Brexit: τι υποκρύπτει;

Καμιά χώρα δεν είναι σαν τις άλλες, κανένας λαός σαν τους άλλους. Μερικές φορές, μάλιστα, επειδή οι διαφορές είναι τόσο μεγάλες, μιλάμε ωσάν να πρόκειται για ακραία αντίθετες περιπτώσεις - η μέρα με τη νύχτα δηλαδή. Οπως η Βρετανία και η Ελλάδα. Οι φλεγματικοί, πραγματιστές και ευεπίφοροι στους συμβιβασμούς Βρετανοί, κι αντίκρυ οι παρορμητικοί, ευέξαπτοι και πρωτεϊκοί Ελληνες. Δεν θεωρώ τυχαίο το γεγονός ότι όσοι γεννήθηκαν σε μια απ’ τις δυο χώρες και γνωρίζουν καλά την άλλη, αυτή τη διαφορά την εκλαμβάνουν ως προφανή.

Κάποιες ομοιότητες όμως έχουν επισημανθεί τελευταία. Για παράδειγμα, η καμπάνια υπέρ του Brexit θύμιζε την έφοδο του ΣΥΡΙΖΑ στον ουρανό το 2015: υποσχέσεις με το τσουβάλι, εμπρηστική ρητορική, απλουστεύσεις του τύπου άσπρο-μαύρο, και πάνω απ’ όλα το σήμα κατατεθέν της λαϊκιστικής δημαγωγίας: ότι τα προβλήματα είναι απλά και εύκολα λύνονται, αρκεί να βρεθούν οι άνθρωποι που θα τολμήσουν.

Ετσι, στην Ελλάδα είχαμε το «θα σκίσουμε τα μνημόνια και θα ʼναι μέρα μεσημέρι», ενώ στη Βρετανία υπήρξαν και εξακολουθούν να υπάρχουν πολλοί που ειλικρινά πιστεύουν πως αν η χώρα απαλλαγεί από τους βρικόλακες των Βρυξελλών, θα μεγαλουργήσει ξανά κι όλος ο κόσμος θα περιμένει υπομονετικά στην ουρά για να υπογράψει εμπορικές συμφωνίες, σαφώς πιο συμφέρουσες από εκείνες που εξασφαλίζει η Ευρωπαϊκή Ενωση. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ένθερμος οπαδός του Remain για να αντιληφθεί πως όλα αυτά δεν έχουν καμία σχέση με την πραγματικότητα.

Ομαδική παράκρουση; Ισως. Συμπλεγματική αναπλήρωση που επιστρέφει εμμονικά και εντελώς ανεδαφικά σε περασμένα μεγαλεία; Εξίσου πιθανό. Κάτω απ’ όλα αυτά όμως κρύβεται η εξής μετατόπιση στις τεκτονικές ιδεολογικές πλάκες: σήμερα την κοινωνική δυσαρέσκεια την εισπράττει κατά κανόνα η Δεξιά και όχι η Αριστερά. Το παλιό «όσο χειρότερα, τόσο καλύτερα» δεν ισχύει πια.

Τι σημαίνει αυτό άραγε; Ας ξεκινήσουμε από κάποια γεγονότα, με πιο εμφανές από αυτά ότι οι παλιές πολιτικές διαφοροποιήσεις, Τόρηδες και Εργατικοί στη Βρετανία, έχουν φθαρεί και κυρίως έχουν υποκατασταθεί από άλλες. Για παράδειγμα, η εργατική τάξη, μια ιδιαίτερα ευδιάκριτη κοινωνική κατηγορία στο παρελθόν, δέχτηκε επίθεση από δύο διαφορετικές κατευθύνσεις. Αφενός τα σημερινά συνδικάτα φυτοζωούν ξεδοντιασμένα.

