Οι Ελληνες, οι Αλβανοί, η σημαία και ο καφές

Ο ίδιος καφές: στην Ελλάδα ονομάζεται ελληνικός ή βυζαντινός, στην Τουρκία τούρκικος· στις αραβικές χώρες αραβικός. Συνήθως είναι βραζιλιάνικος.

Ο ίδιος, ακριβώς, άνθρωπος: αν πάρει μετάλλιο στους Ολυμπιακούς ονομάζεται Ελληνας· ενώπιον των υπηρεσιών που τον πολιτογραφούν αποκαλείται Ελληνοπόντιος· αν επιδοθεί εδώ σε παράνομες δραστηριότητες, προσφωνείται Ρωσοπόντιος. Στην πραγματικότητα μπορεί να μην είναι καν Πόντιος, αλλά Ρώσος Καυκάσιος.

Κάτι ανάλογο ισχύει με τον άνθρωπο εκείνον, που ονομάζεται Ελληνας όταν διακρίνεται στον αθλητισμό, αλλά Βορειοηπειρώτης ή Αρβανίτης ή Αλβανός σε άλλες περιστάσεις ή χρόνους.

Οι εναλλάξιμοι αυτοί χαρακτηρισμοί για πρόσωπα και πράγματα δείχνουν ότι σε τελική ανάλυση η προέλευση και η καταγωγή («εκ γενετής») δεν είναι η ουσία: δεν ενδιαφέρει τι γεννήθηκες, αλλά τι δηλώνει το ληξιαρχείο του λαϊκισμού για την καταγωγή σου. Ο ρατσισμός που θα οικοδομηθεί στη συνέχεια θα είναι λιγότερο εκφραστικός και περισσότερο εργαλειακός: θα υπηρετεί την πολιτική οικονομία του εθνικισμού και της οικογενειοκρατίας.

Η ολοφάνερη αφορμή αυτών των σκέψεων, τα επεισόδια με τους σημαιοφόρους των μαθητικών παρελάσεων και οι ελληνοαλβανικές συρράξεις στο ποδόσφαιρο, έχουν συζητηθεί αρκετά. Οι φράσεις που διατυπώνονται όμως δεν ολοκληρώνονται με τελείες, αλλά με θαυμαστικό αν πρόκειται για αφορισμούς ή καταγγελίες και με ερωτηματικό σε κάθε άλλη περίπτωση.

Ολοι, π.χ., καταδίκασαν τις άγριες αποδοκιμασίες των Αλβανών φιλάθλων κατά της Εθνικής Ελλάδος στα Τίρανα. Ενα μαζικό φαινόμενο, όμως, μπορεί να είναι ταυτόχρονα αδικαιολόγητο, αλλά και κατανοητό - έως και συγχωρητέο. Ας θυμηθούμε το συναισθηματικό φορτίο των γειτόνων. Οι περισσότεροι έρχονται στη χώρα μας για να εργαστούν πιεσμένοι από τη φτώχεια. Εργάζονται εντατικά, άντρες και γυναίκες. Η ελληνική ύπαιθρος, ιδίως, έχει ωφεληθεί πολύ από την οικοδομική τους τέχνη.

Το ελληνικό κράτος, ωστόσο, τους αντιμετωπίζει με σκληρότητα. Τα γραφειοκρατικά εμπόδια και οι καθυστερήσεις στις προσπάθειές τους να νομιμοποιήσουν την παραμονή τους παίρνουν τη μορφή της καλυμμένης και απαξιωτικής άρνησης. Οι κακομεταχειρίσεις, εξάλλου, στα αστυνομικά τμήματα ή καθ’ οδόν προφανώς είναι περισσότερες από όσες γίνονται γνωστές.

