Ενας ιστορικός παραλληλισμός
Γιώργος Γιαννουλόπουλος, Η Εφημερίδα των Συντακτών, Δημοσιευμένο: 2022-10-02
Οι παραλληλισμοί, και ιδίως οι ιστορικοί, είναι πάντα παρακινδυνευμένοι. Κι αυτό επειδή δύο περιστάσεις δεν μπορούν ποτέ να συμπέσουν απόλυτα. Πάντα θα βρεθούν κάποιοι που θα θεωρήσουν τα κοινά στοιχεία επουσιώδη τονίζοντας τις διαφορές ή θα τα διαβάσουν αλλιώς για να επιβάλουν τη δική τους ανάγνωση. Αν όμως συμφωνήσουμε ότι ο παραλληλισμός δεν συνιστά απόδειξη αλλά έναυσμα για προβληματισμό και συζήτηση, δεν βλάπτει να τον αποτολμήσουμε.
Οι ιστορικοί του μεσοπολέμου συμφωνούν ότι η Συνθήκη των Βερσαλλιών ήταν όχι μόνο αυστηρή, αλλά σαφώς εκδικητική σε βάρος της Γερμανίας. Και συμφωνούν επίσης ότι οι Γερμανοί, από τους πολιτικούς μέχρι τους απλούς ανθρώπους, τη βίωσαν ως εθνική ταπείνωση η οποία τελικά συνέβαλε σε κάποιο μέτρο στην άνοδο του Χίτλερ. Ας πάμε τώρα στο 1938. Οι Γερμανοί έχουν ήδη προσαρτήσει την Αυστρία και ετοιμάζονται να εισβάλουν στην Τσεχοσλοβακία με την πρόφαση ότι θέλουν να προστατεύσουν τους γερμανόφωνους Σουδήτες.
Για να ερμηνεύσουμε την αντίδραση των Συμμάχων, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη δύο πράγματα: πρώτο, στον μεσοπόλεμο η φασιστική Ιταλία και η ναζιστική Γερμανία ήταν κάτι καινούργιο και μάλλον ελκυστικό στα μάτια όχι μόνο των ακροδεξιών, αλλά και άλλων, καλλιτεχνών και διανοουμένων, που έψαχναν έναν σωτήρα ο οποίος θα έβαζε τάξη σε έναν χαώδη και απειλητικό κόσμο που τους έπνιγε. Και δεύτερο -αυτό έχει μεγαλύτερη σημασία- ακόμα περισσότεροι ήθελαν πάση θυσία να μην ξαναζήσουν την κόλαση του Μεγάλου Πολέμου με τις εκατόμβες των νεκρών στα χαρακώματα της Φλάνδρας. Ενας απ’ αυτούς ήταν και ο πρωθυπουργός της Βρετανίας, Νέβιλ Τσάμπερλεν.
Ετσι φτάνουμε στο Μόναχο τον Σεπτέμβριο του ’38. Ο Τσάμπερλεν πείθεται ότι ο Χίτλερ δεν έχει σχέδια για περαιτέρω επέκταση της Γερμανίας και του δίνει το πράσινο φως να εισβάλει στην Τσεχοσλοβακία, χαρακτηρίζοντας την όλη υπόθεση «διένεξη σε μια μακρινή χώρα ανάμεσα σε δύο λαούς για τους οποίους δεν ξέρουμε τίποτα». Τη συνέχεια δεν θα σας την πω επειδή όλοι την ξέρουμε.
Για να προλάβω μια ενδεχόμενη ένσταση, δεν εξισώνω τον Χίτλερ με τον Πούτιν. Αντίθετα, πιστεύω ότι πρέπει να αποφεύγουμε τις υπερβολές και την υστερία που ρίχνουν λάδι στη φωτιά. Ψύχραιμα σκεπτόμενοι όμως, θα μας βοηθούσε να διαβάσουμε τον πόλεμο στην Ουκρανία σαν μια παραλλαγή με την ελπίδα ότι θα αντλήσουμε κάποια χρήσιμα συμπεράσματα. Για τον Πούτιν η Συνθήκη των Βερσαλλιών ήταν η διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης, την οποία αποδίδει στη συνειδητή πρόθεση της μνησίκακης Δύσης να «κοντύνει» τη Ρωσία ενσωματώνοντας τους πρώην δορυφόρους της. Οι γερμανόφωνο Σουδήτες είναι οι Ρώσοι που ζουν στην ανατολική Ουκρανία. Και η εισβολή στη γειτονική χώρα, η ανάκτηση της ζώνης επιρροής που υπέκλεψαν το ΝΑΤΟ και οι ΗΠΑ. Δεν λέω ότι αυτά έτσι συνέβησαν, αλλά ότι έτσι διαβάστηκαν όχι μόνο από τον Πούτιν, αλλά και από τη μεγάλη πλειονότητα του ρωσικού λαού, μας αρέσει δεν μας αρέσει. Ολων τούτων δεδομένων, πώς πρέπει να αντιδράσει η Δύση σε ένα παράλληλο Μόναχο;
Ενα επιχείρημα, που ενίοτε υπονοείται και σπανίως δηλώνεται, είναι ότι η Δύση θα πρέπει να «πείσει», δηλαδή να επιβάλει στους Ουκρανούς μια λύση που ο Πούτιν θα αποδεχτεί για να αποφύγει το αδιέξοδο στο οποίο έχει περιέλθει με αποκλειστικά δική του ευθύνη. Ετσι θα εξομαλυνθεί η παγκόσμια ενεργειακή κρίση, που αρχικά προέκυψε από την επανεκκίνηση της οικονομίας μετά τον covid και την οποία εργαλειοποίησε ο Πούτιν για να κάνει πραγματικότητα τις μεγαλομανείς αυταπάτες του. Και έτσι θα απαλλαγούν δισεκατομμύρια άνθρωποι από το δίλημμα ή θα φάω ή θα ζεσταθώ.
