Η ευκαιρία και η πρόκληση

Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος στη Βρετανία μπορεί σε μια δεύτερη ανάγνωση να παραγάγει ορισμένες ευεργετικές συνέπειες για την Ενωση. Βεβαίως, σε μια πρώτη προσέγγιση το Brexit - εάν και εφόσον συντελεσθεί μετά την ενεργοποίηση του σχετικού άρθρου της Συνθήκης - θα σηματοδοτήσει τον πρώτο ακρωτηριασμό της Ενωσης και την αμφισβήτηση του τελεσίδικου χαρακτήρα της ενοποίησης. Αλλά εάν η Ενωση επιχειρήσει, ως οφείλει, να στοχασθεί και να αντλήσει τα αναγκαία μαθήματα από την τραυματική εμπειρία, εάν διερωτηθεί γιατί μια χώρα αποφάσισε την αποχώρησή της και σημαντικά τμήματα της ευρωπαϊκής κοινωνίας αποστασιοποιούνται από το σύστημά της αμφισβητώντας την ενοποίηση και τα επιτεύγματά της, τότε μπορεί να προκύψει κάτι ιδιαίτερα χρήσιμο που θα αναζωογονήσει την ενοποιητική διαδικασία. Στόχος της άσκησης αυτής πρέπει να είναι η αναδιάταξη των πολιτικών, στρατηγικών στόχων και διαδικασιών που θα επιτρέψουν στην Ενωση να επαναπροσεγγίσει την ευρωπαϊκή κοινωνία και τους πολίτες και να κερδίσει τη χαμένη νομιμοποίησή της.

Ορισμένα απ’ όσα πρέπει να γίνουν εμφανίζονται λίγο πολύ ως αυτονόητα. Η Ενωση χρειάζεται ένα νέο Ευρωπαϊκό Συμβόλαιο ως νέο project, με άξονες την ενίσχυση της κοινωνικής διάστασης που θα καθιστά την Ενωση θεσμό - παράγοντα μεγιστοποίησης της κοινωνικής ευημερίας, ασφάλειας, επιπέδου διαβίωσης, με ανάκαμψη της ευρωπαϊκής οικονομίας στους τομείς ανάπτυξης, απασχόλησης, καταπολέμησης των νέων ανισοτήτων. Παράλληλα όμως πρέπει να γεφυρώσει το πολιτικό χάσμα που την χωρίζει από την ευρωπαϊκή κοινωνία. Η «αποβρυξελλοποίηση» του συστήματος είναι σε κάποιο βαθμό αναγκαία. Η υπερσυγκέντρωση θεσμών και δραστηριοτήτων στις Βρυξέλλες αποξενώνει την Ενωση από την κοινωνία. Ορισμένοι θεσμοί και δραστηριότητες πρέπει να επιστρέψουν στις χώρες-μέλη. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, π.χ., τουλάχιστον μια φορά ανά εξάμηνο χρειάζεται να συνεδριάζει στις εθνικές πρωτεύουσες, όπως συνέβαινε στο παρελθόν. Η ιδιοκτησία της ευρωπαϊκής ενοποίησης πρέπει να επανέλθει στην ευρωπαϊκή κοινωνία.

Το θεμελιώδες πρόβλημα, ωστόσο, βρίσκεται στο ότι, ενώ μιλάμε για την Ευρώπη ως συλλογική οντότητα, δεν έχουμε Ευρωπαίους. Αλλά Ευρώπη χωρίς Ευρωπαίους δεν μπορεί να υπάρξει. Το πώς μπορεί να δημιουργηθεί ο ευρωπαίος πολίτης που να ταυτίζεται με το σύστημα, τους θεσμούς, τις πολιτικές, τα σύμβολα, την αφήγηση της ευρωπαϊκής ενοποίησης είναι περίπλοκο πρόβλημα. Οπωσδήποτε δεν θα δημιουργηθεί με κηρύγματα και διαλέξεις για τη σημασία της ενοποίησης. Η ευρωπαϊκή ταυτότητα θα έχει λειτουργικό χαρακτήρα, πράγμα που σημαίνει ότι ο ευρωπαίος πολίτης θα ταυτισθεί, θα αποδεχθεί και θα στηρίξει το εγχείρημα της ενοποίησης και το σύστημα της ΕΕ εάν κατανοήσει και κυρίως αισθανθεί ότι το σύστημα αυτό συμβάλλει στη μεγιστοποίηση της ευημερίας του την εποχή της παγκοσμιοποίησης. Αυτή είναι η πρόκληση για την ΕΕ μετά το Brexit: να βγει πιο ενωμένη, ισχυρή και δημοκρατική. Δύσκολο, αλλά όχι ανέφικτο - για να μην έχουμε κάποιο Frexit ή οποιοδήποτε άλλο exit τελικά στο χάος.