Η ηθική της μέριμνας

Η Σαντρά Λοζιέ είναι καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Paris 1 Panthéon-Sorbonne. Η ακόλουθη συνέντευξή της δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό L’ Obs.

● Η μέριμνα (care) παραμένει μια έννοια σχεδόν άγνωστη στη Γαλλία. Θα μπορούσατε να μας θυμίσετε την προέλευσή της;

Η ηθική της μέριμνας ορίστηκε το 1982 από την Αμερικανίδα ψυχολόγο και φιλόσοφο Carol Gilligan, στο βιβλίο της In a Different Voice. Σε αυτό, η Gilligan ασκεί κριτική στις θεωρίες ενός άλλου Αμερικανού ψυχολόγου που είχε τότε μεγάλη επιρροή, του Lawrence Kohlberg, ο οποίος βασιζόταν κυρίως στο περίφημο «δίλημμα του Heinz».

Ο Heinz είναι πάρα πολύ φτωχός και δεν μπορεί να αγοράσει τη φαρμακευτική θεραπεία που θα έσωζε την άρρωστη σύζυγό του. Θα πρέπει να φτάσει ώς το σημείο να κλέψει αυτό το φάρμακο; Ο Kohlberg θέτει αυτό το ερώτημα σε ένα μικρό αγόρι και σε ένα μικρό κορίτσι. Σύμφωνα με το αγόρι, ο Heinz θα πρέπει να διαπράξει αυτή τη μικροκλοπή. Η σωτηρία μιας ανθρώπινης ζωής δικαιολογεί υπεραρκετά την κλοπή. Το μικρό κορίτσι λέει κάτι διαφορετικό. Ναι, βεβαίως ο Heinz πρέπει να σώσει τη σύζυγό του, αλλά αν κλέψει το φάρμακο, κινδυνεύει να καταλήξει στη φυλακή. Είναι προτιμότερο να πάει να συζητήσει με τον φαρμακοποιό και να προσπαθήσει να τον πείσει, ζητώντας και την υποστήριξη της κοινότητας.

Σύμφωνα με τον Kohlberg (ο οποίος, στη δεκαετία του 1960, είχε επεξεργαστεί μια «κλίμακα της ηθικής ανάπτυξης»), η απάντηση του κοριτσιού είναι συγκεχυμένη και αντιφατική. Κατά τη γνώμη του, οι γυναίκες δεν φτάνουν στον υψηλότερο βαθμό της ηθικής, ο οποίος προϋποθέτει την αφομοίωση οικουμενικών και αφηρημένων αρχών. Η Carol Gilligan του απάντησε ότι η στρατηγική που εισηγήθηκε το κορίτσι είναι και αυτή εξίσου έγκυρη με εκείνη του αγοριού. Ο συλλογισμός του κοριτσιού αναπτύσσεται βέβαια σε συνάφεια με το ευρύτερο πλαίσιο -παίρνει υπόψη του τα πρόσωπα, το περιβάλλον-, αλλά αυτό ακριβώς δεν αποτελεί και τον πλούτο του; Ολη η ηθική της μέριμνας ξεκινάει από δω.

● Εγκειται επομένως στην αξιοποίηση μιας λιγότερο αφηρημένης μορφής ηθικού στοχασμού;

Βεβαιότατα. Η ηθική της μέριμνας βασίζεται στα συναισθήματα, στη σχέση με τους άλλους, στην ιδιαιτερότητα του καθενός. Κάθε ηθική απόφαση επανατοποθετείται στη δική της ιδιαίτερη κατάσταση. Αυτό σημαίνει ότι απορρίπτεται η σκέψη του Καντ, που είναι η πηγή του κυριότερου ρεύματος της ηθικής φιλοσοφίας στη Δύση, με την ιδέα της ότι υπάρχουν μεγάλες ηθικές αλήθειες στις οποίες πρέπει να φτάνουμε μέσω του λόγου· οι αλήθειες αυτές πρέπει να υψώνονται πάνω από τις περιστάσεις και να ατενίζουν τα πράγματα αφ’ υψηλού και με απολυτότητα. Η Gilligan προτείνει μια ανατροπή αυτών των μεγάλων παραδοσιακών ηθικών αξιών που είναι η αμεροληψία και η αυτονομία. Ενα πρόσωπο δεν μπορεί να αποκοπεί από τον κοινωνικό ιστό που το συγκροτεί, επιμένει. Θέλοντας να είναι αμερόληπτος, μπορεί κανείς να γίνει άδικος, αν δεν συνυπολογίζει, για παράδειγμα, τις κοινωνικές ανισότητες. Από την αρχή, η μέριμνα κουβαλάει μια ισχυρή πολιτική φόρτιση.

● Είναι αληθινά μια νέα ιδέα στη φιλοσοφία;

Και άλλες παραδόσεις έχουν αποδώσει μεγάλο χώρο στα συναισθήματα. Στον 18ο αιώνα, ο Σκοτσέζος Ντέιβιντ Χιουμ ασκεί κριτική στην ιδέα ότι υπάρχουν οικουμενικές ηθικές αλήθειες στις οποίες μπορούμε να έχουμε πρόσβαση μόνο με τον λόγο. Κατά τη γνώμη του, τα ηθικά συναισθήματα υποκινούνται στον καθένα από τις άλλες ανθρώπινες υπάρξεις, από την κοινωνία, από το μακρόχρονο έργο του εκπολιτισμού. Αυτό το ρεύμα σκέψης αντιτίθεται επίσης στον ηθικό ορθολογισμό που προωθούσε ο Καντ. Δεν είναι όμως αυτό η κύρια πηγή της μέριμνας, η οποία είναι αρχικά η κληρονόμος της φεμινιστικής σκέψης.