Αυτό όμως είναι το καλό σενάριο. Διότι ποιος μπορεί να εγγυηθεί ότι ο Πούτιν δεν θα επιχειρήσει κάτι ανάλογο στο μέλλον, δηλαδή να επεκτείνει τον ζωτικό χώρο του; Ποιο είναι το σημείο όπου σταματάει η ανάσχεση της ρωσικής επιθετικότητας και αρχίζει το τσαλάκωμα ενός αρχομανούς τυράννου, που ίσως δεν θα διστάσει να δώσει τα πυρηνικά ρέστα του; Σε έναν ιδανικό κόσμο ο Πούτιν θα γινόταν ένας «κανονικός» ηγέτης που ξέρει να οπισθοχωρεί ή θα τον ανέτρεπαν κάποιοι πιο μετριοπαθείς. Ποιος μπορεί να σταθμίσει σωστά όλα αυτά τα ενδεχόμενα;
Νομίζω ότι όσοι προτείνουν να θυσιαστεί η Ουκρανία φέρουν το βάρος της απαντήσεως και της αποδείξεως. Ταυτόχρονα όμως εμείς οι υπόλοιποι έχουμε χρέος να καταδικάσουμε χωρίς αστερίσκους τη ρωσική επιθετικότητα, χωρίς να στέλνουμε μηνύματα στη Μόσχα ότι το αντιρωσικό μέτωπο μπορεί να υπονομευτεί εκ των έσω, υπενθυμίζοντας εκ του πονηρού τα όποια σφάλματα της Δύσης. Για να θυμηθούμε ξανά το Μόναχο, ο Τσάμπερλεν ήταν ο ηγέτης μιας αυτοκρατορίας που ευθυνόταν για μύρια όσα. Στη δεδομένη συγκυρία όμως όφειλε να πει όχι στον Χίτλερ και δεν το έπραξε.
Οι ιστορικοί του μεσοπολέμου συμφωνούν ότι η Συνθήκη των Βερσαλλιών ήταν όχι μόνο αυστηρή, αλλά σαφώς εκδικητική σε βάρος της Γερμανίας. Και συμφωνούν επίσης ότι οι Γερμανοί, από τους πολιτικούς μέχρι τους απλούς ανθρώπους, τη βίωσαν ως εθνική ταπείνωση η οποία τελικά συνέβαλε σε κάποιο μέτρο στην άνοδο του Χίτλερ. Ας πάμε τώρα στο 1938. Οι Γερμανοί έχουν ήδη προσαρτήσει την Αυστρία και ετοιμάζονται να εισβάλουν στην Τσεχοσλοβακία με την πρόφαση ότι θέλουν να προστατεύσουν τους γερμανόφωνους Σουδήτες.
Για να ερμηνεύσουμε την αντίδραση των Συμμάχων, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη δύο πράγματα: πρώτο, στον μεσοπόλεμο η φασιστική Ιταλία και η ναζιστική Γερμανία ήταν κάτι καινούργιο και μάλλον ελκυστικό στα μάτια όχι μόνο των ακροδεξιών, αλλά και άλλων, καλλιτεχνών και διανοουμένων, που έψαχναν έναν σωτήρα ο οποίος θα έβαζε τάξη σε έναν χαώδη και απειλητικό κόσμο που τους έπνιγε. Και δεύτερο -αυτό έχει μεγαλύτερη σημασία- ακόμα περισσότεροι ήθελαν πάση θυσία να μην ξαναζήσουν την κόλαση του Μεγάλου Πολέμου με τις εκατόμβες των νεκρών στα χαρακώματα της Φλάνδρας. Ενας απ’ αυτούς ήταν και ο πρωθυπουργός της Βρετανίας, Νέβιλ Τσάμπερλεν.
