Τα όρια της συμπόνιας

Σε ένα κεφάλαιο του βιβλίου του «Η Δημοκρατία στην Αμερική», ο Τοκβίλ αναφέρεται σε μια λαϊκή εξέγερση που έγινε το 1675 στη Βρετάνη, η οποία κατεστάλη «με μια άνευ προηγουμένου αγριότητα». Και παραθέτει αποσπάσματα από τις επιστολές που έγραψε στην κόρη της μια αριστοκράτισσα, η κ. Ντε Σεβινιέ, η οποία υπήρξε μάρτυρας αυτής της θηριωδίας: «Κόρη μου, πόσο αστείο ήταν το γράμμα σου, Θεέ μου!...

Θέλεις να μάθεις τα νέα της Ρεν; Εβαλαν ένα φόρο εξακόσιες χιλιάδες σκούδα και αν δεν βρουν το ποσό μέσα σε είκοσι τέσσερις ώρες, τότε θα διπλασιαστεί και θα το απαιτήσουν οι στρατιώτες. Κυνήγησαν και σκόρπισαν έναν ολόκληρο δρόμο και απαγόρευσαν να περιθάλψει κανείς τους κατοίκους του επί ποινή θανάτου· έτσι ώστε έβλεπες όλους αυτούς τους κακομοίρηδες, γυναίκες σε κατάσταση εγκυμοσύνης, γέρους, παιδιά, να περιφέρονται με κλάματα έξω από την πόλη, χωρίς να ξέρουν πού να πάνε, χωρίς τίποτε να φάνε, χωρίς κάπου να πλαγιάσουν. Προχθές έβαλαν στη ρόδα το καλόπαιδο εκείνο που είχε ξεκινήσει τη φασαρία· τον διαμέλισαν και τα τέσσερα κομμάτια του τα εξέθεσαν στις τέσσερις άκρες της πόλης. Επιασαν και εξήντα αστούς και από αύριο αρχίζουν το κρέμασμα. Η επαρχία αυτή είναι καλό παράδειγμα για τις άλλες, και προπάντων για να μάθουν να σέβονται τους κυβερνήτες...».

Ο Τοκβίλ μας προειδοποιεί ότι θα ήταν λάθος να νομίσουμε ότι η κ. Ντε Σεβινιέ υπήρξε ένα βάρβαρο πλάσμα.

Η «καλή» μας αριστοκράτισσα αγαπούσε με πάθος τα παιδιά της, έδειχνε ιδιαίτερη ευαισθησία στις λύπες των φίλων της, μεταχειριζόταν με επιείκεια και καλοσύνη τους υπηρέτες της.

Ομως η κ. Ντε Σεβινιέ «δεν αντιλαμβανόταν με διαύγεια τι σήμαινε να υποφέρει κάποιος όταν αυτός ο κάποιος δεν ήταν ευγενής». Σε μιαν αυστηρά ιεραρχική κοινωνία ούτε καν τα ανθρώπινα συναισθήματα δεν κατορθώνουν να υπερβούν τους ταξικούς φραγμούς. Μόνο σε μια δημοκρατική κοινωνία, στην οποία έχει εδραιωθεί η ιδέα της ισότητας, αρχίζει να αναδύεται «μια γενική συμπόνια για όλα τα μέλη του ανθρώπινου είδους». Αυτό συμβαίνει, ή μάλλον θα έπρεπε να συμβαίνει, στη δημοκρατική Αμερική.

Οπως διαπιστώνει ο Τοκβίλ, «παρ’ όλο που οι Αμερικανοί έχουν κατά κάποιον τρόπο αναγάγει τον εγωισμό σε κοινωνική και φιλοσοφική θεωρία, εν τούτοις δεν είναι καθόλου δυσπρόσιτοι στην ευσπλαχνία».

Στην πραγματικότητα όμως αυτό που παρατηρεί στην Αμερική ο Γάλλος στοχαστής δεν είναι η εξαφάνιση αλλά μια διαφορετική τοποθέτηση των ταξικών φραγμών που χαρακτήριζαν το παλαιό καθεστώς.

Πράγματι, «οι δούλοι εξακολουθούν να υφίστανται εκεί φρικτές κακουχίες και είναι συνεχώς εκτεθειμένοι σε αγριότατες τιμωρίες». Η μοίρα των κακότυχων δούλων εμπνέει ελάχιστη συμπόνια στους αφέντες τους, καθώς οι τελευταίοι βλέπουν στη δουλεία όχι μόνο κάτι από το οποίο ωφελούνται, αλλά και «ένα δεινό που δεν τους αγγίζει καθόλου».

Από αυτήν την παρατήρηση ο Τοκβίλ συνάγει ένα γενικό συμπέρασμα: «Ο ίδιος άνθρωπος, που είναι γεμάτος ανθρωπιά για τους ομοίους του όταν αυτοί είναι ταυτόχρονα και ίσοι του, γίνεται αναίσθητος στους πόνους τους, αμέσως μόλις η ισότητα αυτή θα πάψει».

Η συμπεριφορά του ίδιου του Τοκβίλ μοιάζει να επιβεβαιώνει αυτόν τον κανόνα. Οταν ξεσπά η εργατική εξέγερση του 1848, ο Τοκβίλ γνωρίζει πολύ καλά ότι ο λαός του Παρισιού πεθαίνει κυριολεκτικά από την πείνα. Ως μέλος της Συντακτικής Συνέλευσης ο Τοκβίλ υποστηρίζει την τρομοκρατική καταστολή της εξέγερσης και αντιτάσσεται στην παραχώρηση αμνηστίας. Μπροστά στις δυστυχίες των προλετάριων του Παρισιού, ο αριστοκράτης Τοκβίλ συμπεριφέρεται με έναν τρόπο που θυμίζει την περίπτωση της κ. Ντε Σεβινιέ.

Ας συγκρατήσουμε όμως τη γενική ιδέα που είχε αναπτύξει θαυμάσια ο Τοκβίλ: Εκεί όπου υπάρχει ανισότητα, δεν μπορεί να αναπτυχθεί «μια γενική συμπόνια για όλα τα μέλη του ανθρώπινου είδους». Και αυτό ισχύει τόσο για τις σχέσεις μεταξύ των ατόμων όσο και για τις σχέσεις μεταξύ των λαών. Ας μεταφερθούμε στο παρόν. Σήμερα, ανάμεσα σε πλούσια Δύση και Τρίτο Κόσμο, ανάμεσα σε Βορρά και Νότο του κόσμου, υπάρχει πελώρια ανισότητα. Μήπως η συμπεριφορά μας εμάς των «δυτικών», η παθητικότητα και η ηθική αδιαφορία μας μπροστά στα τρομερά δράματα που ζουν οι Παλαιστίνιοι, οι Ιρακινοί και τόσοι άλλοι λαοί, θυμίζει λίγο τη στάση της κ. Ντε Σεβινιέ;