Πολλά περιστατικά δείχνουν ότι κάποιες κοινωνικές στάσεις δεν απέχουν πολύ από τις υπηρεσιακές: εργοδότες υπερεκμεταλλεύονται την εργασία των Αλβανών, αμείβοντάς τους ανεπαρκώς και χωρίς ένσημα. Τα ποσοστά συμμετοχής των Αλβανών στα εργατικά ατυχήματα υπερβαίνουν το γενικό ποσοστό συμμετοχής τους στον πληθυσμό. Ενα βαρύ ερώτημα πλανάται στη δική τους χώρα, για συγγενείς τους που έχουν έλθει στην Ελλάδα και έκτοτε αγνοούνται. Μερίδα του ελληνικού Τύπου, εν τω μεταξύ, αλλά και τοπικές κοινότητες τους καθιστούν αποδιοπομπαίους τράγους για μια αύξηση εγκληματικότητας, η οποία στην πραγματικότητα ούτε δραματική είναι ούτε στενά δεμένη με την αλβανική παρουσία.

Ασφαλώς, υπάρχουν πολλά παραδείγματα θερμής υποδοχής Αλβανών στην Ελλάδα. Ενώ το αρνητικό στερεότυπο γι’ αυτούς πρυτανεύει, οι οικογένειες εξοικειώνονται και φέρονται φιλικά στον «δικό τους» Αλβανό. Ωστόσο, οι τραυματικές εμπειρίες των γειτόνων είναι τόσες, ώστε να καταγράφονται στη συλλογική μνήμη τους. Αναρωτιέμαι λοιπόν: δεν ήταν επόμενο όλη αυτή η φόρτιση να ξεσπάσει στο γήπεδό τους κατά της εθνικής ομάδας μας και της σημαίας;

Ενα περιστατικό σε γήπεδο της Κρήτης, αν και εμφανίστηκε σαν εξατομικευμένο και διαφορετικό, έθεσε επίσης το ίδιο ζήτημα. Θυμίζω: ένας Αλβανός ποδοσφαιριστής προσέβαλε τους φιλάθλους δείχνοντας τα γεννητικά του όργανα. Οι πλείστοι αθλητικογράφοι κατακεραύνωσαν αμείλικτα τον ποδοσφαιριστή. «Κόκκινη κάρτα», επειδή «το ’χει στο αίμα του να προκαλεί», είναι ένας ενδεικτικός τίτλος σε σοβαρή πολιτική εφημερίδα. Μόνο στα ψιλά διαβάσαμε ότι ο ποδοσφαιριστής έφτασε στο σημείο αυτό αφού οι φίλαθλοι για πολλή ώρα έβριζαν σκαιά τον ίδιο και τη χώρα του.

Η εμπρηστική αντίδραση (ο παίκτης ζήτησε, πάντως, αργότερα συγγνώμη) δεν δικαιολογείται, αλλά συγχωρείται. Ακόμη και ο αυστηρός Ποινικός μας Κώδικας ορίζει ότι η εξύβριση μπορεί να μείνει ατιμώρητη, αν ο δράστης παρασύρθηκε από δικαιολογημένη αγανάκτηση εξαιτίας μιας αμέσως προηγούμενης, ιδιαίτερα σκληρής ή βάναυσης πράξης που τέλεσαν οι παθόντες εναντίον του. Το φαινόμενο που, εν τέλει, ανησυχεί περισσότερο εδώ δεν είναι οι τελικές εν χορώ αποδοκιμασίες των φιλάθλων, αλλά η μονομερώς άτεγκτη στάση του αθλητικού Τύπου.