Μετά το πρώτο κύμα του φεμινισμού, το υποκινημένο στον αγγλόφωνο κόσμο από τις σουφραζέτες, το οποίο διεκδικούσε πρωταρχικά την κατάκτηση της πολιτικής ισότητας, έγινε αντιληπτό ότι οι γυναίκες παρέμεναν εγκλωβισμένες στην ανδρική συμβολική και πολιτισμική κυριαρχία. Το δεύτερο κύμα προσπαθεί επομένως να πολιτικοποιήσει αυτό που δεν ήταν πολιτικό: την ιδιωτική και την οικιακή σφαίρα. Η μέριμνα εγγράφεται σε αυτή την προοπτική, καθώς το ζητούμενο είναι να καταδείξει ότι το γένος διαποτίζει ακόμη και την ηθική.

● Ωστόσο, η Carol Gilligan δέχτηκε σκληρή κριτική από τις φεμινίστριες, που την κατηγόρησαν ότι αξιολογεί θετικά τις οικιακές δραστηριότητες των γυναικών…

Σε αυτό το ζήτημα, η Gilligan απάντησε με μεγάλη σαφήνεια. Η ηθική που υπερασπίζεται είναι φεμινιστική, αλλά δεν είναι αποκλειστικά γυναικεία. Η μέριμνα είναι μια ικανότητα την οποία συναντάμε σε κάθε ανθρώπινη ύπαρξη. Αλλά αξιολογείται θετικά από τις γυναίκες, ενώ απαξιώνεται από τους άνδρες. Η αρχική εχθρότητα που συνάντησε η μέριμνα σχετίζεται με το γεγονός ότι προτιμάμε να ξεχνάμε ορισμένες πραγματικότητες: η οικιακή εργασία δεν γίνεται από μόνη της, υπάρχουν πάντοτε παιδιά που χρειάζονται φροντίδα, η καθαριότητα που πρέπει να γίνει και οι γέροι που πρέπει να πλυθούν. Προφανώς το ζητούμενο δεν είναι να μετανιώσουμε για την είσοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας, αλλά απλώς να αναγνωρίσουμε ότι η εργασία της μέριμνας, που οι γυναίκες δεν επιθυμούν πλέον να την αναλαμβάνουν μόνον αυτές, γίνεται ήδη από άλλα πρόσωπα, συνήθως από φτωχούς και από μετανάστες.

● Η μέριμνα επιτίθεται επομένως και στον νεοφιλελευθερισμό;

Μια πολιτική στροφή δόθηκε στη μέριμνα από την Αμερικανίδα πολιτική επιστήμονα Joan Tronto. Το 1993, δημοσίευσε το πολύ σημαντικό βιβλίο «Για μια πολιτική της μέριμνας σ’ έναν ευάλωτο κόσμο» [ελληνική έκδοση: Πόλις 2011]. Η Tronto υπογραμμίζει την κοινωνική διάσταση της μέριμνας, η οποία μας επιτρέπει να επανεξετάσουμε τις κοινωνικές σχέσεις. Καταδεικνύει ότι η ευαλωτότητα δεν χαρακτηρίζει μόνον τα ηλικιωμένα πρόσωπα ή τους αρρώστους, αλλά αφορά και εκείνους που παρέχουν τη μέριμνα: το νοσηλευτικό προσωπικό, τις νοσοκόμες, τις οικιακές βοηθούς. Ολα αυτά τα επαγγέλματα αντιμετωπίζονται υποτιμητικά από τις κοινωνίες μας, απαξιώνονται σε σχέση με άλλα επαγγέλματα περισσότερο διαποτισμένα από το πνεύμα της επιτυχίας του τωρινού καπιταλισμού, τους μηχανικούς, τα στελέχη των επιχειρήσεων, τους πολιτικούς κ.λπ. Κι ωστόσο, όταν οι προμηθευτές της μέριμνας πάψουν την εργασία τους, όλα σταματούν. Σκεφτείτε για παράδειγμα τη συλλογή των σκουπιδιών ή την υποδοχή των παιδιών στο σχολείο. Η Tronto φωτίζει αυτή τη στρατιά των αθέατων, που καθιστά δυνατή την καθημερινή ζωή.

Οι υποστηρικτές της μέριμνας επιμένουν σε αυτόν τον ηθικό καταμερισμό της εργασίας και υποδεικνύουν μια άλλη, πλουσιότερη αντίληψη των ανθρώπινων σχέσεων, η οποία συγκρούεται με τη ναρκισσιστική αυταπάτη του αυτόνομου, ορθολογικού ανθρώπου, του ενταγμένου στον δημόσιο βίο, μια αυταπάτη που ένα ολόκληρο τμήμα της φιλοσοφικής και ηθικής παράδοσης στη Δύση συνέβαλε στο να οικοδομηθεί. Η μέριμνα υπενθυμίζει τις αλληλεξαρτήσεις που υπάρχουν στις κοινωνίες μας. Σε ένα πιο πολιτικό επίπεδο, η μέριμνα θα μπορούσε να μας δώσει τη δυνατότητα να σχεδιάσουμε μια καλή κοινωνία, η οποία θα έδινε στον καθένα τα μέσα για μια αξιοπρεπή ζωή. Γι’ αυτόν τον σκοπό, θα έπρεπε να αλλάξουμε το κυρίαρχο παράδειγμα για τον άνθρωπο και για τα οικονομικά του κίνητρα. […]