Ο πόλεμος της γενιάς μας
Παύλος Τσίμας, Τα Νέα, Δημοσιευμένο: 2022-02-26
Η Ρωσία» - είχε πει κάποτε, στα πρώτα μετασοβιετικά χρόνια, ο Brzezinski - «μπορεί να είναι είτε μια αυτοκρατορία είτε μια δημοκρατία, μα δεν μπορεί να είναι και τα δύο μαζί». Ενας σπουδαίος ιστορικός, από την άλλη πλευρά του ιδεολογικού φάσματος, ο Hobsbawm, είχε συμφωνήσει μαζί του. Ο Γκορμπατσόφ είχε δοκιμάσει να εκδημοκρατίσει τη σοβιετική αυτοκρατορία. Δεν τα κατάφερε. Ενα πραξικόπημα του στρατού, της KGB και των σκληροπυρηνικών του κόμματος, τον Αύγουστο του 1991, έκανε την αποτυχία του οριστική. Κι ήταν εκείνο το βραχύβιο, αλλά μοιραίο πραξικόπημα που προκάλεσε (ή επιτάχυνε) τη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης. Η Ουκρανία κήρυξε την ανεξαρτησία της εκείνον ακριβώς τον Αύγουστο, με αφορμή το πραξικόπημα. Και η Ρωσία η ίδια, έχοντας παραιτηθεί από τη φιλοδοξία της αυτοκρατορίας, έζησε ένα σύντομο όνειρο δημοκρατίας. Ενας «κοκκινόμαυρος» συνασπισμός εθνικιστών και νοσταλγών, όχι του κομμουνισμού ως ιδεολογίας ισότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης, μα του ισχυρού, συγκεντρωτικού, ανελέητου κράτους που λειτουργούσε στο όνομά του, με την υποστήριξη μιας στρατιάς διεφθαρμένων νεο-ολιγαρχών, που ήθελαν μια ισχυρή αυταρχική εξουσία για να ληστεύουν τον πλούτο της χώρας υπό την προστασία του, επικράτησε και διέλυσε γρήγορα τις όποιες δημοκρατικές ελπίδες. Και τώρα παρακολουθούμε, με κομμένη ανάσα, την τελευταία πράξη του έργου, τριάντα χρόνια αργότερα. Μια Ρωσία που έχει πνίξει κάθε φωνή δημοκρατίας στο εσωτερικό της και ηγείται μιας μεγάλης, φανερής και υπόγειας, εκστρατείας κατά της φιλελεύθερης δημοκρατίας στον κόσμο, αναβιώνει το όνειρο της αυτοκρατορίας, εισβάλοντας στην Ουκρανία. Για να επιβεβαιώσει και πάλι τον Brzezinski, που έχει πει ότι «η Ρωσία χωρίς την Ουκρανία παύει να είναι αυτοκρατορία».
Το δράμα που εξελίσσεται στην Ουκρανία μπορεί να το δει κανείς, πρώτα, στη γεωπολιτική του διάσταση. Οπου, 32 χρόνια μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου, 30 χρόνια μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ανακαλύπτουμε ότι η Ευρώπη και ο κόσμος αντί να έχουν κάνει ένα άλμα προς ένα μέλλον ειρήνης και ευημερίας, κινδυνεύουν με μια καταβύθιση στο παρελθόν, από τον 21ο πίσω στον 19ο αιώνα. Ο κυνισμός και η βαρβαρότητα της εισβολής επιβεβαιώνουν εκ των υστέρων όσους - όπως ο Κέναν ή ο Κίσινγκερ - προειδοποιούσαν πως αν οι ΗΠΑ συμπεριφερθούν στη μετασοβιετική Ρωσία ως νικητές του Ψυχρού Πολέμου προς ηττημένο, και μάλιστα με τον ταπεινωτικό τρόπο που φέρθηκαν στη Γερμανία οι νικητές του Αʼ Παγκοσμίου Πολέμου, τα αποτελέσματα θα είναι ανάλογα, οδυνηρά.
