Για τον Νίκο Πουλαντζά

Η αυτοκτονία είναι μία αυστηρά προσωπική υπόθεση και γι’ αυτό αφήνει πάντα αναπάντητα ερωτήματα και πλήθος εικασιών και υποθέσεων. Πόσω μάλλον όταν ο αυτόχειρας είναι ένας μαρξιστής φιλόσοφος, ο οποίος έπρεπε, όπως επέτασσε η κυρίαρχη εκδοχή της κοσμοθεωρίας του, να έχει μια κατάφαση απέναντι στη ζωή. Ο λόγος είναι βέβαια για τον Νίκο Πουλαντζά, ο οποίος τριάντα επτά χρόνια πριν, την 3 Οκτωβρίου του 1979, έφυγε οικειοθελώς από τη ζωή. Ομως, εκτός από τη θλίψη, την πίκρα και την απορία στους οικείους και στους φίλους και συντρόφους του, άφησε πίσω του ένα εμβληματικό, θεωρητικό έργο. Ο Πουλαντζάς συνέπλευσε με το ρεύμα του Λουί Αλτουσέρ και προσπάθησε κυρίως να συγκροτήσει μια μαρξιστική θεωρία για το σύγχρονο καπιταλιστικό κράτος και να επαναοριοθετήσει την έννοια των κοινωνικών τάξεων.

Το κράτος, για τον Πουλαντζά, ήταν η υλική συμπύκνωση του συσχετισμού των κοινωνικών δυνάμεων και ο σχετικά αυτόνομος παράγοντας που εξασφάλιζε τη συνοχή και την αναπαραγωγή του κοινωνικού σχηματισμού. Για τον καθορισμό δε των κοινωνικών τάξεων, παραδοσιακών και νέων, όπως η νέα μικροαστική, δεν αρκεί η θέση τους μόνο στο οικονομικό πεδίο αλλά στο σύνολο του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας, στον οποίο εμπεριέχονται και οι πολιτικές και ιδεολογικές σχέσεις κυριαρχίας / υποταγής. Ο Πουλαντζάς ευτύχησε, μετά τις σπουδές του, μαρξιστής ήδη, να βρεθεί στο Παρίσι, σε ένα ιδανικό πνευματικό και πολιτικό περιβάλλον, σχετικά μακριά από την πολλαπλά καταθλιπτική προδικτατορική Ελλάδα. Ηταν η δεκαετία 1965-1975, όταν έλιωσαν πολλοί πάγοι σε όλες τις πλευρές του πλανήτη, αμφισβητήθηκαν κατεστημένες ιδέες και συμπεριφορές, εκδηλώθηκε ο αντιαποικιακός αγώνας, εξερράγη το νεολαιίστικο κίνημα και γενικά υπήρξε η φασματική εικόνα μιας ανατροπής του παλιού κόσμου.

Αναπτύχθηκαν τότε ρηξικέλευθες θεωρίες, αντιφατικές και αντιθετικές συχνά μεταξύ τους, διευρύνθηκαν όλα τα πεδία της σκέψης και της τέχνης, αναζητήθηκαν εναγωνίως άλλα επαναστατικά υποκείμενα. Σ’ αυτόν τον θεωρητικό και πολιτικό στρόβιλο, ο Πουλαντζάς παρέμεινε σταθερά μαρξιστής, μέλος του εγχώριου ΚΚΕ εσωτερικού και αριστερός κριτικός ευρωκομμουνιστής. Παρά δε τη θεωρητική του αυστηρότητα επέμενε ότι ο σοσιαλισμός ή θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα υπάρξει καθόλου. Σήμερα όμως, μετά τον οδοστρωτήρα της Ιστορίας και την κατάρρευση των σοσιαλιστικών οραμάτων, τι μένει από το έργο του Πουλαντζά αλλά και τη μαρξιστική θεωρία και φιλοσοφία; Ισως, σε ‘κείνους που αφιέρωσαν τα καλύτερά τους χρόνια στη μαρξιστική πολιτική και τη θεωρητική πρακτική ταιριάζει η ρήση του Αλτουσέρ ότι ο μαρξιστής όταν είναι κομμουνιστής και ο κομμουνιστής όταν είναι μαρξιστής δεν βοά εν τη ερήμω, ωστόσο μπορεί να είναι σχετικά μόνος.