Οι κατά δήλωση καθαρόαιμοι Ελληνες θεωρούν τον εαυτό τους ανώτερο από τους Αλβανούς, τους λοιπούς Βαλκάνιους, τους Τούρκους, τους Δυτικούς κ.λπ. Αυτή η ιδεολογία φυλετικής καθαρότητας και ανωτερότητας θυμίζει πολλά, ακόμη και την εθνικοσοσιαλιστική ιδεολογία. Στο μέτρο που η ακτίνα της υπερβαίνει τις διαστάσεις ενός ακροδεξιού περιθωρίου, αποτελεί εθνικό κίνδυνο: ασχημαίνει τη χώρα και την αποξενώνει τόσο από το διεθνές περιβάλλον της όσο και από τη δημοκρατική και φιλελεύθερη πνευματική της παράδοση. Στον πολεμοχαρή τελικά κόσμο, που περιφέρει το ερώτημα «αν γίνει πόλεμος Ελλάδας-Αλβανίας, αυτοί οι μαθητές με ποιον θα πολεμήσουν;», η απλή απάντηση («τα νέα παιδιά θέλουν να ζήσουν συμφιλιωμένα και ειρηνικά») δεν ακούγεται.

Οσοι αυτοεκτιμώνται ως εκ γενετής νικητές στα αθλητικά αγωνίσματα, προφανώς θα θεωρούν εαυτούς και εκ γενετής μελετηρούς. Οπότε η ελληνική σημαία στα χέρια του Αλβανού πρώτου μαθητή θα σηματοδοτεί λάθος της φύσης ή άδικη αξιολόγηση των δασκάλων και οπωσδήποτε εθνική μειοδοσία. Γίνεται έναυσμα φανατισμού. Ακόμη και στο όνομα του σταυρού αναπτύσσονται τότε επιχειρήματα μισαλλοδοξίας και αποκλεισμού.

Θα ήταν προτιμότερο να αποποινικοποιηθεί η προσβολή της σημαίας. Εικονοκλαστική η θέση, το καταλαβαίνω. Η σημαία ενός έθνους όμως καταξιώνεται με αγώνες υπέρ της ελευθερίας, με αντιστάσεις αδυνάτων κατά των ισχυρών και με έργα πολιτισμού, ποτέ με τις απαγορεύσεις και τις ποινικοποιήσεις. Η πολιτισμένη κοινωνική απάντηση σε μια προσβολή είναι η μόνη που αποκαθιστά και εμπεδώνει τον σεβασμό στα σύμβολα.

Εύκολα, τυχαία και χωρίς δικές του προσπάθειες, σύμφωνα με όσα γνωρίζω, γίνεται κανείς Ελληνας εκ γενετής. Πολύ δύσκολα, όμως, γίνεται Ελληνας εκ παιδείας. Αν τα καταφέρει, ίσως μάθει μεταξύ άλλων ότι στους Ελληνες του 5ου και του 4ου π.Χ. αιώνα ήδη εμφανίζεται μια αντίληψη περί ισότητας όλων των ανθρώπων και μια γνώμη (του Πρωταγόρα) ότι η αρετή είναι διδακτή. Δύο χιλιετίες μετά τον αρχαιοελληνικό οικουμενισμό, ο Ρήγας καταγράφει πολυεθνικά οράματα και οι επαναστάτες του 1821 καλούν υπό την ελληνική σημαία οποιονδήποτε θέλει να αγωνιστεί για την εθνική μας ανεξαρτησία, χωρίς διάκριση καταγωγής ή θρησκείας.

Σήμερα, όμως, η χώρα μας έγινε ο υπερόπτης νεόπλουτος των Βαλκανίων. Θέλει να έχει έναν ηγετικό ρόλο στη ΝΑ Ευρώπη, χωρίς να ενδιαφέρεται πάντα να τον εξασφαλίσει με πνεύμα διαλόγου και με σεβασμό του πολιτισμού και της εθνικής ιδεολογίας των άλλων. Η οικονομική διείσδυση και εκμετάλλευση αποτελούν τις κύριες επιδιώξεις. Το αλωνάκι έγινε σαλονάκι κι αν κάτι ομορφαίνει το μέλλον μας είναι οι δάσκαλοι και οι μαθητές που χαίρονται, καθώς ξένοι τιμούν τις εθνικές μας επετείους.