Η Σοβιετική Ενωση του Γκορμπατσόφ είχε επιλέξει να βάλει τέλος σε έναν Ψυχρό Πόλεμο που τη γονάτιζε οικονομικά και είχε ειλικρινά προσφέρει τη συνεργασία της για τον τερματισμό του. Υπήρχε, λοιπόν, η ευκαιρία να οργανωθεί μια νέα συνεργατική σχέση των δύο πρώην αντίπαλων κόσμων, σε μια πιο ισότιμη βάση. Η ευκαιρία χάθηκε και η ευθύνη ανήκει πρωτίστως στις αμερικανικές ηγεσίες που διαχειρίστηκαν με αλαζονεία τη νέα τάξη πραγμάτων στον κόσμο. Η ευθύνη αυτή δεν ελαφρύνει τη θέση του Πούτιν, όπως έχει σωστά ειπωθεί ότι η ευθύνη των συμμάχων για τη συνθήκη των Βερσαλλιών δεν αποτέλεσε ποτέ ελαφρυντικό για τα εγκλήματα του Χίτλερ. Ενας νέος Ψυχρός Πόλεμος - αν η εισβολή στην Ουκρανία εκεί οδηγήσει - θα είναι ευθύνη του Πούτιν. Αλλά η χαμένη ευκαιρία της δεκαετίας του ʼ90, χαμένη κάπου ανάμεσα στο Ιράκ και το Αφγανιστάν, θα μείνει ως ένα σκληρό μάθημα για το μέλλον.
Το ουκρανικό δράμα, όμως, μπορεί κανείς να το δει και σε μια άλλη του διάσταση, πέραν της γεωπολιτικής. Μια διάσταση πολιτιστική. Τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ʼ90 ήταν χρόνια δημοκρατικής ευφορίας. Οι δημοκρατικοί θεσμοί κέρδιζαν έδαφος στον κόσμο, η δημοκρατία ήταν το διεθνές υπόδειγμα προς μίμηση, ο κόσμος έμοιαζε να έχει εμπεδώσει ως μάθημα από τα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου πως δεν υπάρχει ειρήνη ούτε ευημερία χωρίς δημοκρατική πρόοδο. Τριάντα χρόνια αργότερα, η δημοκρατία είναι σε υποχώρηση. Το ίδρυμα Bertelsman, στην ετήσια έκθεσή του για την κατάσταση της δημοκρατίας στον κόσμο, υπολογίζει ότι το 2021 για πρώτη φορά από τις αρχές της δεκαετίας του ʼ90, τα αυταρχικά καθεστώτα είναι περισσότερα από τις δημοκρατίες (67 έναντι 70). Και το ίδρυμα Freedom house, που ιδρύθηκε το 1941 ως φάρος για τη συμμετοχή των ΗΠΑ στον αντιφασιστικό αγώνα, υπολογίζει ότι φέτος ήταν η 16η συνεχόμενη χρονιά υποχώρησης του δείκτη που μετρά το επίπεδο δημοκρατικής ελευθερίας στον κόσμο. Η ελευθερία βρέθηκε σε υποχώρηση σε 60 χώρες του κόσμου, ενώ μόνον 25 χώρες κατέγραψαν πρόοδο. Η εισβολή στην Ουκρανία, ιδίως αν καταγραφεί στη διεθνή συνείδηση ως νίκη του Πούτιν, είναι βέβαιο ότι θα επιδεινώσει την εικόνα.
Τριάντα χρόνια πριν, στην ατμόσφαιρα της μεταψυχροπολεμικής ευφορίας, ο Fukuyama είχε διατυπώσει τον περίφημο (και παρεξηγημένο) αφορισμό του για το «τέλος της ιστορίας», για μια μακρά πληκτική περίοδο επικράτησης της φιλελεύθερης δημοκρατίας στη γη. Ο ίδιος αποδίδει την αποτυχία της πρόβλεψής του σε δύο παράγοντες. Υποτίμησα, λέει, δύο στοιχεία: «τη δυσκολία, πρώτον, της δημιουργίας όχι μόνο μιας δίκαιης δημοκρατίας, αλλά και ενός σύγχρονου, αμερόληπτου και αδιάφθορου κράτους και, δεύτερον, την πιθανότητα εσωτερικής παρακμής της δημοκρατίας», και μάλιστα εκεί όπου εμφανιζόταν βαθιά και στέρεα ριζωμένη - στις ΗΠΑ για παράδειγμα.