Αφετέρου η προοδευτική ελίτ της χώρας (που ψήφισε Remain, σημειωτέον) έχει στρέψει την προσοχή της, αποκλειστικά σχεδόν, στο πώς η καταπιεστική κοινωνία «κατασκευάζει» την έννοια της ταυτότητας (identity politics). Η αποδομητική αντίδραση των προοδευτικών είχε άμεσα και θετικά αποτελέσματα: φεμινισμός, λόγος περί φύλου, απενοχοποίηση των σεξουαλικών προτιμήσεων κ.ο.κ. Επιτεύγματα, χωρίς αμφιβολία.

Αν δούμε όμως αυτή την πρόοδο με τα μάτια των λαϊκών ανθρώπων της αποβιομηχανοποιημένης βόρειας Αγγλίας λ.χ., το πράγμα αλλάζει: με τα δικά τους κριτήρια είναι άνεργοι και ξεχασμένοι· με τα κριτήρια της ελίτ είναι φαλλοκράτες και ρατσιστές ή τουλάχιστον ξενόφοβοι. Δυστυχώς, αληθεύουν και τα δύο.

Το δημοψήφισμα έδωσε την ευκαιρία σε κάποιους ακροδεξιούς πολιτικούς να υπερτονίσουν μια ήδη υπάρχουσα ψηφίδα στην απειλούμενη λαϊκή ταυτότητα: εκτός από άνεργοι, τους είπαν, είστε και γνήσιοι Αγγλοι, σε αντίθεση με τους εκλεπτυσμένους διανοούμενους και τους απάτριδες χρηματιστές. Και ως γνήσιοι Αγγλοι πρέπει να αντισταθείτε σε οποιαδήποτε φαλκίδευση της εθνικής κυριαρχίας προς όφελος των ξένων.

Σε αυτό ακριβώς το σημείο, οι άνεργοι της βόρειας Αγγλίας αντάμωσαν μια άλλη κοινωνική τάξη που ζει σε μικρές πόλεις και χωριά κυρίως στον Νότο: τους μάλλον ευκατάστατους και ως επί το πλείστον μικροαστούς και συνταξιούχους, που θυμούνται τις παλιές καλές μέρες της αυτοκρατορίας και τον ηρωισμό που επέδειξε ο βρετανικός λαός όταν αντιμετώπισε μόνος του τον Χίτλερ. Tα καταφέραμε τότε, λένε. Θα τα καταφέρουμε ξανά.

Στην Ελλάδα σταθήκαμε τυχεροί. Το περιβόητο «αντιστασιακό πνεύμα του Ελληνα» το οικειοποιήθηκε ο ΣΥΡΙΖΑ. Επιπλέον, η Κατοχή, ο Εμφύλιος, το μετεμφυλιακό καθεστώς, η χούντα μπορεί να παρέχουν ασυλία σε κάποιους που ευθύνονται για τις ολέθριες «αυταπάτες» τους, αλλά λειτουργούν και ως εμβόλιο κατά της σκληρής Δεξιάς, η οποία έχει σηκώσει κεφάλι τελευταία. Θέλει όμως προσοχή.

Γιατί όσο υποχωρεί η παλιά πεποίθηση ότι η εργατική τάξη είναι το υποκείμενο που θα επιβάλει την πρόοδο, όπως προβλέπει η λογική της ιστορίας, τόσο ενισχύεται η άποψη που επιλέγει ως πεδίο μάχης την κοινωνική «κατασκευή» του ανθρώπου. Εδώ οι διαχωριστικές γραμμές έχουν μετακινηθεί: από τη μια η προοδευτική ελίτ με τις εύστοχες πλην όμως περίπλοκες θεωρίες της κι από την άλλη οι πολλοί που δεν μπορούν να καταλάβουν καν τι τους λένε.

Ετσι εξηγείται όχι μόνο η προσκόλλησή τους στις παλιές εθνικές αξίες, αλλά και -παράδοξο γεγονός- ότι πολλοί παραδοσιακοί ψηφοφόροι των Εργατικών και σήμερα άνεργοι προστρέχουν στο κάλεσμα των ακροδεξιών και νεοφιλελεύθερων ηγητόρων του Brexit που ευθύνονται για την αποβιομηχάνιση της χώρας.