Ετσι φτάνουμε στο Μόναχο τον Σεπτέμβριο του ’38. Ο Τσάμπερλεν πείθεται ότι ο Χίτλερ δεν έχει σχέδια για περαιτέρω επέκταση της Γερμανίας και του δίνει το πράσινο φως να εισβάλει στην Τσεχοσλοβακία, χαρακτηρίζοντας την όλη υπόθεση «διένεξη σε μια μακρινή χώρα ανάμεσα σε δύο λαούς για τους οποίους δεν ξέρουμε τίποτα». Τη συνέχεια δεν θα σας την πω επειδή όλοι την ξέρουμε.
Για να προλάβω μια ενδεχόμενη ένσταση, δεν εξισώνω τον Χίτλερ με τον Πούτιν. Αντίθετα, πιστεύω ότι πρέπει να αποφεύγουμε τις υπερβολές και την υστερία που ρίχνουν λάδι στη φωτιά. Ψύχραιμα σκεπτόμενοι όμως, θα μας βοηθούσε να διαβάσουμε τον πόλεμο στην Ουκρανία σαν μια παραλλαγή με την ελπίδα ότι θα αντλήσουμε κάποια χρήσιμα συμπεράσματα. Για τον Πούτιν η Συνθήκη των Βερσαλλιών ήταν η διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης, την οποία αποδίδει στη συνειδητή πρόθεση της μνησίκακης Δύσης να «κοντύνει» τη Ρωσία ενσωματώνοντας τους πρώην δορυφόρους της. Οι γερμανόφωνο Σουδήτες είναι οι Ρώσοι που ζουν στην ανατολική Ουκρανία. Και η εισβολή στη γειτονική χώρα, η ανάκτηση της ζώνης επιρροής που υπέκλεψαν το ΝΑΤΟ και οι ΗΠΑ. Δεν λέω ότι αυτά έτσι συνέβησαν, αλλά ότι έτσι διαβάστηκαν όχι μόνο από τον Πούτιν, αλλά και από τη μεγάλη πλειονότητα του ρωσικού λαού, μας αρέσει δεν μας αρέσει. Ολων τούτων δεδομένων, πώς πρέπει να αντιδράσει η Δύση σε ένα παράλληλο Μόναχο;
Ενα επιχείρημα, που ενίοτε υπονοείται και σπανίως δηλώνεται, είναι ότι η Δύση θα πρέπει να «πείσει», δηλαδή να επιβάλει στους Ουκρανούς μια λύση που ο Πούτιν θα αποδεχτεί για να αποφύγει το αδιέξοδο στο οποίο έχει περιέλθει με αποκλειστικά δική του ευθύνη. Ετσι θα εξομαλυνθεί η παγκόσμια ενεργειακή κρίση, που αρχικά προέκυψε από την επανεκκίνηση της οικονομίας μετά τον covid και την οποία εργαλειοποίησε ο Πούτιν για να κάνει πραγματικότητα τις μεγαλομανείς αυταπάτες του. Και έτσι θα απαλλαγούν δισεκατομμύρια άνθρωποι από το δίλημμα ή θα φάω ή θα ζεσταθώ.
Αυτό όμως είναι το καλό σενάριο. Διότι ποιος μπορεί να εγγυηθεί ότι ο Πούτιν δεν θα επιχειρήσει κάτι ανάλογο στο μέλλον, δηλαδή να επεκτείνει τον ζωτικό χώρο του; Ποιο είναι το σημείο όπου σταματάει η ανάσχεση της ρωσικής επιθετικότητας και αρχίζει το τσαλάκωμα ενός αρχομανούς τυράννου, που ίσως δεν θα διστάσει να δώσει τα πυρηνικά ρέστα του; Σε έναν ιδανικό κόσμο ο Πούτιν θα γινόταν ένας «κανονικός» ηγέτης που ξέρει να οπισθοχωρεί ή θα τον ανέτρεπαν κάποιοι πιο μετριοπαθείς. Ποιος μπορεί να σταθμίσει σωστά όλα αυτά τα ενδεχόμενα;
Νομίζω ότι όσοι προτείνουν να θυσιαστεί η Ουκρανία φέρουν το βάρος της απαντήσεως και της αποδείξεως. Ταυτόχρονα όμως εμείς οι υπόλοιποι έχουμε χρέος να καταδικάσουμε χωρίς αστερίσκους τη ρωσική επιθετικότητα, χωρίς να στέλνουμε μηνύματα στη Μόσχα ότι το αντιρωσικό μέτωπο μπορεί να υπονομευτεί εκ των έσω, υπενθυμίζοντας εκ του πονηρού τα όποια σφάλματα της Δύσης. Για να θυμηθούμε ξανά το Μόναχο, ο Τσάμπερλεν ήταν ο ηγέτης μιας αυτοκρατορίας που ευθυνόταν για μύρια όσα. Στη δεδομένη συγκυρία όμως όφειλε να πει όχι στον Χίτλερ και δεν το έπραξε.