Είναι αδύνατο να προβλέψει κανείς τις επιπτώσεις του αδιανόητου που ξεκίνησε στην Ουκρανία τα ξημερώματα της Πέμπτης. Τις επιπτώσεις στις εμπλεκόμενες χώρες τις ίδιες, τις συνέπειες της κατάλυσης του μεταπολεμικού υποδείγματος και των κανόνων που κυβερνούσαν τις διεθνείς σχέσεις, τους κινδύνους μετάδοσης του «αναθεωρητικού» ιού και σε άλλες περιοχές, ακόμη πιο κοντά μας, τις επιπτώσεις στην ευρωπαϊκή ασφάλεια ή στην ευρωπαϊκή οικονομία. Μα υπάρχει ένα πεδίο στο οποίο οι επιπτώσεις είναι προβλέψιμες και εξαιρετικά επικίνδυνες: το πεδίο της δημοκρατίας. Ο αγώνας για την ανάσχεση της παρακμής της δημοκρατίας στον κόσμο - αυτός είναι στʼ αλήθεια «ο πόλεμος της γενιάς μας».
Το δράμα που εξελίσσεται στην Ουκρανία μπορεί να το δει κανείς, πρώτα, στη γεωπολιτική του διάσταση. Οπου, 32 χρόνια μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου, 30 χρόνια μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ανακαλύπτουμε ότι η Ευρώπη και ο κόσμος αντί να έχουν κάνει ένα άλμα προς ένα μέλλον ειρήνης και ευημερίας, κινδυνεύουν με μια καταβύθιση στο παρελθόν, από τον 21ο πίσω στον 19ο αιώνα. Ο κυνισμός και η βαρβαρότητα της εισβολής επιβεβαιώνουν εκ των υστέρων όσους - όπως ο Κέναν ή ο Κίσινγκερ - προειδοποιούσαν πως αν οι ΗΠΑ συμπεριφερθούν στη μετασοβιετική Ρωσία ως νικητές του Ψυχρού Πολέμου προς ηττημένο, και μάλιστα με τον ταπεινωτικό τρόπο που φέρθηκαν στη Γερμανία οι νικητές του Αʼ Παγκοσμίου Πολέμου, τα αποτελέσματα θα είναι ανάλογα, οδυνηρά.
Η Σοβιετική Ενωση του Γκορμπατσόφ είχε επιλέξει να βάλει τέλος σε έναν Ψυχρό Πόλεμο που τη γονάτιζε οικονομικά και είχε ειλικρινά προσφέρει τη συνεργασία της για τον τερματισμό του. Υπήρχε, λοιπόν, η ευκαιρία να οργανωθεί μια νέα συνεργατική σχέση των δύο πρώην αντίπαλων κόσμων, σε μια πιο ισότιμη βάση. Η ευκαιρία χάθηκε και η ευθύνη ανήκει πρωτίστως στις αμερικανικές ηγεσίες που διαχειρίστηκαν με αλαζονεία τη νέα τάξη πραγμάτων στον κόσμο. Η ευθύνη αυτή δεν ελαφρύνει τη θέση του Πούτιν, όπως έχει σωστά ειπωθεί ότι η ευθύνη των συμμάχων για τη συνθήκη των Βερσαλλιών δεν αποτέλεσε ποτέ ελαφρυντικό για τα εγκλήματα του Χίτλερ. Ενας νέος Ψυχρός Πόλεμος - αν η εισβολή στην Ουκρανία εκεί οδηγήσει - θα είναι ευθύνη του Πούτιν. Αλλά η χαμένη ευκαιρία της δεκαετίας του ʼ90, χαμένη κάπου ανάμεσα στο Ιράκ και το Αφγανιστάν, θα μείνει ως ένα σκληρό μάθημα για το μέλλον.
