Η Αριστερά ως αξία

Δεν νομίζω ότι θα διαφωνούσαν πολλοί με τη διαπίστωση ότι οι συζητήσεις μέσα στην Αριστερά για το τι σημαίνει Αριστερά είναι πιο έντονες και αδελφοκτόνες από ανάλογες αντιπαραθέσεις σε άλλους πολιτικούς χώρους. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τον Συνασπισμό. (Οσο πιο μικρό το καζάνι τόσο πιο άσχημα βράζει.) Ισως επειδή οι διαφωνούντες έχουν την τάση να ρητορεύουν και να καταγγέλλουν αντί να διατυπώνουν ψύχραιμα και με σαφήνεια τις απόψεις τους. Μέσα σε μια τέτοια -μάλλον ανθυγιεινή- ατμόσφαιρα, το βιβλίο του Ευκλείδη Τσακαλώτου «Οι αξίες και η αξία της Αριστεράς» (εκδόσεις Κριτική) αποτελεί παρήγορη εξαίρεση. Το συνιστώ ανεπιφύλακτα.

Οπως κάθε συνδυασμός θεωρητικής ανάλυσης και πολιτικής παρέμβασης, το βιβλίο του Ευ. Τσακαλώτου έχει χροιά δικανική, εφόσον προσπαθεί να περάσει μια θέση (την «αριστερή») και να καταρρίψει μια άλλη (την «εκσυγχρονιστική»). Με δεδομένη αυτή την επιδίωξη, πιστεύω ότι η κριτική του αποδεικνύεται εύστοχη, ενώ θα χαρακτήριζα τις προτάσεις του συζητήσιμες, αλλά με την καλή έννοια. Για ν’ αρχίσουμε από την κριτική, ο Ευ. Τσακαλώτος επισημαίνει, μεταξύ άλλων, κάτι που εγώ τουλάχιστον θεωρώ εξαιρετικά σημαντικό, και το οποίο οι εσκυγχρονιστές παραβλέπουν: ότι η ανταγωνιστικότητα, η αποτελεσματικότητα κ.λπ. δεν είναι αξιακά ουδέτερες. Δηλαδή, εκείνοι που τις προωθούν, είτε το θέλουν ή το ξέρουν είτε όχι, αναπαράγουν το ισχύον σύστημα. Κατά συνέπεια, δεν έχουμε να κάνουμε με αυτονόητους στόχους αλλά με ιδεολογικές επιλογές.

Αν όμως δεχτούμε αυτή τη θέση, προκύπτουν μια σειρά από ερωτήματα τα οποία παραμένουν αναπάντητα. Παράδειγμα: ας υποθέσουμε ότι αποφασίζουμε να μη θυσιάσουμε στο βωμό της ανταγωνιστικότητας. Τι θα συμβεί τότε; Οχι μόνο δεν θα μπορούμε να πουλάμε τα μη ανταγωνιστικά προϊόντα μας στο εξωτερικό, αλλά και πολλοί που αποδέχονται τις αξίες της Αριστεράς θα προτιμήσουν τα φθηνότερα ξένα. Η μόνη περίπτωση να αποφευχθεί αυτό είναι να κλείσουμε τα σύνορα, καταφεύγοντας σε μια αλβανικού τύπου αυτάρκεια. Ή ο ευρύτερος χώρος, δηλαδή η Ευρωπαϊκή Ενωση, να κάνει το ίδιο, δημιουργώντας τη λεγόμενη Ευρώπη-φρούριο στην εμπορική εκδοχή της. Ετσι όμως επανέρχεται το παλιό πρόβλημα: μια οικονομία που έχει καταργήσει τον ανταγωνισμό δεν μπορεί να ανταγωνιστεί εκείνη που τον διατηρεί. Συνεπώς, το πρόγραμμα της Αριστεράς προϋποθέτει την παγκόσμια εφαρμογή του.

