταξύ ορθολογικών υποδειγμάτων, τώρα πλέον δομείται γύρω από ένα διπλό διχασμό: μία σύγκρουση παθών, που κινείται παράλληλα με μία διερώτηση για τον ίδιο τον μοντερνισμό.
Τους επόμενους μήνες, στις συζητήσεις για το μέλλον της Ευρώπης και την ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ θα συμπυκνωθούν πολλά από τα παραπάνω ζητήματα.
Θα γίνει έτσι πιο φανερό πως η σημερινή Ευρώπη είναι πριν απ’ όλα σε σύγχυση, αβέβαιη για την πορεία που θα πρέπει να ακολουθήσει προκειμένου να διατυπώσει μία νέα ιδέα για την πρόοδο και τη διεθνή τάξη.
Από την άποψη αυτή, η κρίση στις σχέσεις Ευρώπης-Αμερικής, που σοβεί από το Σεπτέμβριο του 2002, ανέδειξε, στην ευρωπαϊκή πλευρά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει η Ευρώπη στη σχέση με τον εαυτό της.
O Pierre Rosanvallon είναι καθηγητής στο Collège de France και στην Σχολή Ανώτατων Σπουδών στις Κοινωνικές Επιστήμες (Ehess) του Παρισιού. Διευθύνει το κέντρο πολιτικών ερευνών «Raymond Aron»