Το ουκρανικό δράμα, όμως, μπορεί κανείς να το δει και σε μια άλλη του διάσταση, πέραν της γεωπολιτικής. Μια διάσταση πολιτιστική. Τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ʼ90 ήταν χρόνια δημοκρατικής ευφορίας. Οι δημοκρατικοί θεσμοί κέρδιζαν έδαφος στον κόσμο, η δημοκρατία ήταν το διεθνές υπόδειγμα προς μίμηση, ο κόσμος έμοιαζε να έχει εμπεδώσει ως μάθημα από τα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου πως δεν υπάρχει ειρήνη ούτε ευημερία χωρίς δημοκρατική πρόοδο. Τριάντα χρόνια αργότερα, η δημοκρατία είναι σε υποχώρηση. Το ίδρυμα Bertelsman, στην ετήσια έκθεσή του για την κατάσταση της δημοκρατίας στον κόσμο, υπολογίζει ότι το 2021 για πρώτη φορά από τις αρχές της δεκαετίας του ʼ90, τα αυταρχικά καθεστώτα είναι περισσότερα από τις δημοκρατίες (67 έναντι 70). Και το ίδρυμα Freedom house, που ιδρύθηκε το 1941 ως φάρος για τη συμμετοχή των ΗΠΑ στον αντιφασιστικό αγώνα, υπολογίζει ότι φέτος ήταν η 16η συνεχόμενη χρονιά υποχώρησης του δείκτη που μετρά το επίπεδο δημοκρατικής ελευθερίας στον κόσμο. Η ελευθερία βρέθηκε σε υποχώρηση σε 60 χώρες του κόσμου, ενώ μόνον 25 χώρες κατέγραψαν πρόοδο. Η εισβολή στην Ουκρανία, ιδίως αν καταγραφεί στη διεθνή συνείδηση ως νίκη του Πούτιν, είναι βέβαιο ότι θα επιδεινώσει την εικόνα.
Τριάντα χρόνια πριν, στην ατμόσφαιρα της μεταψυχροπολεμικής ευφορίας, ο Fukuyama είχε διατυπώσει τον περίφημο (και παρεξηγημένο) αφορισμό του για το «τέλος της ιστορίας», για μια μακρά πληκτική περίοδο επικράτησης της φιλελεύθερης δημοκρατίας στη γη. Ο ίδιος αποδίδει την αποτυχία της πρόβλεψής του σε δύο παράγοντες. Υποτίμησα, λέει, δύο στοιχεία: «τη δυσκολία, πρώτον, της δημιουργίας όχι μόνο μιας δίκαιης δημοκρατίας, αλλά και ενός σύγχρονου, αμερόληπτου και αδιάφθορου κράτους και, δεύτερον, την πιθανότητα εσωτερικής παρακμής της δημοκρατίας», και μάλιστα εκεί όπου εμφανιζόταν βαθιά και στέρεα ριζωμένη - στις ΗΠΑ για παράδειγμα.
Είναι αδύνατο να προβλέψει κανείς τις επιπτώσεις του αδιανόητου που ξεκίνησε στην Ουκρανία τα ξημερώματα της Πέμπτης. Τις επιπτώσεις στις εμπλεκόμενες χώρες τις ίδιες, τις συνέπειες της κατάλυσης του μεταπολεμικού υποδείγματος και των κανόνων που κυβερνούσαν τις διεθνείς σχέσεις, τους κινδύνους μετάδοσης του «αναθεωρητικού» ιού και σε άλλες περιοχές, ακόμη πιο κοντά μας, τις επιπτώσεις στην ευρωπαϊκή ασφάλεια ή στην ευρωπαϊκή οικονομία. Μα υπάρχει ένα πεδίο στο οποίο οι επιπτώσεις είναι προβλέψιμες και εξαιρετικά επικίνδυνες: το πεδίο της δημοκρατίας. Ο αγώνας για την ανάσχεση της παρακμής της δημοκρατίας στον κόσμο - αυτός είναι στʼ αλήθεια «ο πόλεμος της γενιάς μας».