Αυτό δεν κάνει τις αξίες της Αριστεράς απορριπτέες. Ομως οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η υλοποίησή τους, δηλαδή η πολιτική, έχει μεγαλύτερη σημασία από τη δήλωσή τους, η οποία από μόνη της δεν αρκεί. Ισως επειδή οι αξίες, μολονότι απαραίτητες, έχουν την τάση να γίνονται απόλυτες με την κακή έννοια, δηλαδή αφηρημένες. Κι αυτό συχνά οδηγεί σε έναν πολιτικό λόγο εύκολο και αυτάρεσκο. Είναι προς τιμήν του Ευ. Τσακαλώτου ότι σε μερικά σημεία επισημαίνει ο ίδιος τα προβλήματα που ενδέχεται να προκύψουν από την εφαρμογή τους. Προς αυτή την κατεύθυνση θα ήθελα να προσθέσω μερικά σχόλια.

Κατ’ αρχήν, οι αξίες έχουν κόστος το οποίο οφείλουν να γνωρίζουν και να αποδέχονται όσοι τις ενστερνίζονται. Είδαμε ότι η αποτελεσματικότητα και η ανταγωνιστικότητα αναπαράγουν το σύστημα· είμαστε όμως έτοιμοι να καταβάλουμε το τίμημα όταν τα λόγια μας γίνουν πράξη; Επιπλέον, ορισμένες αξίες της Αριστεράς συγκεντρώνουν ευρεία αποδοχή όχι επειδή γέμισε ο κόσμος αριστερούς, αλλά γιατί το νόημά τους επιδέχεται διαφορετικές ερμηνείες. Παράδειγμα, η έννοια της δικαιοσύνης: φυσικά ουδείς δηλώνει άδικος. Γνωρίζω όμως ανθρώπους που επικαλούνται την κοινωνική δικαιοσύνη για να υποστηρίξουν ότι όσοι δουλεύουν σκληρά (δηλαδή αυτοί) πρέπει να αμείβονται καλά, ενώ ορισμένοι άλλοι που ξύνονται και απομυζούν το κράτος θα πρέπει να πεινάσουν.

Κάτι ανάλογο ισχύει και για τις έννοιες της ισότητας και της ελευθερίας. Ισότητα ευκαιριών; Ελευθερία να διαλέγουμε εμείς αντί η κυβέρνηση; Τι σημαίνει ισότητα και δημοκρατία; Η προσωπική πείρα με δίδαξε ότι πολλοί αποδέχονται αυτές τις αξίες για λάθος λόγους, πιστεύοντας π.χ. ότι θα εξισωθούν με τους ανώτερους και τους πλουσιότερους, όχι όμως ότι θα τους φτάσουν οι κατώτεροι και οι φτωχότεροι. Τέλος, το καίριο ερώτημα που η Αριστερά οφείλει κάποτε να αντιμετωπίσει: μήπως η οικονομική ανάπτυξη προϋποθέτει τον ανταγωνισμό της αγοράς και συνεπώς την εκμετάλλευση;

Δεν προσπαθώ να επιχειρηματολογήσω κατά των αξιών της Αριστεράς, που τόσο πειστικά αναλύει στο βιβλίο του ο Ευ. Τσακαλώτος. Νομίζω ωστόσο ότι χρειάζεται άλλο ένα βήμα, πιο δύσκολο: να δούμε πώς νοηματοδοτούνται σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση, τι θα μας κοστίζουν στην πράξη και κατά πόσον η επιλογή μιας αξίας μπορεί να συνεπάγεται την απόρριψη μιας άλλης.

Φυσικά υπάρχει και το εξής τεράστιο θέμα: Ποιες οι θεωρητικές και πολιτικές επιπτώσεις της άποψης ότι η Αριστερά εδράζεται σε αξίες και όχι σε μια ανάγνωση της Ιστορίας. Θα συνεχίσουμε, λοιπόν, και τη μεθεπόμενη Τετάρτη.