Ακραίες καταστάσεις
Γιώργος Γιαννουλόπουλος, Η Εφημερίδα των Συντακτών, Δημοσιευμένο: 2023-03-04
Ο πόλεμος είναι μια ακραία κατάσταση. Θα έλεγα ότι είναι η κατ’ εξοχήν ακραία κατάσταση. Και γι’ αυτό οι λόγοι που μας οδηγούν στον πόλεμο πρέπει να είναι πεντακάθαροι, χωρίς αποχρώσεις, εκπτώσεις και αστερίσκους. Δηλαδή, εμείς έχουμε απόλυτο δίκιο και οι εχθροί μας απόλυτο άδικο. Ετσι εξηγούνται οι αντιδράσεις, όχι μόνο των Ουκρανών πολιτικών αλλά και των απλών ανθρώπων, ότι ο πόλεμος θα σταματήσει όταν οι Ρώσοι εκδιωχθούν από ολόκληρη την Ουκρανία, της Κριμαίας συμπεριλαμβανομένης. Αν βρισκόμασταν στη θέση τους δεν θα λέγαμε το ίδιο; Τα πράγματα όμως δεν είναι τόσο απλά.
Με αφορμή αυτή τη μανιχαϊκή διάσταση του πολέμου στην Ουκρανία ο Γερμανός φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας έγραψε ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο. Προς αποφυγήν παρεξηγήσεως, δεν ανήκει στην κατηγορία εκείνων που αρχίζουν με μια δήλωση ότι διαφωνούν με τη ρωσική εισβολή και συνεχίζουν ακάθεκτοι παραθέτοντας τις άπειρες αμαρτίες και τα εγκληματικά λάθη της Δύσης. Ο Χάμπερμας την καταδικάζει απερίφραστα και αποδίδει την ευθύνη για τον πόλεμο στον Πούτιν.
Θέτει όμως το εξής εύλογο ερώτημα: Μήπως, χωρίς να το καταλάβουμε και χωρίς να το επιδιώξουμε, η κλιμάκωση της στρατιωτικής αρωγής από τη Δύση οδηγήσει σε κάτι αδιανόητο, δηλαδή στον Γʼ Παγκόσμιο Πόλεμο, τούτη τη φορά μεταξύ πυρηνικών δυνάμεων; Με αυτό το σκεπτικό, ο Χάμπερμας καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το καλύτερο δυνατό σενάριο δεν είναι η στρατιωτική συντριβή της Ρωσίας, αλλά η αποτροπή της ήττας της Ουκρανίας. Αυτή η διάκριση ανάμεσα στη νίκη και τη μη ήττα, λέει ο Γερμανός φιλόσοφος, είναι σίγουρα λεπτή αλλά θεμελιώδης στην προκειμένη περίπτωση.
Δεν είναι ο πρώτος, ούτε ο μόνος που το λέει. Ο πρόεδρος Μακρόν, για παράδειγμα, έχει δηλώσει ότι ο απώτερος στόχος δεν είναι η ταπείνωση του Πούτιν. Υπονοώντας, κατά πάσα πιθανότητα, ότι αρκεί να «τσαλακωθεί» αρκετά ο Ρώσος ηγέτης, έτσι ώστε να μην το ξανακάνει με στόχο κάποια άλλη χώρα που έχει την ατυχία να συνορεύει με τη Ρωσία ή ανήκει στη σφαίρα επιρροής που διεκδικεί ο Πούτιν. Ο οποίος, σύμφωνα με τον υπουργό Εξωτερικών Λαβρόφ, έχει τρεις συμβούλους: τον Ιβάν τον Τρομερό, τον Μεγάλο Πέτρο και τη Μεγάλη Αικατερίνη.
Το σήμα κινδύνου που εξέπεμψε ο Χάμπερμας πρέπει να το πάρουμε στα σοβαρά. Διότι δεν είναι καθόλου απίθανο ορισμένες αντιδράσεις οι οποίες σήμερα φαίνονται προφανείς και εύλογες, να γίνουν τα βήματα τα οποία θα μας οδηγήσουν σε κάτι που πρέπει να αποφύγουμε πάση θυσία. Επιπλέον, όταν τα λόγια μεταφράζονται σε συγκεκριμένες πράξεις, ανακύπτουν δυσεπίλυτα προβλήματα. Για παράδειγμα, πού σταματάει ο ρεαλισμός και αρχίζει ο ενδοτισμός; Υπάρχουν όπλα που θα εξασφαλίσουν τη μη ήττα της Ουκρανίας, χωρίς να απειλήσουν την ίδια τη Ρωσία; Και, γενικότερα, ως ποιο σημείο πρέπει να φτάσει το «τσαλάκωμα» του Πούτιν; Μήπως ορισμένοι στόχοι των Ουκρανών είναι μαξιμαλιστικοί; Δεν ανοίγει ο ασκός του Αιόλου όταν ο κυνισμός της γεωπολιτικής απέχει τόσο πολύ από την κοινή αίσθηση του δικαίου; Πώς θα πείσουμε τους Ουκρανούς ότι για να υπάρξει διπλωματική λύση θα πρέπει να απεμπολήσουν κάποια πράγματα για τα οποία υπέστησαν τα πάνδεινα και θυσιάστηκαν;
Υπάρχει όμως και μια άλλη ανάγνωση του προβλήματος, η οποία δεν αποσιωπάται στη Δύση αλλά μνημονεύεται αραιά και πού: η σχετικά αδιάφορη στάση του υπόλοιπου κόσμου απέναντι σε μια κρίση που θεωρείται καθαρά «ευρωπαϊκή» και τους αγγίζει μόνο στον βαθμό που δυσκολεύει τη ζωή τους αρνητικά ανεβάζοντας τις τιμές της ενέργειας. Λογικό και αναμενόμενο είναι αυτοί οι λαοί να μην αγανακτούν ή να μην ενδιαφέρονται καν για κάτι που συμβαίνει τόσο μακριά. Ας μην τους κατηγορήσουμε.
Επί δεκαετίες πλήττονται από φυσικές καταστροφές, πείνα και πολέμους που για μας γίνονται μονόστηλα στις εφημερίδες. Στην Υεμένη, για παράδειγμα, το πρόβλημα δεν είναι η εισβολή των Ρώσων στην Ουκρανία. Την ίδια στιγμή και σε επίπεδο γεωπολιτικής, η σύγκρουση της Δύσης με τη Ρωσία δίνει την ευκαιρία στους αφυπνισμένους γίγαντες της Ανατολής, δηλαδή κυρίως την Κίνα και την Ινδία, να επιδιώξουν τα δικά τους συμφέροντα μετατοπίζοντας το κέντρο βάρους προς την Ανατολή. Η Δύση, ή αλλιώς οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρώπη, κατά τα φαινόμενα έχει αρχίσει να δύει.
Το μόνο σίγουρο είναι ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία άνοιξε το κουτί της Πανδώρας κι από μέσα δεν ξεχύθηκαν μόνο οι κατάρες, αλλά και πολλά ερωτήματα για τα οποία πρέπει επειγόντως να βρούμε τις απαντήσεις. Οποιες και να ’ναι πάντως, νομίζω ότι η μία απ’ αυτές, η αρχική μάλιστα, δεν μπορεί παρά να είναι η ηθική καταδίκη του εισβολέα.